Հայկական տառերը ուշադիր դիտելիս աչքի է զարնում նրանց նմանությունը եւ միաժամանակ յուրահատուկ տարբերությունը: Օրինակ, Ա, Մ եւ Ս տառերն ունեն ընդհանուր Ս նշանը, իսկ միմյանցից տարբերվում են առաջին երկուսում եղած գծիկներով: Նույն կերպ նմանվում եւ տարբերվում են Բ, Ը, Ր տառերը: Ամեն ոք, ով ծանոթանում է մեր այբուբենին, նկատում է այդ հանգամանքը: Ակնհայտ է, որ բերված տառերը կառուցված են երկու տարրերից` առաջին եռյակում ընդհանուր է Ս նշանը, իսկ երկրորդում` Ր-ն, եւ որպես երկրորդ տարր երկու դեպքում էլ հանդես է գալիս գծիկը: Առաջին տարրերը կանվանենք հիմնական, իսկ երկրորդը` երկրորդական տարրեր: Ուշադիր մարդու մոտ պետք է առաջանան հետեւյալ հարցերը` ինչո՞ւ են որոշ տառեր կառուցված նշված ձեւով, իսկ մյուսները` ոչ, ի՞նչ ձեւով են կառուցված այդ մյուսները, գոյություն ունի՞ արդյոք որեւէ կապ, օրինաչափություն բոլոր տառանշանների միջեւ: Եվ ընդհանրապես, հետեւե՞լ է արդյոք Մաշտոցը որեւէ սկզբունքի, բանաձեւի այբուբենը ստեղծելիս: Վերեւում մենք նշեցինք, որ պետք է գոյություն ունենա որեւէ սկզբունք, որը պարփակում է բոլոր տառերը մեկ ընդհանուր տրամաբանական համակարգի մեջ: Մնում է անցնել դրա ցուցադրմանը:

Որպեսզի ընթերցողի համար հետաքրքիր լինի շարադրվող նյութի հետ հետագա ծանոթությունը, նա պետք է ժամանակավորապես ընդհատի ընթերցումը եւ փորձ անի, հնարավորության սահմաններում, ինքնուրույն մոտենալ իրողությանը: Դրա համար տանք կոնկրետ առաջադրանք` թող նա փորձի խմբավորել այբուբենի բոլոր տառերը ըստ հիմնական տարրերի եւ հաշվի դրանց քանակը: Ինչպես ցույց է տալիս մանրամասն քննությունը, Մեսրոպյան 36 տառերն էլ բաղկացած են երկու տիպի տարրերից` հիմնական եւ երկրորդական, այսինքն, ամբողջ այբուբենը կառուցված է մի սկզբունքով, որի մասին կխոսենք մի քիչ ուշ:

Եվ այսպես, անցնենք տառերի խմբավորմանը ըստ հիմնական տարրերի: Ստացվում է հետեւյալ պատկերը`


Ի (հիմնական տարրը I),
Լ, Վ (հիմնական տարրը Լ),
Ե, Կ, Ն (հիմնական տարրը ),
Բ, Ը, Ր, մ (հիմնական տարրը Ր),
Գ, Դ, Ղ, Պ (հիմնական տարրը ),
Ժ (հիմնական տարրը J),
Ա, Մ, Ս (հիմնական տարրը U),
Թ, Ռ, Ո (հիմնական տարրը Ո),
t, Ք, Խ, Ի, Հ, Ճ, Ջ (հիմնական տարրը ),
Զ, Ծ, Փ, Չ, Շ, Ց, Ձ, Ֆ (հիմնական տարրը Օ):


Այստեղ պետք է շեշտել, որ մենք բերել ենք հայկական գրերի ամենահին ձեւը, որը նշված է հայտնի լեզվաբան Հր. Աճառյանի "Հայոց գրերը" աշխատությունում: Այս ձեւը հայտնի է "երկաթագիր" անվանմամբ: Պատկերավոր լինելու նպատակով հիմնական տարրերի խմբերը գրենք միմյանց տակ` ըստ նրանց քանակների աճման.




Հինգերորդ խմբում (վերեւից հաշված) առկա են տարրեր, որոնք տարբերվում են մյուսներից, իսկ վեցերորդ խումբը կազմված է նույնական զույգերից: Այս խմբերի շեղումները հիմնական օրինաչափությունից պատահական չեն` դրանք ունեն իրենց բացատրությունը, որը մենք կբերենք, երբ կխոսենք այս բոլոր խմբերի հիմքում դրված խոր իմաստի մասին: Հաշվի առնելով երկրորդական տարրերը, մեր եռանկյունին կբերենք հետեւյալ տեսքի`






Այստեղ ընթերցողի մոտ կարող է օրինական հարց ծագել: Եթե Մեսրոպ Մաշտոցը մտածված է վերցրել հիմնական տարրերի միջեւ քանակական այս հարաբերությունները (1:2:3:4:5:6:7:8), ապա ինչո՞ւ է կատարվել ձեւախախտում հինգերորդ եւ վեցերորդ խմբերում: Միանգամից նշենք, որ այս եռանկյունին կառուցելիս հաշվի է առնվել հարցի ոչ միայն մաթեմատիկական, այլեւ փիլիսոփայական կողմը (ինչի մասին ասվել է սկզբում): Ավելին, առաջ անցնելով, կարող ենք ասել, որ մաթեմատիկական եւ գրաֆիկական սկզբունքները կանխորոշվում են փիլիսոփայական սկզբունքով: Տրված եռանկյունու մեջ ամեն մի խումբ խորհրդանշում է անտիկ փիլիսոփայության որեւէ կատեգորիա, որն առաջին անգամ մտցրել է հանճարեղ Արիստոտելը: Հիշեցնենք, որ փիլիսոփայության մեջ կատեգորիա են անվանում հիմնական հասկացությունները, որոնք հնարավորություն են տալիս ավելի խոր ճանաչել շրջապատի աշխարհը: Մաշտոցի ժամանակ, ինչպես եւ Արիստոտելի ժամանակ, փիլիսոփայական կատեգորիա էին համարվում. տեղը, դիրքը, քանակը, տիրելը, որակը, հարաբերությունը, էությունը, ժամանակը հաշված վերեւից): Այս դեպքում պարզ է դառնում հինգերորդ եւ վեցերորդ խմբերում տարրերի տեղաբաշխումը` այն արտացոլում է համապատասխանաբար որակ եւ հարաբերություն կատեգորիաների յուրահատկությունները: Խոսելով "որակ" կատեգորիայի մասին, Արիստոտելը նշում է, որ "որակի հիմնական հատկություններից մեկն այն է, որ նա ունի իր հակառակը եւ եթե կողմերից մեկը որակ է, ապա նրա հակառակը նույնպես որակ է": Մեր դեպքում J տարրը տարրի հակառակն է: Առաջինից առաջացել է ժ տառը (թվային արժեքը հավասար է տասի): Նրանից են սկսում տասնյակները եւ նա հանդիսանում է տասական հաշվարկման համակարգի հիմքը: Հետեւաբար, որակի տվյալ սահմանման համաձայն, հիմնական տարրը նույնպես ունի որակի հատկություն: Ինչ վերաբերում է հարաբերության կատեգորիային, ապա այն դիտարկելիս հասկանալի է դառնում Ս եւ Ո զույգի իմաստը: Դրա բացատրությունը երեւում է նաեւ մաթեմատիկական տեսակետից. տեղադրելով տվյալ տողի համապատասխան տառերի թվային արժեքները ստանում ենք կարգի հարաբերություն (1,9) (200,600) (1000,2000) (միավորներ, հարյուրավորներ, հազարավորներ): Մեկ անգամ եւս ընդգծենք, որ տվյալ եռանկյունին առաջին հերթին ցույց է տալիս օգտագործված հիմնական տարրերի քանակական հարաբերությունները եւ ոչ մի կապ չունի տառերի խմբավորման հետ: Այբուբենի խմբավորման մասին կխոսվի առանձին:

Երկրորդական տարրերը հինգն են` , որոնք խորհրդանշում են փիլիսոփայական տարրերը` հողը, ջուրը, օդը, կրակը եւ եթերը: Առաջին չորս գծիկը վերցրած է հնագույն գաղափարագրից (հիերոգլիֆ), որը նշանակում է Տիեզերական ծառ` հնագույն տիեզերաշինական մոդել, ըստ որի Տիեզերքը բաղկացած է երեք շերտից` օդի, հողի, եւ ջրի, որոնք պահվում են հրե սյունով: Այս Տիեզերաշինական հայեցակետն իր արմատներով հասնում է մինչեւ հնագույն, նախնադարյան մշակույթ: Այն ձեւավորվել է թե' կրոնական ուսմունքներում, եւ թե' փիլիսոփայության մեջ: Օրինակ, Աստվածաշնչում Տիեզերքը պատկերվում է երեք մասից բաղկացած: "Ելք" գրքում (գլ. 20, էջ 4) ասվում է` "երկնքի մասին, որ վերեւում է, երկրի` որ ներքեւում է, ջրի` որ հողից ներքեւ է": Անտիկ փիլիսոփայության մեջ նախատարրեր էին համարվում հողը, ջուրը, օդը, կրակը: Ավելի ուշ ավելացվեց հինգերորդ նախատարրը` եթերը: Եթերը համարվում էր առաջնային տարր: Ըստ Արիստոտելի, "հող, ջուր, օդ, կրակ" տարրերը կարող են ստացվել մեկը մյուսից, բայց բերված հաջորդականությունը վերափոխությունների ամենակարճ ճանապարհն էր համարվում:

Հետաքրքիր է, որ Դանիելյան գրերի ենթադրյալ աղյուսակում տողերը համապատասխանում են այս հաջորդականությանը: Իսկ մատենադարանի ձեռագրերից մեկում, ինչպես նշում է Պ. Պողոսյանը, Հայոց այբուբենի չորս սյունակները, սկսած ձախից, անվանում են "կրակային", "օդային", "ջրային" եւ "հողային", այսինքն` հակառակ հաջորդականությամբ: Դա բացատրվում է այն հանգամանքով, որ նախատարրերի հաջորդականությունը ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ 9Օ աստիճանով շրջելիս, այն փոխվում է հակառակի: Այս փաստերը ոչ միայն խոսում են հօգուտ հեղինակի առաջադրած տեսության եւ Ս. Մուրավյովի առաջին վարկածի, այլեւ վկայում են այն մասին, որ դրանց միջեւ գոյություն ունի օրգանական կապ: Այս կապը երեւակվում է այբուբենի կարգավորվածությունը դիտարկելիս, եւ կցուցադրվի այդ հարցի անմիջական քննարկման ընթացքում:

Հինգերորդ տարրի նշանը վերցրած է հայկական գաղափարագրից, որն, ըստ Հր. Աճառյանի, նշանակում է "նշխար": Տառերում այն ընդունում է տարբեր դիրքեր, ինչը հաստատում է նրա անվանումը ("եթեր"-ը հունարեն նշանակում է "հավերժ վազող"):

Այս հինգ տարրերից առաջնային է համարվում եթերը: Որոշ տառերում, ավելի ստույգ` յոթ տառերում, "կրակ" երկրորդական տարրը միաձուլվում է հիմնականի հետ, եւ երկուսում չի միաձուլվում (Ս, Փ): (Լ, Ի) տառերում "հող" տարրը միաձուլվել է հիմնականի հետ: Ընդգծենք, որ Մեսրոպյան այբուբենի կառուցման սկզբունքն այն է, որ տառանշանները բաղկացած են երկու տեսակի տարրերից: Ընդ որում, տառերը կազմված են. 1) այդ տարրերի հասարակ միակցմամբ (մեր եռանկյունու առաջին վեց խմբերում), 2) այնպիսի միակցմամբ, երբ տարրերից մեկը կամ երկուսն էլ շրջված են պ տտման առանցքի շուրջ, 3) վերջին երկու խմբերում որոշ հիմնական տարրեր մի թեթեւ հատած են: Տարրերի միակցման այս բոլոր ձեւերն էլ կապված են փիլիսոփայական բարդ աշխարհայացքի հետ, որը մենք այստեղ չենք բերում, որպեսզի չդժվարացնենք շարադրվող նյութի ընկալումը: Սակայն դա չի խանգարի ընթերցողներին հասկանալ առաջարկվող սկզբունքը:

Այսպիսով, առաջադրվող սկզբունքը պետք է որ արդեն պարզ լինի: Առաջին վեց խմբերում տառերը կազմված են հասարակ միակցմամբ եւ այստեղ բարդություններ չկան, բացի Ա եւ Թ տառերի կառուցվածքից: Առաջինում երկրորդական տարրը թեք է, իսկ երկրորդում` ոլորված, ընդ որում այնպես, որ. 1) երկրորդական եւ հիմնական տարրերի հպման կետը մնա անփոփոխ, 2) երկրորդական տարրի ազատ ծայրի ուղղությունը մնա անփոփոխ եւ 3) պահպանվեն երկարությունները.






Այժմ անցնենք յոթերորդ խմբին, որը խորհրդանշում է էություն կատեգորիան: Այս խմբում, ինչպես տեսնում ենք, կա յոթ տառ: Է տառը այբուբենում յոթերորդն է, եւ նրա թվային արժեքը հավասար է յոթի: Այս թիվը հնում համարվում էր կախարդական` այն իրենից ներկայացնում էր ողջ կենդանի եւ անկենդան էությունը: Ք (քրիսմա) տառը Քրիստոսի նշանն է եւ այդ պատճառով Մաշտոցը նրանով է ավարտում այբուբենը: Խ տառը ձեւավորվում է Ք տառը ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ 9Օ աստիճանով պտտելով եւ օղակը բացելով (ինչը նշել է Ս.Մուրավյովը): Ընդհանրապես այս խմբի տառերից չորսն առաջացել են պտույտների միջոցով, ընդ որում պտույտների գումարը հավասար է զրոյի.





Ամենաբարդ տառն այստեղ Ջ-ն է: Այն ստացվում է, երբ տառը ժամացույցի սլաքին հակառակ պտտում ենք 135 -ով եւ եռանկյունին փոխարինում շեղանկյունով: Հետո այս նշաններին միակցվել է "եթեր" տարրը: Այսպիսով տառում երկու երկրորդական տարր կա. "ջուր" եւ "եթեր", բայց քանի որ "եթերը" համարվում է առաջնային, ապա այն, թվում է, թե ծածկում է մյուս տարրը եւ պատկանում "եթեր"-ի խմբին:

ՈՒթերորդ խմբի Ձ, Չ, Շ տառերում երկրորդական տարրերը թեթեւակի շրջված են, իսկ Ց տառում վերեւից ավելացրած է փոքր շրջանակ, որի ավելացման պատճառը հասկանալի չէ: Հնարավոր է, դա որոշակի հատուցում է այդ տառերի հատած լինելու համար (եւ Յ տառում նույնպես): Շ տառում օգտագործված է երկու "եթերի" տարր: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ, ըստ հին փիլիսոփաների, բնության մեջ ամեն բան ստեղծված է համաձայն ներդաշնակության օրինաչափությունների: Բոլոր հարաբերակցությունները պետք է լինեն ներդաշնակ եւ համապատասխանեն որոշակի առնչությունների: Հիմնական տարրերի քանակների միջեւ գոյություն ունեցող ներդաշնակությունը մենք արդեն ցույց ենք տվել: Այժմ տեսնենք, թե ինչպիսի առնչություններ կան երկրորդական տարրերի միջեւ` նախօրոք լսելով Պղատոնի խոսքերն այդ մասին: Համաձայն Պղատոնի, Արարիչը նախատարրերի միջեւ կարգել է ճշգրիտ հարաբերակցություններ, որպեսզի "օդը հարաբերի ջրին, ինչպես կրակը` օդին" եւ "ջուրը հարաբերի հողին, ինչպես օդը` ջրին": Այսպես են ստեղծվել Տիեզերքի մարմինը եւ հոգին: Մարդն, ինչպես ողջ կենդանի աշխարհը, եւ նրա հոգին ստեղծվել են Տիեզերքի մարմնի եւ նրա հոգու նմանությամբ եւ, հետեւաբար, ունեն նույն գեղեցիկ հարաբերությունները իրենց մասերի միջեւ, ինչպես նրանց նախապատկերը: Մեր դեպքում Պղատոնյան հարաբերակցությունները ստուգելու համար խմբավորենք տառերը ըստ փիլիսոփայական տարրերի: "Օդ, ջուր, հող, կրակ, եթեր" տարրերի համար ստացվում է հետեւյալ հաջորդականությունը. 2, 4, 8, 9, 14: Երկրորդ առնչությունը կգրվի 4:8=2:4, այսինքն` ճիշտ է: Առաջին առնչությունը, թվում է ճիշտ չի ստացվում: Սակայն ուշադրություն դարձնենք, որ "կրակի" 9-ը տարրերից երկուսը երեւացող են, իսկ յոթը` միաձուլված, չերեւացող: Սա պատահական չէ: Կրակի յոթ չերեւացող տարրերի հարաբերությունը տասնչորս "չերեւացող" տարրերին (եթերներին) նույն արժեքն ունի, ինչ երկրորդ հարաբերությունը: Այս փաստը հանգեցնում է այն մտքին, որ Մաշտոցը` ունենալով հինգ երկրորդական տարր, պետք է եթերի տարրը կապեր մնացած չորսի հետ նույն հարաբերակցությամբ: Այսինքն` նա ավելացրեց երրորդ հարաբերությունը ("եթեր"-ի համար). "կրակ"-ի չերեւացող տարրերի հարաբերությունը "եթերայիններին" հավասար է մեկ երեւացողի հարաբերությանը "օդայիններին"` 7:14=1:2: Այս դեպքում "կրակ"-ի մնացած երեւացող մեկ տարրը զբաղեցնում է առաջին հարաբերակցության ազատ տեղը` 2:4=1:2:

Այսպիսով, մենք տեսնում ենք, որ թե' հիմնական եւ թե' երկրորդական տարրերի քանակները պատահական չեն, այլ հաշված են մաթեմատիկական խստությամբ եւ փիլիսոփայական խոր իմաստ են պարունակում, իսկ նրանցից կազմած ամբողջությունը` այբուբենը, համապատասխանում է հին մարդկանց բարդ աշխարհայացքին:

Հիշելու եւ կարդալու տեսակետից տառերի ձեւը մեծ դեր է խաղում: Տառերի պատկերը կարող է ինչպես հեշտացնել, այնպես էլ դժվարացնել կարդալը: Այդ պատճառով տպագրության մեջ տառաձեւը ստեղծելիս հաշվի է առնվում ամեն ինչ` ե'ւ տառերի բարձրությունը, ե'ւ լայնության հարաբերությունը, ե'ւ հաստությունը, ե'ւ չափսը, ե'ւ տառերի տպագրական ձեւավորիչ տարրերը: Դա կարեւոր է ոչ միայն գեղագրության, այլեւ տեսողական հիշողության տեսակետից, չնայած, ինչպես բացահայտեց գիտությունը, այդ երկու տեսակետները պետք է համընկնեն: Չէ՞ որ ակնհայտ է` գեղեցիկ գրվածը հեշտ է կարդացվում եւ հակառակը` տգեղ, անփույթ գրվածը (ձեռագիրը) դժվարությամբ է կարդացվում:

Բազում դարերի ընթացքում որոնել են, թե ինչ ձեւ տան տառերին, որ դրանք գեղեցիկ տեսք ունենան: Լեոնարդո դա Վինչին առաջարկում էր տառերն այնպես պատկերել, որ հնարավոր լինի դրանք ներգծել քառակուսու մեջ: Գերմանական վերածննդի նկարիչ Ա. Դյուրերը առաջ քաշեց իր տեսությունը, համաձայն որի բոլոր ուղղաձիգ գծերը տառերում պետք է առավելագույնս ընդգծված լինեն: Ֆրանսիացի նկարիչ Ֆ. Տորին առաջարկեց տառերի կառուցման յուրահատուկ տեսություն, ըստ որի հիմնական գծի լայնությունը պետք է հավասար լինի այն քառակուսու 1/10 մասին, որի մեջ ընդգծվում է տառը: Գոյություն ունեին եւ ուրիշ տեսություններ: Բոլոր այդ եւ ուրիշ տվյալները բերված են Խարիտոնովայի "Նկարիչ եւ տառերը" հոդվածից (“Наука и жизнь”):

Նեյրոֆիզիոլոգիայի տեսակետից, ուղղանկյան գեղագիտական ձեւում երկարության եւ լայնության հարաբերությունը պետք է հավասար լինի "ոսկե հատույթի" արժեքին: Բայց, քանի որ շատ տառեր ներգծվում են ուղղանկյան մեջ, ապա այդ ուղղանկյան կողմերի հարաբերությունը պետք է հավասար լինի նույն արժեքին: Ընթերցողներին հիշեցնենք ոսկե հատման մասին: Կամայական AB հատվածի համար գոյություն ունի միակ C կետը, որը բաժանում է հատվածը այնպես, որ մեծ մասի հարաբերությունը փոքրին հավասար է ամբողջ հատվածի հարաբերությունը մեծին: Այս հարաբերության թվային արժեքը հավասար է.




Այս հարաբերությունը կապված է Ֆիբոնաչիի թվեր կոչվող հայտնի թվային հաջորդականության հետ` 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13..., որտեղ յուրաքանչյուր անդամ` սկսած երրորդից, հավասար է նախորդ երկուսի գումարին` 3=2+1, 5=3+2, 8=5+3, 13=8+5 եւ այլն, կամ ընդհանուր տեսքով.


an = an-1 + an-2


Ոսկե հատման մոտավոր արժեքը ստացվում է, երբ հաջորդականության կամայական անդամ բաժանում ենք նախորդի վրա, իսկ արժեքը` երբ n-ը ձգտում է անվերջության: Բացի այդ, պետք է հաշվի առնել նաեւ աչքի ֆիզիոլոգիական հատկությունները, այսինքն` "օպտիկական խաբկանքի" գոյությունը. որոշ պատկերներ, այդ թվում եւ տառերը, աչքը ընկալում է խեղաթյուրված: Այս ամենը հաշվի է առնվում տպագրության մեջ: Կատարվում են հատուկ ուսումնասիրություններ` նվիրված դյուրընթերնելիության կանոններին բավարարող տպատառերի նախագծման օրենքներին: Դրանցից մեկի արդյունքները բերում է Խարիտոնովան. "Այսպես, կլորավուն եզրագծեր ունեցող տառերը, պարզվում է, ավելի լավ են ընթերցվում, քան ուղղանկյունաձեւերը` կտրուկ տարբերվելով շրջապատող ֆոնից: Որքան մեծ է ներտառային բացվածքը, այնքան ավելի լավ է երեւում նշանը: Տառերի ձեւավորիչ տարրերը օգնում են կարդալիս, լրացուցիչ հենք են ծառայում աչքի համար: Այս եզրակացություններից մեզ համար առավել հետաքրքիր է առաջինը. չէ՞ որ հայկական տառերի մեծ մասն ունի կլորավուն ձեւ, չնայած պետք է հաշվի առնել, որ բերված եզրակացությունները ստացվել են ռուսական այբուբենի օրինակով, որտեղ ուղղագիծ տառերն ավելի շատ են, քան կլորավունները: Հավանաբար, նմանատիպությունը (ուղղագծությունը կամ կլորավունությունը) հոգնեցնում է աչքերը:

Խոսելով հայկական տառաձեւերի մասին, պետք է նկատել, որ այնքան էլ ճիշտ չէ վերեւում բերված միտքը, թե հայկական տառերի մեծամասնությունը ունի կլորավուն ձեւ. դա թվացյալ տպավորություն է: Եթե հաշվենք կլորավուն եւ ուղղանկյունաձեւ հիմնական տարրեր ունեցող տառերի քանակը, ապա կստանանք 8 եւ 1Օ: Այժմ, եթե 1Օ ուղղանկյունաձեւերից հանենք Ք-ն եւ Խ-ն, որոնցում առկա են նաեւ կլորավուն մասեր, ապա կստացվի 8-ական տառ ե'ւ առաջինների, ե'ւ երկրորդների խմբում (դա այն դեպքում, եթե Ջ տառը վերցնենք իր նախաստեղծ ձեւով): Մնացած տառերի հիմնական տարրերը ունեն թե' ուղղանկյունաձեւ, եւ թե' կլորավուն մասեր: Այսպիսով, ստացվում է կլորավուն եւ ուղղանկյունաձեւ մասերի քանակների հավասարություն մեսրոպյան ամբողջ այբուբենում: ՈՒրեմն, այս տեսակետից եւս մեր այբուբենը սքանչելի է: Տառաձեւերի միջեւ եղած այս հավասարությունն է, որ հայկական այբուբենին տալիս է յուրահատուկ համաչափություն:

Ժամանակի ընթացքում բոլոր այբուբենների տառերի ձեւերը փոփոխության են ենթարկվել: Չնայած, որոշ գիտնականների պնդմամբ, հայոց տառերի ձեւերը համարյա չեն փոփոխվել Մաշտոցի ժամանակից ի վեր, բայց եւ այնպես ժամանակը իր դրոշմն է դրել նաեւ հայոց տառաձեւերի վրա: Օրինակ, Պ, Տ, Ջ տառերը փոփոխություններ են կրել իրենց երկաթագիր ձեւերի համեմատ: Սակայն, եթե առաջին երկուսը, փոփոխվելով, ստացել են գեղեցիկ եւ հարմար տեսք, ապա երրորդը տարբեր տպագրերում գրվում է տարբեր տեսքերով, հաճախ շատ քիչ տարբերվելով Զ տառից: Ընդհանրապես, տարբեր տպագիր նյութերում կարելի է հանդիպել այնպիսի տառաձեւեր, որոնք, մի կողմից` խեղաթյուրում են իսկական ձեւը, իսկ մյուս կողմից` տարբեր տառերը դարձնում միմյանց նման: Բերենք այդպիսի խեղաթյուրումների օրինակներ, որոնցում տառերը երբեմն ստացել են պարզապես այլանդակ տեսք (աջից բերված են այն տառերը, որոնց նմանվել են խեղաթյուրվածները):




Այս ամենից հետեւում է, որ, առաջին` հայոց այբուբենի հետ ծանոթանալիս լավ է սկսել երկաթագիր ձեւից: Իսկ այբուբենի առաջացման նոր մեկնաբանության հետ ծանոթանալը կմեծացնի հիշելու արդյունավետությունը, քանի որ կօգնի սեւեռել ուշադրությունը տառերի բաղադրիչների վրա: Բացի այդ, տառերի միջեւ եղած տրամաբանական կապերը եւ օրինաչափությունները միավորում են դրանց մեկ միասնական համակարգի մեջ, ինչը նույնպես նպաստում է այբուբենը հիշելուն (համաձայն հոգեբանության եւ կիբեռնետիկայի նվաճումներին մարդը մտածում է ոչ միայն պատկերներով, այլ նաեւ մոդելներով):

Երկրորդ` տպատառի կառուցման ժամանակ, մի կողմից, պետք է հաշվի առնել տպագրության բոլոր նվաճումները, մյուս կողմից` միշտ աչքի առաջ ունենալ երկաթագիրը` նրանից շատ չշեղվելու համար: Իսկ ծանոթությունը հայկական այբուբենի կառուցման սկզբունքին կօգնի նկարիչներին ավելի լավ պատկերացնել երկաթագիրը:

Ընդունված է համարել, որ այբուբենների տառերի անվանումները գալիս են Փյունիկյանից: Հույները` փոխառնելով այբուբենը, փյունիկացիներից վերցրել են նաեւ տառերի անունները եւ` ձեւափոխելով դրանք, դարձրել երկվանկանի: Այդ ժամանակից ի վեր այբուբեններ ստեղծելիս ընդունված է եղել տառերին տալ նաեւ անուններ, որոնք օգնում են այբուբենի կարգը հիշելուն:

Մաշտոցը, այբուբենը ստեղծելիս, նույնպես հաշվի է առել այս հանգամանքը: Հայկական տառերի անունների մեծամասնությունը նա բաժանել է հինգ խմբերի: Այս հարցին էլ է նա ստեղծագործաբար մատեցել, տառերին տալով պարզ եւ լակոնիկ անուններ: Եթե տառերը այբուբենի մեջ դասավորելիս Մաշտոցը հետեւել է հունական կարգին, ապա այս հարցը նա լուծել է այլ կերպ: Հունական տառերի անունները հիմնականում երկվանկանի են, իսկ Մաշտոցը որոշեց իր ստեղծած տառերին տալ կարճ, միավանկ անուններ (բացառություն է կազմում "ի" տառի "ինի" անունը, որի պատճառը կբացատրենք): Բայց ինչպե՞ս: Մինչեւ այժմ ոչ ոք չի կարողացել պատասխանել այդ հարցին: Ընթերցողների դատին հանձնվող տառակառուցման սկզբունքը օգնեց լուծել նաեւ այդ հարցը:

Վերլուծելով հայկական տառերի անունները, Հ. Աճառյանը դրանց որոշ մասը նմանեցրել է հունականին եւ սեմիթականին: Այնուհետեւ նա խմբավորել է տառերի մեծամասնությունը հետեւյալ կերպ.


դա, զա, ծա, ձա, շա, չա, ռա

է, ժէ, խէ, ճէ, պէ, ջէ, սէ, րէ, քէ

ո, թո, հո, ցո

բեն, կեն, մեն

լիւն, տիւն, հիւն


Այս խմբերում ընգրկված են 26 տառ եւ բացակայում են ընդամենը 1Օ-ը: Այդպիսի խմբավորումը հանգեցնում է այն մտքին, որ Մաշտոցը` տառերին անուններ տալիս, խմբավորել է դրանք ըստ ձայնավորների: Հետեւաբար, եթե մենք այդ խմբերը լրացնենք մնացած տառերով, (իսկ դրա համար անհրաժեշտ կլինի մտցնել եւս երկու խումբ` "ի" եւ "ը" ձայնավորների համար), ապա կգանք տառերի անունների լրիվ խմբավորմանը: Այստեղից երեւում է, որ Մաշտոցը անուններ տալու ժամանակ տառերը բաժանել է յոթ խմբի` ըստ ձայնավորների քանակի: Ա եւ Է ձայնավորները ստացան իննական տառ, Ո-ն եւ ՈՒ-ն միասին ստացան նույնպես ինը տառ (համապատասխանաբար հինգ եւ չորս): Նույնը պետք է լինի նաեւ Ե եւ Ի ձայնավորների համար (հինգ եւ չորս), սակայն քանի որ կար նաեւ վերջինը` թույլ ձայնավոր ը-ն, ապա, ընդհանուր սկզբունքը չխախտելու նպատակով, Մաշտոցը "ի" խմբի մեջ թողել է չորս վանկ` երեք տառերի համար: Այդպես ի տառը ստացել է երկվանկանի "ին" անունը: Այստեղ մենք նշեցինք տառերի անունների խմբերը: Բայց ինչպե՞ս են ստացվել խմբերը, այսինքն ի՞նչ սկզբունքի հիման վրա են տառերը տեղադրվել այս կամ այն խմբում: Մաշտոցը դարձյալ օգտագործել է այբուբենի կառուցման իր սկզբունքը: Հարցին վերաբերվող բացատրություններով տեքստը չծանրաբեռնելու համար մենք չենք բերում դրանց վերաբերող մասը: Նշենք միայն, որ ներդաշնակության, համեմատության եւ թվերի միստիկայի գաղափարները որոշիչ դեր են խաղացել նաեւ այս հարցում:

Армянский язык — язык армянского народа как в Армении, так и в ее многочисленных колониях (в Азии, Африке, Европе и Америке). Армянский Язык начал образовываться, по всей вероятности, уже в VII в. до христ. эры, причем индо-европейские его элементы наслоились на чуждый ему искони язык древнего населения Армении — урартийцев (халдов, алародийцев), сохранившийся в так называемой Ванской клинописи. Большинство ученых (ср. проф. П. Кречмер, «Einleitung in die Geschichte d. Griechischen Sprache», 1896) полагают, что это наслоение явилось в результате вторжения в иноязыковую область Армении народности, представлявшей собою группу, отколовшуюся от фракийско-фригийской ветви индо-европейских языков. Отделение будущей «армянской» группы было вызвано вторжением (во второй половине VIII в. до христ. эры) киммерийцев в пределы территории, занимаемой фригийской народностью. Данная теория основывается на переданном у Геродота (кн. VII, гл. 73) известии, что «армяне являются колонией фригийцев».

В багистанской надписи Дария I, сына Гистаспа [VI в.], уже упоминаются и армяне и Армения как одна из областей, входивших в состав древнеперсидской монархии Ахеменидов. Образование армянского языка. происходило путем ассимиляции, которой подверглись языки старого населения будущей Армении. Помимо урартийцев (халдов, алародийцев), армяне при своем последовательном продвижении в восточном и северо-восточном направлении несомненно ассимилировали и целый ряд иных народностей. Этот процесс происходил постепенно в течение нескольких веков. Хотя Страбон (кн. XI, гл. 14) и передает, что в его время народности, входившие в состав Армении, говорили на одном языке («были одноязычны»), однако надо думать, что местами, в особенности на перифериях, продолжала доживать туземная речь. Армянский Язык таким образом является языком смешанного типа, в котором туземные не индо-европейские языковые элементы объединились с фактами индо-европейской речи новых колонизаторов-завоевателей. Эти не индо-европейские элементы господствуют главным образом обазом в словаре; сравнительно менее они заметны в грамматике [см. Л. Мсерианц, «О так называемых „ванских“ (урартских) лексикальных и суффиксальных элементах в Армянском Яыке.», М., 1902]. По мнению академика Н. Я. Марра, не индо-европейская часть Армянского Языка, вскрываемая под индо-европейским слоем, находится в родстве с языком яфетическими (см.) (ср. Марр, «Яфетические элементы в языках Армении», Изд. Ак. наук, 1911 и др. работы). В результате языкового смешения индо-европейский характер Армянский Язык подвергся значительному видоизменению как в грамматике, так и в лексике.

О судьбах Армянского Языка до V в. христ. эры мы не имеем никаких свидетельств, за исключением немногих отдельных слов (главным образом собственных имен), дошедших в трудах древних классиков. Таким образом мы лишены возможности проследить историю развития Армянского Языка в течение тысячелетий (с конца VII века до христ. эры и до начала V века христ. эры). Язык клинообразных надписей царей Урарту или Ванского царства, на смену которого явилась армянская государственность, генетически ничего общего с Армянским языком не имеет. С древнеармянским мы знакомимся по письменным памятникам, восходящим к первой половине V в. христ. эры, когда Месропом Маштоцом был составлен для Армянского Языка новый алфавит. Этот древнеармянский литературный язык (так называемый «грабар», то есть «письменный») является в грамматическом и лексическом отношении уже цельным, имея своею основою один из древнеармянских диалектов, поднявшийся на ступень литературной речи; быть может, этим диалектом был диалект древней Таронской области, сыгравшей весьма крупную роль в истории древнеармянской культуры (см. Л. Мсерианц, «Этюды по армянской диалектологии», ч. I, М., 1897, стр. XII и след.). О других древнеармянских диалектах мы почти ничего не знаем и знакомимся лишь с их потомками уже в новоармянскую эпоху.

Древнеармянский литературный язык («грабар») получил свою обработку главным образом благодаря армянскому духовенству. В то время как «грабар», получив определенный грамматический канон, был удержан на известной стадии своего развития, живая, народная армянская речь продолжала свободно развиваться. В известную эпоху она вступает в новую фазу своей эволюции, которую принято называть среднеармянской. Среднеармянский период отчетливо обнаруживается в памятниках письменности, начиная лишь с XII в. Среднеармянский большею частью служил органом произведений, рассчитанных на более широкий круг читателей (поэзия, сочинения юридического, медицинского и сельскохозяйственного содержания). В киликийский период армянской истории [XI-XIV вв.], в связи с усилением городской жизни, развитием торговли с Востоком и Западом, сношениями с европейскими государствами, европеизацией государственного строя и жизни — народная речь становится органом письменности, почти равноправным с классическим древнеармянским. Дальнейшую ступень в истории эволюции Армянский Язык представляет новоармянский, развившийся из среднеармянского. Права гражданства в литературе он получает лишь в первой половине XIX в. Различаются два новоармянских литературых языка — один «западный» (турецкая Армения и ее колонии в Западной Европе), другой «восточный» (Армения и ее колонии в России и т. д.). Средне- и новоармянский значительно отличаются от древнеармянского как в грамматическом, так и словарном отношении. В морфологии мы имеем немало новообразований (например в образовании множественного числа имен, форм страдательного залога и т. д.), а также упрощение формального состава вообще. Синтаксис в свою очередь имеет много своеобразных черт.

Библиография: Марр Н. Я., Грамматика древнеармянского яз., СПБ., 1903; Его же, Классифицированный перечень печатных работ по яфетидологии, М., 1926; Hubschmann H., Armenische Grammatik, I, Lpz., 1897; Meillet A., Esquisse d’une grammaire comparee de l’armenien classique, Vienne, 1903; Его же, Altarmenisches Elementarbuch (в серии «Indogermanische Bibliothek», hrsg. von H. Hir und W. Streitberg), Heidelberg, 1913.
Л. Мсерианц