ՀԱՄԱՆԻՇՆԵՐ
(Իմաստով մոտ բառեռ)

1. Ոճական համանիշներ,
երբ համանիշները պատկանում են գործառական տարբեր ոճերի: Այս առումով պետք է առանձնացնել բառերի երկու շերտ` ոճականորեն չեզոք և ոճականորեն տարբերակված:
Օրինակ`
զբոսնել (ընդանուր գրական) – ճեմել (վերամբարձ)
կատարել (ընդանուր) – ի կատար ածել (վարչական)
ձի (ոճականորեն չեզոք) – նժույգ (բանաստեղծական)

2. Իմաստային համանիշներ.
սրանք արտահայտում են երևույթի կամ հատկության դրսևորման տարբեր չափեր:
Օրինակ`
հով, քամի, փոթորիկ, մրրիկ

3. Հուզարտահայտչական համանիշներ.
սրանց առանձնահատկությունը արտահայտած անձնական վերաբերմունքի տարբերության և հուզարտահայտչական տարբեր երանգների մեջ է:
Օրինակ`
ուտել – խժռել
խմել – լակել
մահանալ – սատկել

4. Բացարձակ համանիշներ (նույնանիշներ)
Օրինակ`
մազ – վարս – հեր
այտ – թուշ
հուր – կրակ

ՀԱՄԱՆՈՒՆՆԵՐ
(ձևով նույն, բայց իմաստով տարբեր բառեր)

-Լրիվ համանուններ
են կոչվում այն բառերը, որոնք համընկնում են և գրությամբ, և արտասանությամբ:
Օրինակ`
կետ (ծովային մի կենդանի) – կետ (մի գրանշան)
հոտ (բույր) – հոտ (ոչխարի հոտ)
փող (խողովակ) – փող (դրամ)

-Մասնակի համանուններ
1. Համաձև են կոչվում համանուն բառաձևերը, այսինքն` արտաքնապես համընկնող քերականական տարբեր ձևերը. օրինակ`
արի (քաջ) – արի (եկ)
հացի (հաց բառի սեռական հոլով) – հացի (հացենի)
կրի (շաղախ) – թող կրի
գնում է (գնալ բառից) – գնում է (գնել բառից)

2. Համագիր են կոչվում միատեսակ գրվող, բայց տարբեր կերպ արտասանվող բառերը. օրինակ`
բարդ (երգիչ) – բարդ (ոչ պարզ, արտասանվում է բարթ)

3. Համահունչ են կոչվում տարբեր ձևով գրվող, բայց միատեսակ արտասանվող բառերը. օրինակ`
աղտ (կեղտ) – ախտ (հիվանդություն)
ուղտ – ուխտ
որդ – որթ

ՀԱՐԱՆՈՒՆՆԵՐ
(ձևով տարբեր, իմաստով նման)

-պատահական զուգատիպություններ. օրինակ`
մարդ – մարտ
հարդ – հարթ
լուրթ – շուրթ

-նույնարմատ բառեր. օրինակ`
քարային – քարոտ
խոստանալ – խոստովանել

Հարանունները օգտագործվում են գեղարվեստական խոսքում հարանունություն կոչվող ոճական հնարք ստեղծելու նպատակով:

ՀԱԿԱՆԻՇՆԵՐ
(բառեր, որոնք, անկախ ձևից, ունեն հակադիր իմաստներ)

Օրինակ`
բարձր – ցածր
վերև - ներքև
թշնամի – բարեկամ
սև - սպիտակ

Հականիշները կարող են լինել ինքնուրույն բառեր, ինչպես վերևի օրինակները, կամ ածանցավոր կազմություններ.

խելոք – անխելք
գեղեցիկ – տգեղ

ԴԱՐՁՎԱԾՔՆԵՐ
Դարձվածք են կոչվում միասնական իմաստով կապված և նույնությամբ վերարտադրվող կայուն բառերը, բառակապակցություններն ու արտահայտությունները:

Դարձվածքներ են`
-որևէ լեզվին բնորոշ և չթարգմանվող յուրահատուկ արտահայտությունները (իդիոմներ). օրինակ`
գլուխ դնել
դես ու դեն ընկնել
ձեռք բերել

-ժողովրդական ասացվածքներն ու առածները. օրինակ`
Ահը վեր է, քան մահը
Գիտունի հետ քար քաշիր, անգետի հետ փլավ մի ուտի
Ձուկը գլխից է հոտում

-պատմական վեպերից, գրքերից սկիզբ առած և լեզվից լեզու տարածված թևավոր խոսքերն ու արտահայտությունները. օրինակ`
Ռուբիկոնն անցնել – վճռական քայլ կատարել

-զանազան հեղինակների իմաստախոսքերը` աֆորիզմները. օրինակ`
Լավ է կույր աչոք, քան կույր մտոք (Եղիշե)

ՈՃԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆը
գիտություն է լեզվական միջոցների նպատակահարմար գործունեության մասին:
Ոճ (հուն. ստիլոս (ստիլ)) – ծղոտ, ցողուն

ՈՃԵՐԻ ՏԵՍԱԿՆԵՐԸ
Գործառական ոճեր
Գործառական ոճը լեզվական համակարգի պատմականորեն ձևավորված տարատեսակ է` տարբերակ, որը կապված է հանրային կյանքի մի որոշ բնագավառի հետ:
Գործական ոճերը լինում են` առօրյա խոսակցական, վարչական, գիտական, հրապարակախոսական, գեղարվեստական:

Իրադրական ոճեր
Պաշտոնական ոճը բնորոշ է իր անձնական վերաբերմունքն արտահայտելուց խուսափելու ձգտումով: Հանդիպում է գործնական գրագրություններին, պաշտոնական զրույցներին, գիտական շարադրանքին:

Հանդիսավոր (վերամբարձ) ոճը բնորոշվում է խոսքի թեմայի կամ առարկայի մեծարման, նրա վեհությունն ու կարևորությունն ընդգծելու ակնհայտ միտումով, նրանց նկատմամբ հարգանք ու պատկառանք առաջացնելու ձգտումով:

Հորդորական ոճը գործադրվում է այն դեպքում, երբ խոսողը կամ գրողը հորդորում է, խրատում, գործողության մղում կամ ընդհակառակն, աշխատում ետ պահել որևէ գործողությունից: Բնորոշ է ուսուցողական խոսքերին, բարոյախոսական զրույցներին:

Մտերմական-փաղաքշական ոճը բնորոշվում է խոսողի կամ գրողի կողմից խոսքի առարկա անձի, խոսակցի նկատմամբ մտերմական վերաբերմունքի, համակրանքի արտահայտմամբ: Այդ ոճը բնորոշ է մտերմական զրույցներին, անձնական նամակներին, գեղարվեստական որոշ ստեղծագործություններին:

Կատակաբան ոճը բնորոշվում է նրանով, որ խոսողը կամ գրողը բարեկամական կատակ է անում, աշխատում է առաջ բերել մտերմական ժպիտ, հարաբերությունները չսրել: Երբ ոճը ստանում է որոշ արհամարական երանգ, որով խոսողն աշխատում է ցույց տալ իր գերազանցությունը, ապա կատակաբանական ոճը վերածվում է հեգնականի:

Ծաղրական ոճը բնորոշվում է խոսողի կամ գրողի բացասական վերաբերմունքով խոսքի առարկայի կամ խոսակցի նկատմամբ, երբ նա սրանց ծաղրում է, խայտառակում, նշավակում:

Անհատական ոճեր
Անհատական ոճը ընդհանուր լեզվի իրողությունների ընտրության և օգտագործման այն առանձնահատկությունն է, որ պայմանավորված է խոսողի մտավոր զարգացմամբ, աշխարհայացքով, խառնվածքով ու ճաշակով:

Գրողի ոճ
Գրողի ոճը ոճական այն առանձնահատկությունների ամբողջությունն է, որոնք հանդես են գալիս գեղարվեստական ոճի մեջ` պայմանավորված այդ գրողի աշխարհայացքով, իրականության ընկալմամբ, խառնվածքով, ճաշակով և այլն:

ՈՃԱԲԱՆԱԿԱՆ ԿԱՐԳԵՐ

-Լեզվի իրացման ձևեր (գրավոր և բանավոր խոսք)

-Գործառական ոճեր և ոճական երանգավորում

-Հուզականություն` հատկանիշ, որի շնորհիվ խոսքն արտահայտում է հույզեր, զգացմունքներ և խոսողի վերաբերմունքը խոսքի առարկայի նկատմամբ (փաղաքշական, կոպիտ, հայհոյական և այլն)

-Արտահայտչություն` հատկանիշ, որը լեզվին տալիս է գնահատիչ բնույթ. տեսանելի է դարձնում խոսքի առարկան, արտահայտում է խոսողի հոգեվիճակն ու ապրումները:

-Պատկերավորություն. խոսքային գեղարվեստական պատկերը բառ է, բառակապակցություն կամ խոսքի հատված, որի շնորհիվ միտքը զգայապես ընկալունակ է դառնում, այսինքն ասվածը զգացվում է զգայարաններով:

-Պատկերավորման և արտահայտչական հնարանքներ ու միջոցներ`
1. լեզվական միավորների կրկնություն
2. փոխաբերություն
3. շարահյուսական ոչ սովորական կառույցներ

դարձույթներ (բառերի փոխաբերական գործածության վրա հիմնված պատկերավորման միջոցներ)
բանադարձումներ (խոսքին արտահայտչություն և պատկերավորություն տվող ոչ սովորական արտահայտություններ, բառակապակցություններ կամ շարահյուսական կառույցներ` անձնավորում, բառախաղ, հակադրություն և այլն)

-Համանիշություն` իմաստով համարժեք կամ հարաբերակից լեզվական միավորների գոյություն
1. բառային համանիշություն`
հով – զեփյուռ – քամի – մրրիկ…
մաշկ – մորթի – կաշի – թաղանթ – փառ – կեղև…
2. ձևաբանական համանիշություն`
ամառվա – ամռան
ուսման – ուսումի
արյամբ – արյունով
3. շարահյուսական համանիշություն`
քնած երեխա – երեխա, որը քնած է

ՀՆՉՅՈՒՆԱԿԱՆ ԱՐՏԱՀԱՅՏՉԱՄԻՋՈՑՆԵՐ

Նմանաձայնություն
-հնչյունական կազմի նմանեցումը բնության կամ կենդանիների արձակած ձայներին, օրինակ`
գռմռալ, զռռոց, միա՜ու, ծի՜վ-ծի՜վ

Վըշվըշում է գետը – վո՜ւշ, վո՜ւշ,
Ու հորձանք է տալիս հորդ,
Ու կանչում է` “Արի՜, Անո՜ւշ,
Արի՜, տանեմ յարիդ մոտ…”
(Հ.Թումանյան, Անուշ)

ՀՆՉՅՈՒՆԱՅԻՆ ԲԱՆԱԴԱՐՁՈՒՄՆԵՐ

Հնչյունական կրկնությունները բանաստեղծական խոսքի մեջ դրսևորվում են բաղաձայնույթ, առձայնույթ բառադարձումների և հանգի ձևով

1. Բաղաձայնույթ
միևնույն տողի, արտահայտության ներսում նույն կամ նման բաղաձայն հնչյունների կրկնություն.
Օրինակ`
Երկնէր երկին, երկնէր երկիր,
Երկնէր և ծովն ծիրանի.
Երկն ի զովուն ունէր և զկարմրիկն եղեգնիկ:
Ընդ եղեգան փող` ծուխ ելանէր,
Ընդ եղեգան փող` բոց ելանէր,
Եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ.
Նա հուր հեր ունէր,
(Ապա թե) բոց ունէր մորուս,
Եւ աչկունքն էին արեգակունք:

Բաղաձայնույթն օգտագործվում է`
ա. բնության երևույթների ձայնական տպավորություններ ստեղծելու նպատակով
բ. հնչյունախաղ է, և ուժեղացնում է բանաստեղծության երաժշտականությունը
Օրինակ`
Ծըփում է ծովն ալեծածան,
Ծըփում է սիրտը տըղի.
Գոռում է ծովն ահեղաձայն,
Նա կըռվում է կատաղի:
(Հ. Թումանյան, Ախթամար)

Աշնան մշուշում շշուկ ու շրշյուն…
(Վ. Տերյան)


2. Առձայնույթ
միևնույն տողի, արտահայտության ներսում նույն կամ նման ձայնավոր հնչյունների կրկնություն, երաժշտականություն և բարեհնչություն հաղորդելու նպատակով
Օրինակ`
Ցրտահա՜ր, հողմավա՜ր
Դողացին մեղմաբար
Տերևները դեղին,
Պատեցին իմ ուղին…
Ճաճանչները թոշնան…
Կանաչներս աշնան –
Իմ խոհերը մոլար`
Ցրտահա՜ր, հողմավա՜ր…
(Վ. Տերյան)

3. Հանգ
Երբ հնչյունները կրկնվում են կանոնավոր կերպով` որոշակի համակարգով, առաջանում է հանգ:
Հանգերը լինում են`
-կից ԱԱԲԲ
-խաչաձև ԱԲԱԲ
-օղակաձև ԱԲԲԱ

-արական (շեշտավոր)
Որպես կարմիր մի վերք, մի արնագույն քուրա,
Բռնկվել է ահա հորիզոնի վրա,
Այրվում է, որպես իրիկնային մի սեր,
Ու գնում է մայրամուտ ու գիշեր…
(Ե. Չարենց)

-իգական (անշեշտ)
Եվ ինչ է տվել ինձ բնությունը, -
Հավիտյան նորոգ իր հնությունը,
Իր ջրվեժների անքնությունը
Եվ հոգնահոլով իր կրկնությունը…
(Հ. Սահյան)

-ճշգրիտ`
Ծաղիկները թողած դեպի հուրն է թռչում,
Ու այրվում են, այրվում նրա թևերը նուրբ,
Բայց նորից ու նորից նա կրակ է տենչում
Ու բոցի մեջ փնտրում սիրո վայելքը սուրբ…
(Վ, Դավթյան)

-մոտավոր`
Այդ երբ էր… Անձրևն անցել էր արդեն,
Ու բուրում էին դաշտերը խաղաղ,
Երբ հանկարծ այգուց դու ելար իմ դեմ
Ոտքերով բոբիկ ու ցողաշաղախ…
(Վ. Դավթյան)

-միջնահանգեր`
Սև գիշե՜ր, և հուշե՜ր, և խոհե՜ր անհամար,
Մոռացված երազներ` շուշաններ թառամած…
Մշուշներ են սահում… սոսափում է ուռին…
Իմ օրերն անհատնում, անհնդում և անտուն…
(Վ. Տերյան)

-գլխահանգեր`
Լուրթը մեզնից` երկինքը դու,
Շուրթը մեզնից` դու համբույրը,
Ցուրտը մեզնից, իսկ դու` կրակ,
Իսկ դու` օջախ,
Իսկ դու` թոնիր…
(Պ.Սևակ)

Անհանգ բանաստեղծությունները կոչվում են սպիտակ ոտանավորներ: