ԿՈՐՍՏՅԱՆ 8ԱՎԻ ԵՎ ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՔՆՈԻԹՅԱՆ ԿՐԱԿԵ ՇԱՊԻԿԸ
Ընթերցողի սեղանին է Վրեժ Իսրայելյանի «Տոնապետ» խորագիրը կրող պատմվածքների ժողովածուն: Գիրք, որ մեր հին գլխատների նման կառուցված է ամուր հիմքի վրա, գրողական վարպետության պատշաճ փորձառության և կյանքի խորը ճանաչողության շաղախով։ Գրականությունը նման է Մարաթոնյան վազքի, կա՛մ շնչահատ ընկնելու ես կես ճանապարհին, կա՛մ հասնելու ես վերջնագծին և հասցնելու ես մարդկանց մարդկային անընկճելի ոգու հաղթանակի ավետիսը: Հայի կյանքը, հողեղեն մարդու կորուստներն ու գյուտերը` վայրկյանի և անսահմանության հոլովույթում։ Երկրի վրա ոչինչ բացարձակ չէ, բայց անկասելի ու անբեկելի են բացարձակին ձգտելու մարդ էակի մղումն ու կամքը: Թերևս այդ ձգտումներով ու կամքով են պայմանավորված Վրեժ Իսրայելյանի կերտած կերպարների վարքն ու ճակատագիրը։ Եվ տեղ հասցված ավետիսն այն է, որ մարդը չի ընկրկելու, չի հանձնվելու: Եվ մեր աչքերի առջև բացվում-ծավալվում է բաց ծովում թիավարող, ահեղ տարերքի դեմ աննահանջ մաքառող մարդկանց մի ամբողջ պատկերահանդես։ Մենք ամեն օր ականատես ենք լինում, թե քաղաքականություն կոչված այլանդակության սմբակների տակ ինչպես են անխնա կոխկրտվում բարոյականության հազիվ նշմարվող ծիլերն անգամ։ Եվ մարդ ասածը փորձում է փրկվել, փրկել ոչ թե սոսկական իր անձը, այլ` իր աշխարհը, որտեղ ամեն ինչ նախախնամության կամոք խնամված, կայացած ու նվիրական է։ Մարդը փրկության ուղիներ է որոնում և պատսպարանը շատ հաճախ գտնում է ինքն իր ներսում։ Սույն գրքով Վրեժ Իսրայելյանն իր տեսածն է պատմում, վկայում է, վավերագրում, ոչինչ հավելագրելով, ընթերցողին է փոխանցում իր ցավի, իր տագնապի, վերջապես իր անանձնական սիրո քուրայով անցրածը: Եվ գրողի սթափ հայացքի ներքո ճանապարհներ են ուրվագծվում, և մարդն ինքն իրեն գտնում է անձանձիր շարժման մեջ: Եվ դա հոգևոր խիզախության և շիտակության երթ է: Պատասխանատվությունը բառի հանդեպ, իսկ բառը ինքնին պատրանքը թոթափած իրականությունն է` շատ հաճախ դաժան, գետնատարած ու ցավեցնող։ Եվ անհնարին է խուսանավելը։ Դու ես քո գրողական պատվախնդրությամբ և քո առջև նույն այդ իրականությունն է` երկգլխանի հրեշի կերպարանք առած։ «Թքիր քո աշխարհաստեղծ ու աշխարհաքանդ մտածումների վրա,– հորդորում է «Պատմվածքի գերիները» պատմվածքի հերոսուհին,– դրանք ինքնաոչնչացման են տանում։ Արարիր բացօթյա մի փոքրիկ պատշգամբ կառուցելու գաղափար, տարանջատիր տիեզերական հիմնական գաղափարներից, փայփայիր այն և իրագործիր և փրկված ես»։ Ինչպես և ինչ անակնկալ հարթությունների վրա կարող են խաչվել մարդկային ճակատագրերը։ Եղեռն տեսած, հող ու հայրենիք կորցրած սասունցու տանը հյուրընկալվել է թուրքը,– ահա «Սև խավիար» պատմվածքի գորդյան հանգույցը։ Մի վայրկյանի մեջ մարդկանց ներաշխարհներում կարծես ամեն ինչ տակնուվրա է լինում, և կարծես հոգևոր խաղաղությանը ապավինած մարդը կրկին ներքաշվում է փորձության հողմապտույտի մեջ: «Հայ-թուրքական պատմության դառնահամ լուծույթը» փրփրում, ծուփ է տալիս, աննշան թվացող առօրյա դիպվածը վերաճում է հոգևոր լուռ ու անզիջում մենամարտի։ «Սասունցին թուրք է բդում» – ըմբոստանում է պատմվածքի հերոսուհին։ «Մարդ է, Սիրանույշ, մարդ» – հակադարձում է ամուսինը։ Եվ ճակատամարտը շարունակվում է, բախվում են հայացքներ և աշխարհընկալում, կենսակերպ ու դավանանք, պատռվում է ժամանակի կեղևը, տարածությունը դառնում է բաց, արնածոր վերք, և դարավոր թշնամուն հյուրընկալած հայի ձայնը կարծես հնչում ու արձագանքվում է անմեկնելի, անհայտ հորիզոններից, «Մարդ է, Սիրանույշ, մարդ»։ Եվ պատմվածքից-պատմվածք դռներ են բացվում, մարդկային հոգու գաղտնարանների գոց դռները: Դարձյալ առօրյա թվացող դիպվածների շարան, և անակնկալի եկած յուրաքանչյուր անհատ կքում է իր համար նախասահմանված ճակատագրի բեռան տակ: Փարիզի Շանզ-Էլիզե փողոցի սրճարանում հանդիպած էդ «խեղճ քուրդն» ու «անխիղճ թուրքը», աշխարհի անարդարությունների վրա ափիբերան զարմանք կտրած էդ Աղավնի տատիկը, Ազատ, Անկախ, Միացյալ Հայաստանի տեսիլքի վրա սևեռված էդ թոշակառուն, գերեզմանոցում իր վերջին հանգրվանի տեղը փնտրող Հեղնարը իրենց ուրույն ու վառ արտահայտված բնավորություններով, կարծես ջանք-ջանքի տված, մի ընդհանուր գորգ են հյուսում, անկրկնելի նախշերով ու գուներանգներով մի կարպետ։ Եվ մարդը աշխարհից հեռանում է խաղաղ սրտով, առանց ջղաձգումների, ճիշտ ապրած և իմաստնացած կյանքի տրոփը կոպերի տակ։ Այդպես խաղաղ ու աննկատ մարում է իրիկնապահի լույսը։ Եվ զվարթ տխրության թրթիռ ու երթևեկ կա, որն այնքան բնորոշ է Վրեժ Իսրայելյանի արձակին, որտեղ պատումը տոգորված է զուսպ բանաստեղծականությամբ. «Հեղնար տատը պառկել էր հանգիստ, նրա դեմքին ջղաձգության, մեռնող մարդու նշույլ իսկ չկար: Կարծես ոչ թե մեռնում էր, այլ ինչ-որ բան էր անում։ Երկու հսկա հավքեր առել էին նրան իրենց թևերի վրա ու տանում էին։ Անցան Վանա ծովի վրայով, անցան Մշո դաշտի վրայով, անցան Անդոկա սարի վրայով, հասան Շուշնամերկի անտառները...»։ Պատմվածքն ավարտվում է, բայց մնում են ոտնահետքերը, մնում են տաք ու անկորնչելի ձայները, մնում են կարոտի կանչերը և առասպելի փոխված հուշը. «Հեղնո, արի, կոճղեզի...»: Հրամայված է ապրել, և կյանքն աստիճանաբար փոխակերպվում է այլակեցության տոնի, ուր ոչ թե խաչյալի կերպարն է տեսիլվում շվարած ամբոխին, այլ պատրանքն է դառը իրականության կերպարանք առած տեսլանում հանրությանը։ Ո՛չ հաստատիր, ո՛չ ժխտիր, այլ վավերագրիր և վկայիր։ Եվ «Տոնապետ» խորագիրը գրող այս գիրքն էլ իր գեղագիտական անուրանալի գործառույթից զատ նաև վկայագիր է բառի ուղիղ և այլաբանական իմաստներով: Մեր կտցահարվող և կերպախեղվող իրականությունը, եթե ճշմարիտ գրող ես, պիտի կարողանաս որսալ բնօրինակի աղոտացող, տեղ-տեղ ջնջված ուրվագծերից անգամ և վերակերտել այն։ Եվ ամենայն ինչ ծանրորեն կաշկանդած մշուշը կարծես թե նահանջում է, այդպես դանդաղորեն տիղմն է ջրից զատվում: Եվ զարմանալի չէ, որ Հայաստան աշխարհով մեկ դեռ քայլում են Տոնապետները` բարձրաճակատ, անընկճելի և հաշտվել, հարմարվել չեն ուզում, համառորեն չեն ուզում կորցնել իրենց ինքնությունը, չեն ուզում, քանզի փորձության կրակների մեջ կոփված, պրկված նրանց էությունները կիպ գրկել է ազգային արժանապատվության կրակե շապիկը: Եվ նրանց երկրային ողջ կյանքի ընթացքում անթեղ կրակի պես ծխում է կորստյան կսկիծը։ Վրեժ Իսրայելյանի պատմվածքներում գերակայում են ձիգ ու ազդեցիկ երկխոսությունները: Եվ այդ երկխոսություններում` դարերի ծանրության տակ լռեցված ցավ կա, անդիմադրելի մի ցավ, որը հաղթահարվում է թուքը կուլ տալու պես։ Գրականությունը, գրի արվեստը ինքնաճանաչման զառիթափը հաղթահարելու գործընթաց է` ծանր ու տևական։ Եվ ի՜նչ հրաշալի է, որ այդ տանջալից ու հոգսաշատ ընթացքի մեջ շատ հաճախ նշմարելի է լավատեսության լույսը։ Սեր, ցավ, կարոտ, սպասում, ընդվզում և դիմակայելու պրկված նյարդ։ Այդպես հազարամյա լռության ծանրությունը թոթափած խղճի շչակներն են ճչում ու որոտում` էս ի՞նչ է կատարվում. «Անօրինական արևածաղկի սերմ վաճառող անատամ պառավի վնասազերծման հաջորդ օրը կինս ինձ մի կաշվե դրամապանակ նվիրեց...»: Եվ կյանքի փաստը վերածվելով գրականության փաստի, հնչում է իբրև կոչնակ. ամեն գնով չպետք է թույլ տալ, որ մարդ կոչվածի նվաղուն աչքերի մեջ մարեն մարդավարի, արժանապատիվ ապրելու հույսն ու կորովը: «Բարենբար» խորագիրը կրող պատմվածքը իր պատկերավորությամբ և պատումի սլացիկությամբ միջնադարյան սագա է հիշեցնում` հուզիչ և ահագնացող: Երկու մայր` հայ և ադրբեջանցի, հայտնվել են դաժանագույն փորձության մազե կամրջի վրա, պետք է ճանաչեն իրենց որդիների... դիակները: «- Ես հազարի մեջ քո տղային կճանաչեմ,- ասաց ադրբեջանցի, մայրը` կնոջս հպվելով։- Ես էլ քո տղային կճանաչեմ, – ասաց կինս նրա ձեռքը բռնելով»: Պատմվածքն ընթերցելիս, ինչ-որ ծանր ճանկ սեղմում է շնչափողդ, ինչպես ծանր մղձավանջի մեջ, ուզում ես ճչալ, մղձավանջից դուրս պրծնելու ելք փնտրել։ Գերագույն մի ճիգով ուզում ես հավատալ, որ թշնամանքը հավերժական չի լինում. «Ճիշտ է, մենք մեր որդիների դիակներին տեր չդարձանք, բայց շատ ավելի կարևոր մի նվաճում արձանագրեցինք` սկսեցինք նրանց փնտրել ողջերի մեջ` ադրբեջանցի ծնողները փնտրում էին այն տղային, որի ծիծաղից այտերին սիրուն փոսիկներ էին գոյանում, իսկ մենք նրան, ով եղանի մեկ խոցումով երեք խուրձ խոտ էր պահում գլխավերևում»: «Հայ-թուրքական հինավուրց խաղ» պատմվածքում խաղատախտակի վրա է դրված մարդկային լինելության խորհուրդը: Արձակագիրը ընթացել է մարդկային հոգու ամենաթաքուն ծալքերը պեղելու ճանապարհով: Հակադրված են կյանքն ու մահը, մարդն ու գազանը։ Եվ թվում է ավերումի, կործանումի ահեղ երախից փորձ է արվում ետ խլել կյանքի անվախճանությունը։ Հայ խիզախ ու տաղանդավոր արձակագրի պատմվածքում թուրք (ազերի) գնդապետն ասում է. «Ես խոսքի մարդ եմ, այն ինձ համար ավելին արժե, քան ազգային պատկանելությունն ու ատելությունը»: Եվ ելքը, ճակատագրական ելքի որոնումը։ Մեզ ընդհանրապես նյարդայնացրել է փակուղու գոյությունը, և ելքի փնտրտուքը տառապագին ու տևական,– շատ հաճախ դառնում է կյանքի իմաստ: Եվ, ավաղ, փրկագործում տանող ճանապարհը շատ հաճախ ավարտվում է զոհաբերությամբ։ Եվ Վրեժ Իսրայելյանի «Տոնապետ» խորագիրը կրող այս գիրքը ելքի, ճանապարհի հեռանկար է բացում հաստատապես, մի ճանապարհ, որտեղ գերակա արժեքը եղել ու մնում է ազգային արժանապատվությունը: «Սոնան և պատերազմը» պատմվածքի այդ զարմանահրաշ հերոսուհին, այդ խենթը, այդ մատաղացուն, այդ կին-այլաբանությունը: Հայ զինակից քաջերին թև տվողն ու ոգեշնչողը: Ակնկալվող հաղթանակի հույսն ու ոգին։ Զոհվում են Սոնային սիրահարված ջոկատի 11 տղաներից տասը: Վերադառնում է միայն մեկը, վիրավոր ու հենակներով: Եվ թվում է, թե ուր որ է այդ միակ ողջ մնացած զինվորի համար էլ մարելու են կյանքի լույսի վերջին ծվենները, բայց կատարվում է հրաշքը: Անիրական անհայտությունից թե իրական առասպելից հնչում է Սոնայի ձայնը. ««Սոնա–11», Ես Սոնան եմ, պրիյոմ: Եկել եմ քեզ քրքրելու... ռադ արա էդ քոսոտ հենակները...»: Ես կարծում եմ, եթե չգրվեր «Թանկագին հյուրը» պատմվածքը, ապա շատ բան պակաս կլիներ ոչ միայն արձակագիր Վրեժ Իսրայելյանի ստեղծագործական համապատկերում, այլև` շատ կարևոր մի շերտ հայ ժամանակակից արձակի ծանրակշիռ տիրույթներում։ Ասա, հիշեցրու, վկայիր և խզիր լռության դավադիր քողը։ Գաղտնիք չէ, որ մենք կանգնած ենք գալիք ժամանակների ահեղ փորձության առջև։ Եվ ազգովին չկոտրվելու, չանկվելու երաշխիքը դարձյալ Հակոբ Ազատյանների զուսպ ու տիրական ներկայությունն է լինելու` աննինջ բերդակալի իրենց համառությամբ։ Բայց այդ ինչպե՞ս է պատահում, որ Հակոբ Ազատյան Մռովի արծիվը երևանյան խաղաղ անցուդարձի մեջ կարող է կորցնել ինքն իրեն և ոմանց համար դառնալ ավելորդ։ «Չէ, արծիվ Հակոն չարության բույն չէ, կյանքի վաշխառու չէ, որ տվածն ու առնելիքը կշեռքի նժարին դնի: Մռով սարն էլ ակնկալիքների դաշտ չէ: Հակոն կռվեց իր կռիվը: Էրեխեքին տալու բան չուներ` իր կենսագրությունը տվեց, որ հյուսել էր Մռովի անհանգիստ գիշերներից և վառոդաբույր ցերեկներից, որ զարդարել էր մեռնող ընկերների վերջին շառաչով և մայր մտնող արևի բոսորագույն նահանջով»։ Եվ ահա պատմվածքի վերջաբանը: Գույժի պես անակնկալ, գույժի պես խոցող։ Հակոյի հարևանները հյուրընկալում են Հակոյի ճակատային ընկերոջը։ Վերջինս տանտերերին ապսպրում է՝ ավելորդ մարդիկ չլինեն։ Մռովի արծիվը իր անշուք ձեղնահարկից աչք է ածում և ինչ, տեսնում է իր ճակատային ընկերոջը: Այ քեզ ճակատագրի ծաղր. «Մռով սարի արևն աշխարհ կտրեց, եկավ ու լուսամուտի ծերպից Հակոյի աչքը խրվեց։ Ցավը նրան ետ շպրտեց... Ողբերգությունը ներս մտավ ներքին վերջույթներից, սառը դողէրոցքով սողոսկեց մարմինն ի վեր և վայրի մոլուցքով տապալելով բոլոր արգելակները, խուժեց ուղեղից ներս:
- Հրամանատար ախպեր, էս ինչ արեցինք... Էդ ե՞ս եմ ավելորդը... Էս հո քո պատմությունն է, հրամանատար,– ցավից ոռնաց Հակոն, և ձեռքը որոնեց, գտավ թախտի տակ թաքցրած ավտոմատը»։ Այո, սա մեր պատմությունն է, մեր բոլորի պատմությունը, մեր խիզախության ու վեհերոտության, մեր թռիչքի և անկման պատմությունը: Այստեղ մեր անցած ճանապարհի հետագիծն է և անցնելիք ճանապարհի տեսլականը: Եվ Վրեժ Իսրայելյանի «Տոնապետ» խորագիրը կրող այս աշխատված և կառուցիկ գիրքը մեր այս տարտղնվող օրերում իբրև կոչնակ է հնչում, հիշեցնելով, որ ճիշտ ապրելու համար անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուրն իր ներսը նայի...