Գվարդիական Ժան-Բատիստ Բերտյեի սխրանքը (մաս 2-րդ)
2. Շարքը չխախտե՜լԵրբ կայսրը քաղաքներն ազատագրելով վերջապես հասավ Փարիզ, մենք նրան ձեռքից–ձեռք փոխանցելով մտցրինք Ֆոնտենբլո: Երբեք նա այդքան սիրելի չէր եղել, որքան այդ օրերին. նույնիսկ Աուստերլիցի հաղթանակից հետո: Ֆրանսիայի դեմ նորից կոալիցիա ստեղծվեց, և արդեն վերադարձից հարյուր օր անց կայսրը ստիպված էր նորից ճակատամարտել: Ընդամենը հարյուր օրվա ընթացքում նա 120 հազարանոց բանակ հավաքեց` հիմնականում 15 տարեկան տղաներից: Եթե չլիներ կայսրը, նման բանակը կարող էր առավելագույնը զինավարժություն անել որևէ հարթավայրային տեղանքում` ոչ ավելի: Բայց հենց այդպիսի մի բանակով կայսրը մեկ տարի առաջ փայլուն հաղթանակներ տարավ` կործանելով հին, փորձված զինվորներից բաղկացած ամբողջ բանակներ: Եվ դա այն ժամանակ, երբ շատերը բարոյալքված ու հոգնած էին: Հիմա մենք կազդուրվել էինք, ճաշակել հանգիստը, որը մեր սրտովը չէր, ճաշակել օտարի լուծը, օտարի կողմից նորից մեզ պարտադրված Բուրբոնների իշխանությունը. այդ ամենը մեզ դուր չէր եկել, այդ ամենը չափազանց տարբերվում էր Ֆրանսիայի փառքի օրերից: Հիմա մենք, առավել քան երբևէ, պատրաստ էինք կռվել մեր կայսեր հրամանատարությամբ: Այդ տրամադրությամբ մենք մտանք Բելգիա (կայսրն այս անգամ էլ չցանկացավ, որ պատերազմի բեմը Ֆրանսիան լինի) և մասնակցեցինք մեր բանակի վերջին` Վաթելոոյի ճակատամարտին:
Հունիսի 17-ին` ճակատամարտի նախորդ օրը, մենք ջարդեցինք պրուսական զորքի գեներալ-ֆելդմարշալ Բլյուխերի բանակը: Վերջնական ջախջախումից նրան փրկեց մարշալ Նեյի դանդաղկոտությունը: Նեյը, անսալով կայսեր հրամանին, նախ դրանից երկու օր առաջ դանդաղեց գրավել Կատր-Բրա գյուղը, ինչը կկաշկանդեր անգլիացի ֆելդմարշալ Վելլինգտոնի բանակի մանևրելու հնարավորությունները, իսկ հաջորդ օրը զլացավ կատարել նաև նրա երկրորդ հրամանը` արագ վերադառնալ ու փակել Բլյուխերի նահանջի ուղին: Եթե Նեյը հեծելազորային առաջին կորպուսը զբոսանքի չհաներ Կատր-Բրայից մինչև Լանյի, եթե գար ժամանակին, պրուսական բանակից ոչինչ չէր մնա, և Վաթերլոոն մերը կլիներ: Նեյն անշուշտ քաջարի մարշալ էր. կայսրը նրան անվանում էր ՙքաջերի քաջ՚, ինքը` Նեյը, սիրում էր կրկնել, որ ֆրանսիական բանակի մարշալը պետք է մահանա 30 տարեկանում, այլապես նա մարշալ չէ: Հիմա նա 36 տարեկան էր, և չնայած բոլոր ճակատամարտերում նետվել էր մահվանն ընդառաջ, մահը կարծես խուսափում էր նրանից: Նա չորս ձի էր կորցրել իր տակ, բազմիցս վիրավորվել էր, բայց ողջ էր մնացել: Նեյը քաջ էր, բայց դա դեռ քիչ է լավ հրամանատար լինելու համար: Համենայն դեպս, մենք` զինվորներս, այդպես էինք կարծում: Բացի այդ, բանակում շշուկ տարածվեց, որ նա մտածված էր այդպես գործում, որպեսզի Նապոլեոնը պարտվի և Ֆրանսիայում նորից խաղաղություն լինի: Այդ շշուկները հավանաբար Նեյին էլ էին հասել, որովհետև հաջորդ օրը նա գործեց նույնիսկ իր համար արտառոց քաջությամբ` ճշգրտորեն կատարելով կայսեր բոլոր հրամանները:
Բլյուխերը ճակատամարտում 100 հազարից կորցրեց 20 հազար զինվոր: Մեր բանակը երկու անգամ քիչ կորուստ տվեց: Ողջ մնացած 80 հազարից նա մեկ օրում կկարողանար հավաքել ու կազմակերպել առավելագույնը կեսին: Կայսրը 33 հազարանոց բանակով մարշալ Գրուշիին ուղարկեց հետապնդելու և վերջնականապես ջախջախելու Բլյուխերի կազմալուծված բանակը: Գրուշին նրա լավագույն մարշալներից չէր, բայց լավագույններն արդեն մահացել էին կամ լքել էին նրան: Չկար Դեզեն, չկար Լաննը, մեզ հետ չէր Մյուրատը: Գիշերը հորդառատ անձրև տեղաց. մենք դժվարությամբ էինք կրակը վառ պահում, ծածկվում էինք խոտով կամ ճյուղերով: Դա մեր բանակի առանձնահատկություններից մեկն էր. նապոլեոնյան բանակը վրաններում չէր քնում, և թշնամին երբեք չէր կարողանում ճակատամարտին նախորդող գիշերը հստակ պատկերացում կազմել նրա թվաքանակի մասին: Կրակները հնարավոր չէր հաշվել. բացի այդ, մենք կարող էինք մոլորության մեջ գցել հակառակորդին և չափից շատ կամ քիչ կրակներ վառել: Ըստ կանոնակարգի` քնում էինք ոտքերով դեպի կրակը. մեր տակ փռած խոտն արագ չորանում էր: Բայց այդ գիշեր մենք թրջվեցինք. բացի այդ, կայծակն ու որոտն անդադար հարվածում էին և դժվար էր քնել: Քնեցին միայն ամենափորձված մարտիկները, Հին գվարդիայի զինվորները, որոնք, եթե հարկ լիներ, թվում է կարող էին քնել անգամ արկերի կարկուտի տակ: Հաջորդ առավոտյան ասում էին, թե կայսրը կայծակին նայելիս շշնջացել է. ՙԵս և դուք նույնն ենք՚: Դժվարանում եմ ասել, թե ում է նա դիմել, Զևսի՞ն, թե՞ Արեսին, բայց այդպիսին էր նա. նրա ներկայությամբ հին հունական դիցաբանությունն իրականություն էր դառնում, նրա կողքին մենք Աքիլլեսներ ու Ոդիսևսներ էինք: Կայսրը հավանաբար վստահ էր, որ Գրուշին կհասնի Բլյուխերին և չէր շտապում սկսել ճակատամարտը: Նա սպասում էր, որ հողը չորանա, որպեսզի հնարավոր լինի արագ տեղաշարժել հրետանին և ձիերը չխրվեն ցեխի մեջ: Ախ, եթե մենք մեկ ժամ շուտ սկսեինք: 73 հազարանոց ֆրանսիական բանակը 243 հրանոթներով սպասում էր կայսեր հրամանին: Վելլինգտոնի բանակում ավելի քիչ զինվոր կար և հրետանին էլ էր քիչ, բայց նրանց դիրքերը լավն էին: Սովորաբար մենք ճակատամարտը սկսում էինք արևի առաջին շողերով, բայց այդ օրը սկսեցինք 11-ին, երբ, ինչպես հետո պարզվեց, Բլյուխերի առաջապահ գնդերը խուսափելով Գրուշիից, արդեն մոտենում էին ճակատամարտի դաշտին: Կայսրը նախ գրոհեց Վելլինգտոնի ձախ թևը, որպեսզի թույլ չտա նրան միանալու Բլյուխերի բանակին. աջ թևում Ռեյլի կորպուսը ցուցադրական զորաշարժ էր անում` շեղելու համար Վելլինգտոնի ուշադրությունը: Բայց մեր բանակը հզոր դիմադրության հանդիպեց, ինչի հետևանքով կայսրը ստիպված էր փոխել իր ծրագիրը: Հանդիպելով կատաղի դիմադրության, Ռեյլը հետզհետե ողջ կորպուսը ներքաշեց ճակատամարտի մեջ, բայց մինչև օրվա վերջ այդպես էլ հաջողության չհասավ: Նա պիտի բառացիորեն կատարեր կայսեր հրամանը և չկաշկանդեր բոլոր ուժերը հակառակորդի աջ թևում. դա նույնիսկ մեզ` զինվորներիս էր պարզ: Հին գվարդիան ճակատամարտին դեռ չէր միացել, բայց մենք տեսնում էինք գրեթե այն ամենն, ինչ կատարվում էր ճակատամարտի դաշտում: Ժամը 14-ին Վելլինգտոնի ձախ թևը գրոհեցին Էրլոնի չորս դիվիզիաները, որոնցից յուրաքանչյուրը հարձակվում էր առանձին շարասյուներով` ըստ գումարտակների: Նման դիրքով ճակատամարտին մասնակցում էր գրոհողների միայն փոքր մասը, միայն առջևում գտնվողները, որոնց հնձում էին թշնամու արկերն ու փամփուշտները: Այդպիսի սխալներ կայսրն առաջ թույլ չէր տալիս: Նա առաջվանը չէր. չնայած համաժողովրդական սիրուն, մռայլ էր, ներամփոփ: Նրան դուր չէր գալիս հեղափոխություն հիշեցնող ամեն բան. ժողովրդի և բանակի սերը, որը նրա վերադարձից հետո հաճախ հիստերիայի էր հասնում, նրան ամենևին չէր ոգևորում. ինչ-որ վատ բան էր նա տեսնում այդ ամբոխային սիրո մեջ, մեզ` սովորական զինվորներիս համար անտեսանելի ու անհասկանալի մի չափազանց վտանգավոր բան: Նա չէր ուզում լինել հեղափոխական առաջնորդ. նա ծնված էր կայսր լինելու համար:
Այդ ճակատամարտում մեր հրետանին ևս վատ էր դասավորված, զարմանալի փաստ, եթե նկատի ունենանք, որ կայսրը նախկինում հրետանային կապրալ էր եղել: Վաթերլոոյի ճակատամարտի ժամանակ մեր հրետանին տեղակայված էր հարձակվող սյունաշարերից չափազանց հեռու և ճակատամարտին մասնակցում էր իր ուժերի փոքր մասով միայն: Վերջապես հորիզոնում երևաց պրուսական ավանգարդը: Սկզբում մենք կարծեցինք, թե Գրուշին է, բայց մեզ դառը հիասթափություն էր սպասում: Այդ պահից սկսած` ամեն ինչ վճռում էին րոպեները: Կայսրը մոտեցող պրուսների վրա նետեց Լոբաույի 10 հազարանոց կորպուսը` հնարավորինս կասեցնելու համար պրուսների առաջխաղացումը և ուշացնելու նրանց միացումը Վելլինգտոնին: Միևնույն ժամանակ նա փոխեց մեր հարձակման հիմնական ուղղությունը` հարվածելով Վելլինգտոնի բանակի կենտրոնին: Մի քանի անգամ մեր զինվորները քաջաբար առաջ նետվեցին, բայց հաջողության չհասան: Բոլորիս հուզում էր միայն մեկ հարց. ու՞ր է Գրուշին: ՙԵրևի ֆերմերի մոտ ելակ է ճաշակում՚,- քամահրանքով ասում էր կայսրը: ՙԵրևի թարմ խոտ է գտել ու արածում է՚,- բարձր ասաց զինվորներից մեկը: Բոլորս ծիծաղեցինք. անգամ սպաները փռթկացրին: Դեռ մի քանի ժամ առաջ ֆրանսիական բանակի մարշալին նման վիրավորանք հասցնողը կգնդակահարվեր, բայց հիմա բոլորի համար պարզ էր, որ ճակատամարտը տանուլ է տրվում Գրուշիի բթության պատճառով: Ի՞նչ էր նա անում 33 հազարանոց բանակով. նա չէր կարող չլսել հրանոթների համազարկերը. արդյո՞ք Բլյուխերը նրան երեխայի պես խաբել էր ու փոքր զորագունդ ուղարկելով` տարել Գրուշիին լրիվ այլ ուղղությամբ: Մենք արդեն հասկանում էինք, որ այդ հարցերի պատասխանն այլևս չենք իմանա, հասկանում էինք, որ սա մեր վերջին ճակատամարտն է, բայց միևնույն է անհամբեր նայում էինք հորիզոնին, այն հույսով, թե Գրուշիի գեներալներից մի քանիսը չեն ենթարկվի նրա հրամանին և ուժերի մի մասով կգան մեզ օգնության: Օգնության եկած 10 հազար զիվորներ հիմա կարող էին վճռել ճակատամարտի ելքը: 15.30-ին Էլոնի կորպուսը գրավեց Լա-Խե-Սենտ ֆերման, բայց կորպուսն արդեն արնաքամ էր եղել և չկարողացավ զարգացնել հաջողությունը: Անգլիացիների կորուստներն էլ էին մեծ: Գեներալ Միլյոյի կիրասիրները ջախջախել էին շոտլանդական հեծելազորը: Ծանր էին նաև անգլիական հետևակի կորուստները, որոնք անընդհատ ենթարկվում էին մեր հեծելազորի ու հրետանու հարվածներին: Կայսրըը Նեյին հանձնեց Միլյոյի և Լեֆևր-Դենուետի հեծելազորերի 40 էսկադրոններ և նետեց հակառակորդի աջ թևի վրա: Մենք գրավեցինք Ուգումոն ամրությունը, բայց անգլիացիները չնահանջեցին: Նրանք հարյուրներով ընկնում էին, բայց դիրքերը չէին լքում: Այդ գրոհի ժամանակ ֆրանսիական հեծելազորն ընկավ անգլիացիների հրետանու կրակի տակ, բայց չնահանջեց: Կայսրը մարտի նետեց Կելլերմանի 37 էսկադրոնները: Մեր հեծելազորն այդ օրը գերազանցեց իրեն: Նեյն անզուգական էր: Նրա ծանր հեծելազորը երկու անգամ հայտնվեց հակառակորդի առաջավոր գծում, բայց երկու անգամ էլ մեր հետևակը չհասցրեց մոտենալ նրանց, և հեծելազորը նահանջեց: Նեյի տակ այդ օրը սպանվեց նրա հինգերորդ ձին: Միլոյի կիրասիրները ոչնչացրել էին իրենց հարձակման գծի վրա գտնվող անգլիական տասներեք կառեներից յոթը, գրավել 60 թնդանոթներ, մեկը մյուսի հետևից կայսեր ոտքերի մոտ են նետվում անգլիական գումարտակների դրոշները: Անգլիական կառեները սեղմվում են, բայց չեն զիջում: Վելլինգտոնը մարտի նետեց Սոմերսեթի 1400-անոց հեծելազորը. դա դեռևս մարտի չնետված նրա վերջին զինվորներն էին, վերջին թարմ ուժերը: Հենց առաջին բախման ժամանակ Սոմերսեթը կորցնում է անձնակազմի կեսը: ՙՀետևա՞կ. որտեղի՞ց ձեզ տամ հետևակ,- գոռում էր կայսրը Նեյի ուղարկած մարդկանց վրա,- ձեզ համար հետևա՞կ ծնեմ՚: Նա չէր շտապում մարտի նետել Հին գվարդիան: Ֆրանսիական կիրասիրների մեկ երրորդը ոչնչացվել էր նախքան առաջին գծին հասնելը, հիմա կիրասիրների կեսն էր մնացել: Անգլիացիները ցլի համառությամբ դիմադրում էին: Նրանք դիմացան քսան գրոհների. վերջին` քսանմեկերորդ գրոհը տևում էր արդեն երկու ժամ: Կայսրի այն հարցին, թե. ՙՄարդ ուղարկեցի՞ք Գրուշիի հետևից՚, մարշալ Սուլտը պատասխանեց. ՙՀա, ուղարկեցի մեկին՚: Կայսրը բռնեց գլուխն ու ճչաց. ՙԱստված իմ, Բերտյեն հարյուրին կուղարկեր՚: Այդպես էլ չիմացանք Գրուշիի մոտ ուղարկված պատգամաբերի ճակատագիրը: Հավանաբար, նա կորցրել էր ճանապարհը, կամ գուցե ընկել էր ձիուց և վնասվել. ամեն դեպքում այդ մի հեծյալը որոշեց Եվրոպայի հետագա ճակատագիրը: Բայց դա միակ սխալը չէր: Այդ օրն առաջին անգամ մենք տեսանք, որ ֆրանսիական բանակի հրետանին, հեծելազորն ու հետևակը գործում են վատ համաձայնեցված: Նման սխալներ առաջ կայսրն իրեն թույլ չէր տալիս: Նեյն անընդհատ օգնություն էր խնդրում, բայց կայսրը չէր շտապում մեզ մարտի նետել: Երբ հեծելազորի վերջին գրոհը խեղդվեց, կայսրը վերջապես հրամայեց մեզ գրոհել հակառակորդի կենտրոնը: Ինը գվարդիական հետևակային գնդեր համաչափ քայլով առաջ շարժվեցին: Կայսրը մեր կառեների կենտրոնում էր և մեզ հետ միասին խրվում ճակատամարտի ամենաթեժ վայրը: Մենք նախ իջանք մեր զբաղեցրած ֆերմայից, ապա սկսեցինք բարձրանալ առջևի բլուրը և ընկանք հրետանային կրկնակի համազարկի տակ: Օուենյան ճանապարհի տակ խոր քարայր կա (մեր հետախույզները այն չէին նկատել), և գվարդիականներից շատերը, հրվելով ետևից քայլողներից, ընկան այնտեղ: Հանկարծ հասկերի միջից դուրս ցատկեցին անգլիացի հետևակայինները ու դիմահար կրակով տապալեցին շուրջ 300 գվարդիականների (մեր հետախույզների ևս մեկ բացթողում): Անհրաժեշտ էր նետվել սվինամարտի, բայց հրամանատարները հրահանգում են կանգնել և մահասփյուռ կրակի տակ վերաշարում են գվարդիականներին: Ամենավատ բաներից մեկը, որ կարող է պատահել շարքում գտնվող զինվորի հետ, ճակատամարտի բովում կանգ առնելու հրաման ստանալն է: Դրանից վատ միայն խուճապային փախուստը կարող է լինել: Կայսրը մեզանից լավ գիտեր դա և բոլոր ճակատամարտերում մեզ անընդհատ շարժման մեջ էր պահում. նա գտնում էր, որ շարժումը քաջություն է ներշնչում հետևակայինին, իսկ անշարժությունը բարոյալքում է նրան: Կայսրը չորս դասակ է ուղարկում Մոն-Սեն-ժանի` կիրասիրներին օգնության: Մենք տեսանք, թե ինչպես անգլիական մի քանի էսկադրոններ հարվածեցին նրանց կողքից, և թե ինչպես մեր զինվորները սկսեցին նահանջել: Տեսնելով գվարդիական հագուստ կրող այդ զինվորների նահանջը, բանակում խուճապ տարածվեց, սկսեցին աղաղակել, թե ՙԱմեն ինչ կորած է: Գվարդիան նահանջում է՚: Դա էր այն ճիչը, որը վերջ դրեց մեր հույսերին: Հիմա Հին գվարդիան ստիպված էր նաև դիմակայել անկանոն փախուստի մատնված ֆրանսիացի զինվորների անզուսպ հոսանքին: Շարքը պահպանելն ավելի դժվար դարձավ: Տարբեր զորամասերի զինվորներ իրար խառնվեցին և այլևս հնարավոր չէր կանխել նրանց փախուստը. կիսախավարի մեջ հնարավոր չէր կանգնեցնել նրանց և հայտնել կատարված սխալի մասին: Գվարդիականներից շատերը միացան այդ հոսանքին ու նահանջեցին: Բլյուխերի հեծելազորն արդեն մխրճվել էր գվարդիայի աջ թևը, իսկ նրա հետևակն արդեն գրավել էր Բել-Ալյանս ֆերման, որտեղից մենք կայսեր հետ միասին առաջ շարժվեցինք: Վելլինգտոնը, որ ողջ օրը ցլի համառությամբ դիմանում էր ֆրանսիական հեծելազորի ու հրետանու հարվածներին, կրելով ծանր կորուստներ, նկատելով մեր զորքերում տիրող տարօրինակ խուճապը` համընդհանուր գրոհի հրաման արձակեց: Ամեն ինչ ավարտված էր: Հին գվարդիան կառեներով նահանջում էր` ճեղքելով հակառակորդի ուժերը: Կառեների կենտրոնում, ձեռքերը թիկունքին դրած, մտախոհ քայլում է կայսրը: Ֆրանսիական բանակի վերջնական ջախջախմանը խանգարում է միայն Հին գվարդիայի քաջ, անհուսալի դիմադրությունը: Կայսրի հույսերն այդ օրն էլ չարդարացան, և նա չընկավ մարտի դաշտում, այդ պատիվը թողնելով մեզ: Նա հեռացավ Փարիզ, հավանաբար ևս մեկ անգամ թագից ու իր երազանքի Եվրոպայից հրաժարվելու: ՙՔաջ ֆրանսիացիներ, հանձնվեք՚,- գոռաց անգլիացի գեներալներից մեկը: ՙԿղա՜նք՚,- ի պատասխան գոռաց գեներալ Կամբրոնը: ՙԳվարդիան մահանում է, բայց չի հանձնվում՚,- աղաղակեց սպաներից մեկը: Հակառակորդի փամփուշտների կարկուտի տակ կանգնած ես մտածում էի, որ հավանաբար պատմության մեջ կմնա Կամբրոնի զինվորականների համար սովորական, բայց դասագրքերի համար չափազանց կոպիտ պատասխանը, այնինչ, եթե նա ճչար` ՙԳվարդիան մահանում է, բայց չի մեռնում՚, դա ավելի մեծ փառք կբերեր մեզ: Այն, որ Հին գվարդիան դատապարտված է, պարզ էր թե՜ մեզ, թե՜ հակառակորդին: Բայց հակառակորդը կարծում էր, թե մենք դատապարտված ենք անփառունակ վախճանի, իսկ մենք վստահ էինք, որ դատապարտված ենք հավերժ փառքի: Դրանից մեկ ժամ առաջ ՙքաջերի քաջը՚` Նեյը, նախքան վերջին գրոհի նետվելը գոռացել էր. ՙՆայեք, թե ինչպես է մահանում Ֆրանսիայի մարշալը՚: Հիմա, այդ մահաբեր կարկուտի տակ կանգնած, մենք միայն մի ցանկություն ունեինք` ցույց տալ, թե ինչպես է մահանում ֆրանսիական բանակի հետևակի շարքային գվարդիականը: Կայսրն արդեն հեռացել էր, բայց նրա սկսած ճակատամարտը դեռ չէր ավարտվել, և դիցաբանական քաջությունը դեռևս թևածում էր Եվրոպայում, ֆրանսիական զենքը պետք է աշխարհին ցույց տար ևս մեկ անօրինակ սխրանք: Ի՞նչ կլինի Վաթերլոոյից հետո, ինչպիսի՞ն կլինի աշխարհն առանց նապոլեոնյան պատերազմների, ի՞նչ կլինի Ֆրանսիայի հետ, մեր հարազատների հետ, ի՞նչ կլինի կայսեր հետ: Արդյո՞ք նա ինքնասպան կլինի, թե՞ գոնե այս անգամ հեղափոխության կոչ կանի և ոտքի կհանի խաղաղ բնակչությանը: Ինչպիսի՞ն կլինի ապագայի մարդկությունը, ապագայի պատերազմները. արդյո՞ք դրանք նույնքան քաջություն կպահանջեն, որքան պահանջել են նապոլեոնյան պատերազմները: Ու՞մն է ապագան` նեյերի՞նը, թե՞ գրուշիներինը: Կարծում եմ կայսրը չի դիմի բնակչությանը դիմադրության կոչով, որովհետև կայսեր գերագույն հոգսը միշտ եղել է ֆրանսիայի բարեկեցությունն ու փառքը. նա մեկ անգամ չէ, որ պատրաստ է եղել զոհել իր կյանքը հանուն այդ իդեալների: Նրա սխրանքի և չիրագործված երազանքների վերջին բեկորը մենք էինք` Հին գվարդիայի զինվորներս, որ միշտ հավատարիմ էինք եղել նրան: Դա մեր առաջին պարտությունն էր ճակատամարտում, և մենք վճռել էինք վերջին անգամ արհամարհել մահը և ցույց տալ աշխարհին, թե ինչ արժե ֆրանսիացի զինվորը: Եվ ահա այդ պահին, մահվանից մի քանի վայրկյան առաջ, ես հանկարծ հասկացա, որ մեր վարած պատերազմները ավելի շատ սխրանք են պահանջել, քան հին ժամանակներում տեղի ունեցած ճակատամարտերը. դա իմ կյանքի ամենամեծ հայտնագործությունն էր, ափսոս, որ այն արեցի մահվան շեմին: Ողջ կյանքում ես նախանձել էի հին հերոսներին, Ալեքսանդրի ու Հաննիբալի զինվորների փառքին, բայց հիմա ես հասկացա, որ շատ ավելի մեծ քաջություն է պահանջում շարքի մեջ անշարժ կանգնելը, քան վայրենի ճիչերով կատաղի գրոհի նետվելը: Հին բանակների հետևակայինները պաշտպանվում էին հակառակորդի նետերից վահաններով, իսկ մենք անպաշտպան ենք. մենք պատրաստ ենք մահանալ դեռ նախքան ճակատամարտի մեջ մտնելը` շարքում անշարժ կանգնած: Հակառակորդի կրակի տակ ժամերով կանգնած` հաճախ մտածում ես, որ քո կառեի մասին մոռացել են, և գուցե իսկապես նույնիսկ կայսեր պես հանճարեղ մարդը մի ժամով կարող էր մոռանալ տվյալ զորամիավորմանը տրված հրամանը, կամ մոռանալ նոր հրաման տալ, իսկ այդ ընթացքում զորամասն անշարժ կանգնած, արնաքամ էր լինում: Դժվար է պահպանել քաջությունը, երբ քեզ այցելում են նման մտքեր: Պատահել է, որ մեզ, ինչ-ինչ ռազմավարական նկատառումներից ելնելով, հրամայվել է կանգնել հակառակորդի կրակային գծի հենց առջևում, հետո հրամայվել է գրոհել, և երբ մենք արդեն մոտեցել ենք թշնամուն մեկ կրակոցի հեռավորության վրա, նորից հրամայվել է նահանջել: Արդյունքում մենք միշտ հաղթել ենք ճակատամարտերում, թշնամին միշտ ավելի շատ զոհ է տվել, բայց ճակատամարտի բովում մոռանում ես հաղթանակների մասին և սկսում ես մտածել, որ քեզ մոռացել են: Մարդկության պատմության մեջ երբեք որևէ պատերազմ այնքան քաջություն չի պահանջել, որքան նապոլեոնյան պատերազմները: Ինչպիսի՞ն կլինեն ապագայի պատերազմները, արդյո՞ք գալիք դարերի զինվորները կկարողանան ժամերով կանգնած մնալ հրետանու հարվածների տակ, կանգնել ու համբերել: ՙԱրիությունը համբերությունն է վտանգի պահին՚,- ասել է Լենկ-Թեմուրը: Էլ ե՞րբ է զինվորից ավելի շատ համբերություն պահանջվել վտանգի պահին:
…Գնդակներից մեկը խոցեց կուրծքս. ես խուլ տնքացի: Աջից ու ձախից կանգնած ընկերներս սեղմեցին ինձ, որպեսզի չընկնեմ, որովհետև այլևս փոխարինողներ չունեինք. մեկ շարք էր մնացել: Ես հանեցի սվինը, հրացանիս կոթը հենեցի հողին ու հենվեցի փողին, որպեսզի չընկնեմ: Նախքան մահանալս ևս մի ուշագրավ միտք այցելեց ինձ: Ես մտածեցի, որ յուրաքանչյուր մարդ կառե է` բաղկացած հարյուրավոր զգացմունքներից, մտքերից, ցանկություններից, և իսկական սխրանքը ճակատագրի հարվածներին համբերելն է, փոքր անհաջողությունների ու մեծ բոթերի կարկուտի տակ կանգնած մնալը, չնահանջելը, չփախչելը, որովհետև, եթե ընկրկես, քո ներսի բոլոր զինվորները կհետևեն քո օրինակին ու կփախչեն, բայց եթե համբերես, եթե գոռաս. ՙՇարքը չխախտել՚, ի վերջո կհաղթես, որովհետև միշտ հաղթում է նա, ով ավելի երկար է դիմանում:
Այդ օրը Վելլինգտոնն ավելի երկար դիմացավ և պսակեց իրեն Նապոլեոնին հաղթած զորավարի փառքով: Հաղթանակների փառքը արքաներինն է ու զորավարներինը. սովորական զինվորներին բաժին են ընկնում միայն տառապանքներն ու մոռացությունը: Պարտությունը միշտ անպատվաբեր է հրամանատարի համար, բայց չկա զինվորին ավելի մեծ փառք բերող բան, քան մեծ պարտությունը: ՙՇարքը չխախտել՚,- շշնջացի ես` կայսրական Մեծ բանակի Հին գվարդիայի 18-րդ գծային գումարտակի երրորդ վաշտի երկրորդ գծի ձախից երրորդ զինվորս` անտառապահ Բատիստ Բերտյեի որդին` Ժան-Բատիստ Բերտյեն, որ մահվան շեմին հանդգնեց մարտահրավեր նետել Նապոլեոն Բոնապարտի փառքին: