ԳԻՐՔ 1

ԵՐԻՏԱՍԱՐԴՈՒԹՅՈՒՆ

ԳԼՈՒԽ 1

Այս պատմությունն սկսվում է 1884 և 1889 թվականնե­րի միջև ընկած տարիներին, Իլլինոյսի նահանգի Ալեքսանդրիա քաղաքում, այն ժամանակ այդ քաղաքն ուներ մոտավորապես տասը հազար բնակիչ և այնքանով էր քաղաք, որ գյուղական կյանքի զգացում չէր առաջացնում։ Քաղաքն ուներ ձիաքարշ տրամվայի մեկ գիծ, մի թատրոն, կամ, ավելի ճիշտը, օպերայի մի տուն (թեև ոչ ոք չէր կարող ասել, թե ինչո՞ւ է այդպես կոչվում, քանի որ այնտեղ ոչ մի օպերա չէր ներկայացվել) , երկաթուղային երկու գիծ՝ առանձին կա­յարաններով և գործարար մի կենտրոն. որն ընդգրկում էր աշխույժ հրապարակի չորս կողմ երր։ Հրապարակի վրա էին գտնվում շրջանային դատարանն ու չորս լրագրերի խմբա­գրությունները։ Առավոտյան երկու և երեկոյան երկու լրագրերը բնակչությանը զգալ էին տալիս այն փաստը, որ կյան­քը, տեղական կամ ազգային, լի է հրապարակման արժանի նյութերով և հետաքրքիր ու բազմապիսի շատ բաներ կան անելու։ Քաղաքի ծայրամասում գտնվող մի քանի լճերը և գեղեցիկ առվակը, Ալեքսանդրիայի գուցե ամենահաճելի վայ­րերը, այնպիսի մթնոլորտ էին ստեղծել, որ այն նման էր էժան ամառանոցի։ Քաղաքը ճարտարապետական տեսակե­տից նոր չէր ։ Այն ընդհանրապես փայտից էր կառուցված, ինչպես այդ ժամանակվա ամերիկյան բոլոր քաղաքները, թեև որոշ հատվածներում բավականին լավ էր պլանավոր­ված



առջևում ծաղկի մարգերով, աղյուսից պատրաստած ծառուղիներով ու կանաչ ծառերով, որոնք հանդիսանում են ընտանեկան հանգստավետ կյանքի ապացույցները: Ալեքսանդրիան երիտասարդ ամերիկացիների քաղաք էր։ Նրա ոգին երիտասարդ էր։ Կյանքն ամրողջությամբ գրված էր համար­յա յուրաքանչյուրի առջև։ Հիրավի լավ էր կենդանի լինելն ու այսպիսի վայրում ապրելը։
Այս քաղաքում ապրում էր մի ընտանիք, որն իր էու­թյամբ ու կամությամբ կարող էր համարվել տիպիկ՝ Ամե­րիկայի, այն էլ միջին Արևմտյան Ամերիկայի համար։
Այս ընտանիքը չէր կարելի աղքատ համարել, գոնե ինքն իրեն այդպիսին չէր համարում, բայց հարուստ նույնպես չէր։ Ընտանիքի հայրը՝ Թոմաս Ջեֆերսոն Վիտլան, կարի լավա­գույն մեքենաներ արտադրող և մեծ անուն ունեցող մի հայտ­նի ընկերության գործակալն էր այդ գավառում։ Քսան, երե­սունհինգ կամ վաթսուն դոլար արժող վաճառված յուրաքան­չյուր մեքենայի համար նա ստանում էր արժեքի երեսուն­հինգ տոկոսը։ Թեև մեքենաների վաճառքը մեծ չէր, բայց եղածը բավական էր, որպեսզի նրա եկամուտը տարեկան հասներ մոտ երկու հազար դոլարի։ Դրանով նա կարողացել էր մի փոքրիկ հողամաս ու տուն գնել, բավականին լավ կահավորել, երեխաներին դպրոց ուղարկել և գլխավոր հրապա­րակի վրա մի խանութ պահել, ուր ցուցադրում էր նորագույն արտադրության մեքենաներ։ Նա վերցնում էր նաև այլ մար­կայի հին մեքենաներ՝ նորերի հետ փոխելու պայմանով, և հնի դիմաց նորի գինը պակասեցնում էր տասից֊տասնհինգ դոլարով։ Նա նորոգում էր մեքենաներ և ամերիկյան մտքի յուրահատուկ ճկունությամբ փորձում էր լրացուցիչ կերպով կատարել նաև ապահովագրման գործը, մտածելով, որ իր որդին՝ Յուջին Տենիսոն Վիտլան, կարող էր այս գործով զբաղվել, երբ մեծանար, իսկ ապահովագրական գործն էլ բա­վարար չափով զարգանար։ Նա չգիտեր, թե ինչ կարող էր դառնալ իր որդին, բայց միշտ լավ էր հողմերի դիմաց խա­րիսխ ունենալը։
Ոչ բարձրահասակ, արագաշարժ, ջլուտ, աշխույժ մարդ էր նա, ուներ ավազագույն մազեր, կապույտ աչքեր, ուշգրավ հոնքեր,

2

արծվային քիթ, կենսազվարթ, դուրեկան ժպիտ։ Շրջուն գործակալի պարտականությունը՝ ջանք չխնայել անսաստ կանանց ու նրանց անտարբեր կամ պահպանողական ամուսիններին համոզելու, որ նրանք իսկապես կա­րիք ունեն մի նոր մեքենայի, նրան սովորեցրել էր լինել զգույշ, փափկանկատ ու ճկուն։ նա գիտեր հաճոյակատա­րությամբ վարվել մարդկանց հետ։ Նրա կնոջ կարծիքով նույ­նիսկ չափազանցում Էր:
Բոլոր դեպքերում ազնիվ, ծանր աշխատող ու տնտեսող մարդ էր։ Երկար ժամանակ նրանք սպասել էին այն օրվան, երբ կկարողանային ասել, թե ունեն սեփական տուն և որոշ բան էլ խնայել են սև օրվա համար։ Սպասված օրը եկել էր, և կյանքը նրանց համար վատ չէր։ Նրանք ունեին վայելուչ տուն՝ սպիտակեցրած պատերով ու կանաչ փեղկերով, շրջապատող բակ՝ խնամքով մշակված ծաղկի մարգերով, հավա­սար խուզած մի բացաստան և ձևավոր ու լայն ճյուղավորված մի քանի ծառ։ Կար վրան ծածկված մի ճեմելիք՝ ճոճաթոռնե­րով, կախօրրան՝ մի ծառի տակ և մի ճոճացանց՝ մի այլ ծա­ռի տակ. թեթև մի կառք և գործակալական մի քանի բեռնակառքեր շարված էին ախոռատան կողքին։ Վիտլան սի­րում էր շներ, ուստի պահում էր շոտլանդական երկու շուն։ Միսիս Վիտլան սիրում էր կենդանի էակներ և ուներ մի դեղ­ձանիկ, մի կատու, մի քանի վառեկ և մի բույն,  որ  պատ­րաստել էր բարձր մի սյան ծայրին, որը մի քանի կապույտ թռչուններ դարձրել էին իրենց տունը։ Դա  մի  շատ  լավ  փոք­րիկ անկյուն էր, և  միստր  ու  միսիս  Վիտլաները  հպարտա­նում   էին   դրանով։
Միրյեմ Վիտլան ամուսնու համար լավ կողակից էր։ Նա դուստրն էր Վուստերում  չոր  խոտ  և  հացահատիկ  վաճառո­ղի. Վուստերը Մակլինի գավառում մի փոքրիկ քաղաք էր, Ալեքսանդրիայից ոչ հեռու։ նա Սպրինգֆիլդից ու Չիկագոյից բացի այլ աշխարհ չէր տեսել։ Սպրինգֆիլդում եղել էր մի անգամ, փոքր աղջիկ ժամանակը՝  Լինկոլնի  հուղարկավորությոնը դիտելու, մի անգամ էլ ամուսնու հետ գնացել էր տես­նելու նահանգական տոնավաճառը կամ  ցուցահանդեսը,  որն այն  օրերին  յուրաքանչյուր  տարի  կազմակերպում էին Չիկագոյում,

3

լճի ափին։ նա լավ էր պահպանել իր առողջությու­նը, ուներ գեղեցիկ տեսք, արտաքին որոշ զսպվածության տակ թաքցնում էր իր բանաստեղծական էությունը։ Իր միակ որդուն մկրտելիս նա պնդեց, որ անունը Յուջին ՏենիսոՆ դնեն, մի տուրք՝ իր եղբայր Յուջինին և հռչակավոր ռոմանտիկ բանաստեղծ Ալֆրեդ Տենիսոնին• նրա վրա շատ ուժեղ ազդեցություն էր գործել բանաստեղծի <<Թագավորի հովվերգություններ>> գործը:
Հայր Վիտլային չափից ավելի ուժեղ էր թվում Յուջին Տենիսոն անունը, որ տրված էր միջին-արևմտյան ամերիկացի մի տղայի, բայց սիրում էր կնոջը և շատ բաներում թուլյ էր տալիս, որ նա իր ուզածի պես վարվի։ Նրան ավելի շատ դուր էին գալիս Սիլվիա և Միրտլ անունները, որոնցով մկրտել էր երկու աղջիկներին։ Երեք երեխաներն էլ լավ տեսք ունեին։ Սիլվիան քսանմեկ տարեկան, սև մազերով, մութ աչքերով մի աղջիկ էր, լրիվ բացված, ինչպես վարդը, առողջ. աշխույժ ու ժպտուն։ Միրտլը այնքան առողջ կազմվածք չուներ, փոքր էր, գունատ, աղմկոտ, բայց անչափ լավիկը նման այն ծաղկի (ինչպես ասում էր մայրը), որի անունը կրում էր։ Նա ուսումնասիրելու և խորհրդածելու հակում ուներ, կարդում էր ոտանավորներ ու երազում ։ Միջնակարգի վառվռուն պատանիները բոլորն էլ գժվում էին նրա հետ խոսելու և զբոսնելու համար, բայց նրանք խոսք չէին գտնում ասելու։ Նա էլ իր հերթին ապահուչգիտեր, ինչ ասել նրանց։
Յուջին Վիտլան ընտանիքի աչքի լույսն էր, նա կրտսեր քրոջից երկու տարով փոքր էր, ուներ հարթ, ողորկ, սև մա ­զեր, նշաձև սև աչքեր, ուղիղ քիթ, բարեձև և զայրույթ չարտահայտող ծնոտ, լավ շարված, սպիտակ ատամներ, որոնք ժպտալիս արտահայտում էին մի տեսակ հետաքրքիր քնքշու­թյուն. նա կարծես հպարտանում էր նրանցով։ Նա արտա­քինով ոչ ուժեղ, թախծոտ և զգալիորեն արտիստիկ տեսք ուներ։ Ստամոքսի թուլության և մասամբ սակավարյունու­թյան պատճառով ավելի թուլակազմ էր երևում, քան իրա­կանումն էր։ Հույզը, հուրը, տենչանքները թաքնվել էին վերապահության պատի ետևում: Նա ամոթխած, հպարտ, դյուրազգաց և չափազանց անվստահ էր իր անձի նկատմամբ:

4

Տանը նա քարշ էր գալիս այս ու այն կողմ, ժամանակն անցկացնելով Դիկկենսի, Թեքերեյի, Սկոտի և Պոյի գործերի ընթերցումով։ Նրա միտքը ծուլորեն թափառում էր մի գրքից մյուսը, խորհրդածելով կյանքի մասին։ Մեծ քաղաքները կանչում էին նրան։ Ճանապարհորդելը համարում էր հրա­շալի բան։ Դպրոցում, դասամիջոցներին, կարդում էր Տեն և Գիբբոն, զարմանալով աշխարհի մեծ պալատների գեղեց­կության ու շքեղության վրա։ Նա չէր սիրում քերականությունը, չէր սիրում մաթեմատիկան, բուսաբանությունը, ֆիզիկան, եթե նկատի չունենանք այդ գիտությունների հատ ու կենտ հատվածները։ Հետաքրքիր փաստերը, ինչպիսիք են ամպերի կազմությունը, ջրի կազմությունը, երկրի քիմիական էլեմենտները գրավում էին նրա ուշադրությունը։ Գար­նան, ամռան և աշնան ամիսներին նա սիրում էր տանը պառկել ճոճացանցի վրա և ծառերի միջով նայել կապույտ երկնքին։ Սավառնող մի հավկուլ, իր հավասարակշռված, խորհրդածություն պատճառող թռիչքով, որոշակիորեն գրա­վում էր նրա ուշադրությունը։ Ձյունանման ամպերի հրաշքը,
բարձր երկնքում բրգի նման իրար վրա կիտված և հողմե­րից քշվող՝ ինչպես լողացող կղզի, նրա համար երգ էր։ Նա սրամիտ էր, ուներ հումորի սուր զգացողություն և խոր հու­զականություն։ Երբեմն մտածում էր, որ պետք է նկարի, երբեմն էլ՚ թե պետք է գրի։ Ե՛վ առաջին, և՛ երկրորդի հա­մար որոշ տաղանդ ուներ, ինչպես ինքն էր կարծում, բայց իրականում ոչինչ չէր անում և՛ մեկ, և՛ մյուս ուղղությամբ: Երբեմն նկարում էր, բայց նկարածը հատվածներ էին։ Տա­նիքի մի փոքրիկ անկյուն, որտեղ ծխնելույզից գալարուն բարձրանում էր ծուխը, կամ մի թռչուն թռչելիս, մի առվակ կամ լճակ, որի վրա թեքվել էր ուռին կամ խարիսխ էր գցել մի մակույկ, ջրաղացի մի լճակ, որի երեսին լողում էին բադերը, և մի տղա կամ կին ափին կանգնած։ Իսկապես նա այդ ժամանակ չուներ այնքան տաղանդ, որ կարողանար մեկնաբանություններ անել, միայն գեղեցկության բուռն զգացողությունը ուրիշ ոչինչ։ Նրան գրավում էին թռչունի գեղեցկոթյունը թռչելիս, վարդը բացված, ծառը քամուց օրօրվելով: Նա սիրում էր գիշերները քայլել հայրենի քաղաքի



փողոցներով, սքանչանալով ցուցափեղկերի պայծառությամբ, զգալով բազմությունից բխող երիտասարդությունն ու ոգևորությունը, ունենալով սիրո, հանգստի ու ընտանեկան հարկի զգացում, որոնց մասին խոսում էին  ծառերի  մեջ  թաղված տների  շողացող   պատուհանները։
Նա սքանչանում էր աղջիկներով, գժվում էր նրանց համար, բայց միայն իսկապես գեղեցիկների համար։ Իր դպրոցում միայն երկուսը կամ  երեքը  կային,  որ  հիշեցնում  էին իր  կարդացած     բանաստեղծությունների    մի  քանի    տողերը, «Գեղեցկություն, նման պրկված   աղեղի»,   «Քո  հակինթե մազերը, կլասիկ  դեմքը>>,  «Պարող  կերպարանք,  զվարթ  պատկեր», բայց  չէր  կարող  առանց  շփոթվելու խոսել  նրանց  հետտ նրանք  գեղեցիկ  էին, բայց  այնքա՜ն հեռու  իրենից։  Նա նրանց զարդարում  էր  ավելի  մեծ   գեղեցկությամբ,  քան  իրականում ունեին.   գեղեցկությունը   իր   հոգու   մեջ   էր,   միայա  թե   չգիտեր  այդ։ Հատկապես  մի  աղջիկ,  որի վարսերը  հասած  եգիպ­տացորենի   նման   դեղին  մեծ  փնջերով  տարածվել   էին   պա­րանոցի  շուրջը,  երբեք  չէր  հեռանում  նրա  մտքից։  Հեռվից  նա երկրպագում   էր   այդ   աղջկան,   իսկ   աղջիկը  բոլորովին   անտեղյակ   էր,   նա  չիմացավ,   թե   ինչպիսի  լուրջ,  սև,   հրավառ աչքեր  սևեռվում  էին իր  վրա,  երբ ինքը չէր  նայում  այն  կողմ: Աղջիկը   հեռացավ   Ալեքսանդրիայից,  ընտանիքը   այլ   քաղաք տեղափոխվեց,  և  ժամանակին   Յուջինը  բուժվեց   այդ  հիվանդությունից,  քանի  որ  աշխարհում շատ   գեղեցիկներ   կային: Բայց   նրա   մազերի   գույնը, զարմանալի   պարանոցը,    եր­բեք  չջնջվեցին  նրա  մտքից։
Հայր Վիտլան ծրագրում էր իր  երեխաներին  բարձրա­գույն ուսում տալ, բայց նրանցից ոչ մեկը կրթության նկատ­մամբ մեծ ցանկություն չցուցաբերեց։ Թերևս նրանք գրքերից ավելի  խելոք  էին,   որովհետև   ապրում   էին   երևակայության ու զգացմունքների թագավորության մեջ։  Սիլվիան  մայրություն էր տենչում և քսանմեկ տարեկան հասակում ամուսնացավ «Սորնինգ էպպիլ>> թերթի խմբագիր Բենջամին  Բըրջեսի որդի Հենրի Բըրջեսի հետ։ Առաջին տարին ունեցավ մի երեխա։ Միրտլը օրորվելով հանրահաշվի ու եռանկյունաչա­փության մեջ, չէր կարող որոշել ուսուցի՞չ դառնա, թե ամուսնանա,

6

որովհետև  ընտանիքի  համեստ  միջոցները  պահանջում էին, որ նա մի բան անի։ Յուջինը անրջում էր իր ուսումնասիրոթյունների մեջ, գործնական  ոչինչ  չսովորելով։  Նա սկսեց փոքր–ինչ գրել, բայց  տասնվեց  տարեկան  հասակում նրա  գրածները  երեխայական  բաներ  էին։  Սկսեց   նկարել, բայց չկար մեկը, որ ասեր, իր արածի  մեջ  որևէ  արժանիք տեսնո՞ւմ է, թե ոչ։ Գործնական հարցերը նրա համար ընդ­հանրապես ոչ մի նշանակություն չունեին։ Բայց նա ահաբեկված էր այն փաստից, որ աշխարհը պահանջում  էր  գործնա­կան  ծառայություն՝  գնել  ու  վաճառել,  ինչպես   հայրն   էր անում, խանութներում գործակատար լինել, մեծ գործեր դարձնել։ Դա խառնաշփոթ մի լաբիրինթոս էր,  և  նա,  նույ­նիսկ այդ տարիքին, ինքն իրեն հարց էր տալիս, թե ի՞նչ է սպասում իրեն։ Նա դեմ չէր  հոր  կատարած  աշխատանքին, բայց այդ չէր հետաքրքրում նրան։ Նա  գիտեր,  որ  դա՛ իր համար անիմաստ  կլիներ,  ապրուստ  հայթայթելու  տխուր միջոց, իսկ ինչ վերաբերում  էր  ապահովագրական  գործին, ապա դա նույնիսկ վատ  էր։  Հազիվ թե  նա  կարողանար  ստի­պել իրեն կարդալ  բացատրական  երկար  ցնդաբանությունները, որոնցով մանրամասնորեն լցված էին ապահովագրական թերթիկները։  Պատահում  էր,  որ  երեկոները  կամ   շաբաթ օրերը խանութում օգնում էր հորը, բայց դա տանջալի աշ­խատանք  էր,  նրա  միտքը  այնտեղ  չէր։
Երբ դեռ տասներկու  տարեկան  էր,  հայրը  արդեն  սկսել էր նկատել, որ որդին առևտրի համար չի ստեղծված, իսկ տասնվեց տարեկանին, լրիվ համոզվեց դրանում։ Նրա ըն­թերցանության ընդհանուր ուղղությունից և դպրոցի թվա­նշաններից հայրը վերջնականորեն համոզվեց, որ տղան ղասերով չի հետաքրքրվում։ Միրտլը, որը նրանից երկու դա­սարանով բարձր էր, բայց երբեմն լինում էր նույն  դասարանում, ասում էր, որ նա շատ էր երազանքներով տարվում։ Տղան  միշտ  պատուհանից  դուրս  էր  նայում։
Յուջինի  իմացությունը    աղջիկների    հարցում     այնքան էլ մեծ չէր ։ Կան մանր բաներ,  որ  պատահում  են  պատանե­կան  վաղ  հասակում,   աղջիկներ,   որոնց  գողունի  համբուրում ենք,

7

կամ  որոնք  գողունի  համբուրում  են  մեզ.  վերջինս  պա­տահել  էր  և Յուջինի հետ։  Նա առանձնապես չէր  հետաքրքրվում  որևէ  աղջիկով։  Տասնչորս  տարեկան  հասակում  մի  հա­վաքույթում  մի  փոքրիկ  աղջիկ ընտրել  էր նրան  որպես ընկեր այդ   երեկոյան   համար,   և  «Փոստի   գրասենյակ>>   խաղալիս, մութ   սենյակում  Յուջինը  զգացել   էր   աղջկա   գրկում  լինելու,  և նրա շրթունքները իր շրթունքներին  հպելու  զարմանալի  հաճույքը.  բայց   այնուհետև  նման   ոչ  մի  դեպք   չէր  պատահել։ Այս  մեկ  փորձը  ընդունելով  հիմք,   նա  երազել   էր  սեր,  բայց միշտ  երկչոտ,   զգույշ   ու  հեռվից։   Նա  վախենում  էր   աղջիկներից,   և  նրանք  էլ,   ճիշտն  ասած,   վախենում   էին   նրանից։ Նրանք  չէին  կարող  իրեն  հասկանալ։
Տասնյոթ  տարեկան   հասակում,   աշնանը,   Յուջինը  ծանո­թացավ  մի  աղջկա  հետ,   որը  նրա  վրա  խոր  տպավորություն թողեց։    Ստելլա   էպլտոնը բացահայտորեն   գեղեցիկ   արա­րած  էր։  Նա  շատ  գեղեցիկ   էր,   Յուջինի  տարիքին,   մուգ  կա­պույտ   աչքերով,   նուրբ   կազմվածքով։   Հմայելու   աստիճանի ուրախ   և  վայելուչ  էր   նա,   առանց  հասկանալու,   թե  որքան վտանգավոր է ինքը  սովորական,  դյուրազգաց  այրական  սրտի  համար։  Նա  սիրաբանում  էր  տղաների  հետ,  ոչ  նրա  համար,  որ  հատկապես   որևէ մեկին նկատի ուներ, այլ որովհետև դա իր համար զվարճալի էր: Ոչ  մի  մանր  հաշիվ  չկար դրա  մեջ,  որովհետև  մտածում  էր,  որ  բոլորն  էլ  լավ  են.  նրա համար   ամենահամեստներըավելի   լավ   էին,   քան   իրենց խելոք  երևակայողները։   Նա  կարող  էր  սիրել   Յուջինին  հենց նրա  երկչոտության   համար:
Առաջին  անգամ  Յուջինը  նրան  տեսավ  դպրոցական  վերջին  տարվա  սկզբին,  երբ  Ստելլան  եկավ  այդ  քաղաքը  և ընդունվեց  միջնակարգի   նախավերջին   դասարանը։  Նրա  հայրը եկել   էր  Մոլինից  (Իլլինոյսի   նահանգ),   որպեսզի   կառավա­րեր  ճախարակի   գործարանը,   որը  նոր  էր  սկսում  աշխատել։ Ստելլան  շատ  շուտով  բարեկամացավ  Յուջինի  քույր  Միրտլի  հետ,  գուցե  նրան  դուր  էր  եկել  վերջինիս  խաղաղ  բնավո­րությունը,   ինչպես   որ  Միրտլին   էլ   դուր   էր  եկել   Ստելլայի ուրախ  տրամադրությունը։
Մի օր, երեկոյան մոտ, երբ Միրտլը և Ստելլան գլխավոր



փողոցով տուն էին գալիս փոստի գրասենյակից, հանդիպեցին Յուջինին, որը այցելության էր գնում մի ընկերոջ։ Իսկապես Յուջինը ամաչկոտ էր,  և երբ  տեսավ  նրանց,  ուզում էր խույս տալ, բայց փախչելու ճանապարհ չկար։  Նրանք տե­սան նրան, և Ստելլան բավականին վստահորեն մոտեցավ։ Միրտլը  ուզեց  կտրել  եղբոր  ճանապարհը,   որովհետև  ուզում էր  իր  գեղեցիկ  ընկերուհուն  ցույց  տալ։
-  Տանը  չես  եղել,   չէ ՞ , —  հարցրեց  նա  կանգ  առնելով։ Սա մի առիթ էր նրան Ստելլայի հետ  ծանոթացնելու.  Յուջինը չէր  կարող  խույս  տալ։
- Միս  էպլտոն,  սա իմ  եղբայր  Յուջինն  է։
Ստելլան նրան ընծայեց ոգևորող, արևաշող մի ժպիտ և պարզեց  ձեռքը,  որը  նա  բռնեց  վերապահումով։   Պարզորեն նա  ջղայնացած   էր  դրանից։
- Ձեռքս այնքան էլ մաքուր  չէ , —  ասաց  նա  չքմեղան­քով, —  հորս  օգնում  էի՝  մի  կառք  կարգի  բերելու։
- Օ՜հ,   ոչինչ, —  ասաց   Միրտլը, —   ո՞ւր  ես  գնում։
— Հարրի  Մորիսի  մոտ, —  պատասխանեց  եղբայրը։
—  Ինչի՞  համար։
- Գնում   ենք   ընկույզի։
- Ես էլ կուզենայի մի քիչ ընկույզ ունենալ, — ասաց Ստելլան։
- Ես  ձեզ  կբերեմ, —  ասաց  տղան  վայելուչ  եղանակով: Նորից  Ստելլան  ժպտաց։
- Ուրախ  կլինեի,  եթե  բերեիք։
Ստելլան ուզում էր առաջարկել, որ իրենց էլ հետները տանեին, բայց  համարձակությունը  պակասեց։
Նրա ամբողջ  հմայքը  մեկից  շանթահարեց  Յուջինին։ Նրան թվում էր, թե այդ աղջիկը այն անմատչելի արարած­ներից է, որը մի փոքր վաղ երևացել էր իր հորիզոնի վրա ու անհետացել: Ինչ-որ բան կար սրա մոտ, որը հիշեցնում էր եգիպտացորենի գույնի վարսերով աղջկան, միայն  թե  նա ավելի մարդկային  էր  և ավելի  քիչ՝  երազ։  Այս  աղջիկը  նուրբ էր, քնքուշ, վարդագույն, ինչպես ճենապակյա արձանը։ Նա դյուրաբեկ  էր  և միաժամանակ առողջ։  Յուջինի  շունչը  կտրվել Էր,



բայց միևնույն ժամանակ  վախենում էր  նրանից,  չգիտեր, թե  նա  ինչ   կարող  էր  մտածել  իր  մասին։
—  Լավ,  մենք  գնում  ենք  տուն, —  ասաց  Միրտլը։
—   Ես  ձեզ  կուղեկցեի,  եթե  Հարրիին  խոստացած  չլինեի զնալու  մասին։
—  Ոչինչ, —  պատասխանեց   Միրտլը, —   մենք   չենք   նեղանա։
Յուջինը  շարունակեց  իր  ճանապարհը,   զգալով,   որ  շատ վատ տպավորություն է թողել։  Ստելլայի զննող աչքերն ուղղված  էին  նրան։  Նա  նայեց  Յուջինի  հետևից, երբ վերջինս հեռանում  էր։
—  Համակրելի   տղա   է,   չէ՞,—   անկեղծորեն   ասաց   նա Միրտլին։
—  Ես  էլ  եմ  կարծում,  լավն  է,   միայն  թե  չափից  ավելի թախծոտ  է։
—  Ինչի՞ց  է  այդ, —  հարցրեց  Ստելլան։
—  Ֆիզիկապես  այնքան  ուժեղ  չէ։
—  Դուրեկան  ժպիտ  ունի։
—   Կասեմ   նրան։
—  Ոչ,  խնդրում   եմ,   մի   ասեք։   Չեք  ասի,  չէ՞։
—  Լավ, չեմ  ասի։
—  Բայց,  իսկապես,  դուրեկան  ժպիտ   ունի։
—  Խնդրեմ,   մի  երեկո  եկ  մեզ  մոտ  և նորից կտեսնես նրան։
—  Ուրախությամբ, —  ասաց   Ստելլան, —   լավ կզվար­ճանանք։
—  Շաբաթ օրը երեկոյան  եկ  և ամբողջ  գիշերը  մնա  մեզ մոտ։  Նա  տանը  կլինի։
—  Կգամ,—  ասաց   Ստելլան ,–  լավ   կլինի,  չէ՞։
—  Վստահ  եմ,  որ նա դուր է  եկել  քեզ,—  ծիծաղեց Միրտլը:
—  Նա  անչափ  չավն  է , —  պարզ  ասաց  Ստելլան։ Երկրորդ  հանդիպումը  տեղի  ունեցավ  շաբաթ  երեկոյան, ինչպես պայմանավորվել էին, երբ Յուջինը ապահովագրական գրասենյակում հոր  մոտ  օրը  սովորական  ձևով  անցկացնե­լուց  հետո   տուն   եկավ։  Ստելլան  եկել   էր  ընթրելու:

10

Յուջինը նրան  տեսավ  ընդունարանի  բաց  դռնից,  երբ  վերև  էր  բարձ­րանում  հագուստները  փոխելու։   Յուջինի  մեջ   վառ   էր   երի­տասարդական  կրակը,  որը  այդ  տարիքում չէր  կարող  հանգցնել  ո՛չ  ստամոքսի  հիվանդությունը,   ո՛չ   էլ  թոքերի  թուլու­թյունը։   Սպասվող  ուրախության  մի թրթիռ անցավ նրա մարմնով։  Նա  առանձին  զգուշությամբ   զբաղվեց  իր  հարդա­րանքով,  գեղեցիկ  կերպով կապեց կարմիր փողկապը,  մազերը խնամքով  մեջտեղից  բաժանեց:  Որոշ  ժամանակից հետո իջավ ներքև,  գիտակցելով,  որ  պետք  է  այնպիսի  ուշիմ  բան  ասեր, որ  արժանի   լիներ  իրեն,   այլապես   Ստելլան  չէր   նկատի   իր հրապույրը։
Այնուամենայնիվ նա վախենում էր  արդյունքից։  Երբ մտավ ընդունարանը, իր քրոջ հետ Ստելլան նստել էր  բուխարու առջև. լամպի շողը կարմիր ծաղկի նուրբ երանգով ջերմորեն լուսավորել էր  սենյակը։  Դա  մի  հասարակ  սենյակ էր, կապույտ սփռոցով ծածկված սեղանով, որ դրված էր կենտրոնում, գործարանային հասարակ աթոռներով, վեպերի, պատմական գրքերի գրապահարանով, բայց և այնպես դա ընտանեկան հարկ էր, և այդ ընտանեկանության  զգացումը ուժեղ  էր։
Միսիս  Վիտլան  հաճախ  ներս  ու  դուրս  էր  անում,   տանտիրուհուն   հատուկ   գործերով   զբաղվելով։   Հայրը   դեռ   տուն չէր  եկել. գնացել  էր  մոտակա  մի  քաղաք  մի մեքենա  վաճառելու։  Նա,  կգար  ընթրիքի  ժամին։  Յուջինի  համար  միևնույնն էր,  նա  տանն   էր,   թե   ոչ։   Միստր   Վիտլան  զվարթամիտ   էր. նա  հաճախ  կատակում  էր  իր  որդու  և  աղջիկների  հետ,   երբ տրամադրությունը   բարձր   էր   լինում,   արթնացնելով   նրանց բողբոջող   հետաքրքրությունը   հակառակ   սեռի  նկատմամբ   և նրանց   մեծ   զգացումների   համար   հասարակ   վախճան   կանխատեսելով։  Նա  շատ   էր  սիրում  Միրտլին  ասել,   որ  նա  մի օր  կամուսնանա   ձիու  բժշկի  հետ։  Ինչ  վերաբերում  էր   Յուջինին,   նա  կանխատեսում  էր   մի  ոմն   էլզա   Բրաունի,  որը, ինչպես  ասել  էր  կինը,  ուներ  ճարպոտ  գանգուրներ։  Նրա  կատակները  չէին  բարկացնում   ո՛չ  Միրտլին,   ո՛չ  էլ   Յուջինին։ Դա  նույնիսկ  ժպիտ  էր  առաջացնում  Յուջինի  դեմքին,  որով­հետև շատ  էր  սիրում  կատակը։  Բայց  նա  բավականին  պարզ

11

հասկանում   էր  հորը   նույնիսկ   այդ   տարիքում,   տեսնում   էր նրա   զբաղմունքի   ողորմելիությունը, և  թե   որքան  ծիծաղելի կլինեին   այդպիսի   պրոֆեսիայի   պահանջներն   իրենից։   Երբեք չէր  ուզում որևէ բան  ասել,  բայց  նրա հոգում կար  այրող հակադրություն   այդ  տափակաբանության   դեմ,   դա   լավայի մի  փոս   էր   վերապահության խառնարանում,   որը  երբեմն ուղարկում  էր  իր  չարագուշակ  ծուխը  որևէ  մեկին,  որ  կարող էր մեկնաբանել  նրա  էությունը։  Ո՛չ  հայրը,  ո՛չ  էլ  մայրը  չէին հասկանում  նրան։  Նրանց   համար   նա  յուրահատուկ  մի  տղա էր,  երազկոտ,  հիվանդագին,  իր  ուզածը  չիմացող։
-Օհ,  եկար, —  ասաց  Միրտլը,  երբ  նա  ներս  մտավ,– արի՛,   նստիր։
Ստելլան  նրան  ընծայեց  հմայիչ  մի   ժպիտ։
Նա քայլեց դեպի բուխարին և կանգ առավ։  Ուզում  էր ուժեղ տպավորություն առաջացնել այս աղջկա վրա, բայց չգիտեր, թե ինչպես։ Նա գրեթե կորցրել էր որևէ բան ասելու կարողությունը։
—  Չես  կարող  ենթադրել,  թե  ինչ  էինք  անում, —  ճռվողեց  քույրը,   օգնության  գալով  նրան։
—  Ի՞նչ էիք  անում , ֊  ասաց  նա դժգույն  եղանակով։
—  Պետք  է  իմաևաս։  Չե՞ս  կարող  գուշակել։
—  Մի  բան   գուջակեցեք, —   առաջարկեց   Ստելլան։
—  Եգիպտացորեն   էիք  բովում, —   համարձակվեց   ասել նա  կիսաժպիտով։
—  Ո՛չ,   այդ  չէ , —  ասաց  Միրտլը։
Ստելլան  նայեց   նրան  կլոր.  կապույտ  աչքերովէ
—  Մեկ  էլ  գուջակեցեք, —   առաջարկեց  Ստելլան։
—  Շագանակ, —   պատասխանեց  նա։
Ստելլան  ուրախ՝ գլխով   դրական   նշան   արեց:   «Ինչպիսի՜   ծամեր», —  մտածում  էր  Յուջինը։   Եվ  ապա  ասաց.
—  Որտե՞ղ  են։
—  Ահա  մի  հատ, —  ծիծաղելով  ասաց  իր   նոր  ծանոթը, պարզելով  փոքրիկ  ձեռքը։
Նրա  ծիծաղից  ոգևորված՝   Յուջինի  լեզուն   բացվեց:
—  Կծծի, —  ասաց  նա։
— Այ քեզ ապերախտություն, —  բացականչեց Ստելլան,-

12

ես  նրան  տվեցի  իմ  վերջին  շագանակը։   Դու  մի  տա, Միրտլ։
-  Խոսքս   ետ   եմ   վերցնում,      չգիտեի, -     խնդրեց Յուջինը։
- Չեմ   տա,- բացականչեց    Միրտլը, - ահա՛,    Ստելլա,—  և նա  նրան  պարզեր  մի քանի  շագանակ,  որ  դեռ  մնացել էր իր մոտ, — վերցրու սրանք  և  ոչ  մի   հատը   նրան չտաս։–   Եվ  նա  շագանակները  դրեց  Ատելլայի  ձեռքերի  մեջ։
Յուջինը հասկացավ դրա  իմաստը։  Դա  մարտահրավեր էր։ Ուզում էր, որ Յուջինը փորձի ստիպել նրան, որ մի քանի հատը  տա իրեն։  Եվ նա  սկսեց ի  կատար  ածել  քրոջ ծրագիրը։
—  Տվեք, — ձեռքը  երկարեց  նա,—  դա արդարություն  չէ: Ստելլան  բացասաբար   շարժեց   գլուխը։
—  Գոնե  մի  հատ, —  պնդեց  նա։
Ստելլայի գլուխը բացասաբար դանդաղ շարժվում էր մի կողմից  մյուսը։
—  Մի  հատ, —  խնդրեց   նա,   ավելի   մոտենալով։
նորից նույն ոսկյա մերժումը։ Բայց ձեռքը  պահել  էր կողքին և շատ մոտիկ Յուջինին, այնպես որ նա կարող էր հեշտությամբ  բռնել։  Ստելլան  ուզեց   հետևից   շագանակնե­րը  փոխանցել  մյուս  ձեռքը,  բայց  Յուջինը ցատկեց  ու բռնեց։
—  Միրտլ,  շուտ, —  կանչեց  նա։
Միրտլը եկավ օգնության, և սկսվեց երեք ձեռքերի պայ­քարը։ Պայքարի տաք պահին Ստելլան շուռ եկավ ու ոտքի կանգնեց։  Նրա  մազերը  շոյեցին  Յուջինի  դեմքը։   Յուջինը պինդ պահել էր նրա փոքրիկ ձեռքը։ Մի պահ  նա  նայեց Ստելլայի  աչքերին։  Ի՞նչ  էր այդ։  Նա  չէր  կարող  ասել։  Միայն թե  պայքարի  կեսին  բաց   թողեց   նրա  ձեռքը,   և  հաղթանակը շնորհեց  նրան։
— Ահա,- ասաց Ստելլան ժպտալով, —  այժմ  մի  հատ կտամ։
Յուջինը վերցրեց այն ծիծաղելով։ նրա  ուզած  միակ բանը նրան  գրկելն  էր։
Ընթրիքից քիչ առաջ հայրը եկավ ու  նստեց,  բայց  շուտով վերցրեց  Չիկագոյի  մի թերթ ու գնաց  ճաշասենյակ՝ կարդալու:

13

Այնուհետև մայրը բոլորին  կանչեց  ընթրիքի,  և  Յուջինը  նստեց  Ստելլայի  կողքին։ Նրան  անչափ  հետաքրքրում էր, թե ինչ է անում կամ խոսում  Ստելլան։  Նույնիսկ  հետևում էր նրա շրթունքների շարժումներին։ Երբ երևացին ատամները, նա տեսավ, թե որքան գեղեցիկ են դրանք։ Ճակատին իջած մի փոքրիկ գանգուր նրան երևաց որպես  ոսկեմատ։  Նա  զգաց  բանաստեղծական  մի  դարձվածքի     հմայքը.
«Նրա մազերի  շողշողուն  եզրերը»։
Ընթրիքից հետո նա, Ստելլան և Միրտլը վերադարձան ընդունարան։ Հայրը մնաց այնտեղ ու շարունակեց ընթեր­ցումը, իսկ մայրը ամաններն էր լվանում։ Միրտլը կարճ ժա­մանակից հետո թողեց նրանց  ու  գնաց  մորը  օգնելու։  Եր­կուսը մնացին  մենակ։  Յուջինը  շատ  բան  չուներ  ասելու, այժմ, երբ  միասին  էին,  նա  չէր  կարողանում  խոսել։  Աղջկա  գեղեցկության  մեջ  ինչ֊որ  բան  լռեցրել  էր  նրան։
— Սիրո՞ւմ եք դպրոցը, — շուտով աղջիկը հարցրեց Յուջինին։  Զգում  էր,  որ  հարմար չէ  լուռ  նստել։
—  Այնքան   էլ  շատ  չեմ   սիրում,   շատ  չեմ   հետաքրքրվում։   Մտածում  եմ  շուտով  թողնել   դպրոցը  և  գնալ  աշխատանքի, —  պատասխանեց  նա։
—  Ի՞նչ   եք  ուզում  անել։
—  Դեռ  չգիտեմ...   ուզում  եմ   նկարիչ  դառնալ.  ինչո՞ւ,  չէր   կարող  ասել։
Ատելլան   ուշադրություն  չդարձրեց   նրա  ասածին։
— Վախենում էի, թե չեն ընդունի միջնակարգի նա­խավերջին  դասարանը,  բայց  ընդունեցին, —   ասաց  Ստել­լան, — Մոլինի դպրոցի վերակացուն ստիպված եղավ գրել այստեղի  վերակացուին։
— Նրանք այդպիսի բաների համար գծուծ են, — ասաց Յուջինը զգացված  եղանակով։
Ստելլան վեր կացավ ու գնաց գրապահարանի մոտ՝ գրքերին  նայելու։   Շուտով  նրան   հետևեց   և  Յուջինը։
—  Սիրո՞ւմ  եք  Դիկկենսին, —  հարցրեց  Ստելլան։ Յուջինը   հանդիսավոր   գլխի   շարժումով   դրական   նշան արեց, ապա ասաց.

14

—  Շատ  եմ  սիրում։
—  Ես  չեմ  կարող  սիրել  նրան:   Շատ  է  ձգձգում։  Ավելի շատ   սիրում  եմ   Վալտեր  Սկոտին։
—  Ես  էլ  եմ  սիրում  Սկոտին, —  ասաց  Յուջինը։
—  Ես  հիմա   կասեմ  ձեզ  մի  լավ   գրքի  մասին,   որ  ինձ շատ  է դուր  եկել։
Ստելլան  լռեց,  շրթունքները բաց,  կարծես  աշխատում  էր հիշել  այդ   գրքի  անունը։   Ապա  ձեռքը  բարձրացրեց,  ոնց   որ օդից  էր  ուզում  կորզել  այդ  վերնագիրը:
—  «Ուղղամիտ աստվածը>>,—   բացականչեց   նա   վեր­ջապես։
— Այո, լավ գիրք է։— հաստատեց Յուջինը, — որքան սքանչելի է հին  Ազտեկի1  տաճարի  տեսարանը,  որտեղ  գնում են  Ահվահիի  համար  զոհ  մատուցելու։
— Օհ, այո, ինձ դուր է եկել այդ տեսարանը, — ավե­լացրեց Ստելլան, նա դուրս քաշեց «Բեն Հուր>>֊ը և սկսեց դանդաղ շուռ  տալ  թերթերը։
—  Եվ  որքա՜ն  լավ  է  այս։
—  Սքանչելի   է:
Նրանք լռեցին,   Ստելլան  գնաց  դեպի  պատուհանը,  կանգ առնելով  ժանյակե  էժան  վարագույրների  տակ։  Լուսնյակ  գի­շեր   էր։  Փողոցի   երկու  կողմերը   եզերող  ծառերը  մերկ   էին, խոտը  դեղնել  ու չորացել  էր:  Ծառերի  նոսր,  իրար  մեջ  հյուս­ված   ճյուղերի   միջով,    նման   արծաթե   թելերի   հյուսվածքի, նրանք  կարող   էին   տեսնել   մյուս   տների  լամպերը,   որ  շող­շողում  էին կիսով  բացված   փեղկերի   արանքից։   Մի   մարդ անցավ,   մի   սև  ստվեր՝   այդ աղջամուղջային լույսի   միջով։
—  Գեղեցիկ  է,  չէ՞,-   ասաց   Ստելլան։ Յուջինը  մոտ  եկավ։
—  Սքանչելի   է ,—   պատասխանեց   նա։
—  Ուզում  եմ   այնքան  ցուրտ  լինի,   որ  հնարավոր  լինի չմշկել։   Դուք  չմշկո՞ւմ  եք, —  հարցրեց  նա  Յուջինին։
—  Այո,   իհարկե, —  պատասխանեց   նա։
—  Օ՜հ,  որքան  լավ  է  չմշկել  լուսնյակ  գիշերին։  Ես  Մոլինում  շատ  էի   չմշկում։

1   Ազտեկները   Մեքսիկայի   բնիկ   ցեղերից   մեկն   էին։

15

—  Այստեղ  էլ  շատ  ենք  չմշկում։  Գիտե՞ք,  այստեղ  երկու լիճ  կա։
Նա  մտածում  էր  պարզկա  բյուրեղային   գիշերների   մասին, երբ Կանաչ լճի սառույցը հաճախ ճաքվում էր խուլ թնդյունով.  մտածում   էր  տղաների   ու  աղջիկների   աղաղա­ կի մասին, հեռավոր ստվերների,  աստղերի  մասին։  Մինչև այժմ նա չէր տեսել մի աղջիկ,  որ  կարողանար  հաջող  չմշկել։ Ոչ մեկի հետ իրեն  այդպես  անհոգ  չէր  զգացել։  Մի անգամ  փորձել   էր  չմշկել,   բայց   ընկել   էր   մի   աղջկա  հետ, և քիչ էր մնում, որ ընդմիշտ  հրաժարվեր  այդ  խաղից։  Զգում էր, որ գուցե կկարողանար չմշկել Ստելլայի հետ, որ  նա  էլ, գուցե,   կուզենար  չմշկել   իր  հետ։
—  Երբ  քիչ  ավելի  սառի,   կարող  ենք  գնալ, —  համար­ձակվեց  ասել   նա, —  Միրտլը  չմշկում  է։
- Հրաշալի  բան  կլինի, —  ասաց  Ստելլան  ծափ  տալով։ Նա  շարունակում   էր  նայել   փողոցին։ Շուտով   եկավ կրակի  մոտ   և  կանգնեց Յուջինի առջև,   մտախոհ  նայելով ներքև։
—   Ի՞նչ  եք  կարծում, ձեր  հայրը կմնա՞ այստեղ, — հարցրեց  Յուջինը,
—   Ասում է,  որ  կմնա է:  Նրան  շատ  է  դուր  եկել  այս  քաղաքը։
- Իսկ  ձե՞զ։
- Այո...  այժմ  ինձ  էլ  է  դուր  գալիս։
- Ինչո՞ւ  այժմ։
—   Սկզբում  դուր  չեկավ։
- Ինչո՞ւ։
—   Երևի  նրա   համար,   որ  ոչ  ոքի  չէի   ճանաչում։   Այժմ դուր  է  գալիս, —  նա  բարձրացրեց  աչքերը։
Յուջինը  մոտեցավ  նրան։
- Լավ տեղ է , – ասաց Յուջինը, - բայց այստեղ ինձ համար շատ բան չկա  անելու։  Հավանաբար  եկող  տարի կգնամ  այստեղից։
–  Ո՞ւր եք  մտածում  գնալ։
- Չիկագո։   Չեմ   ուզում   այստեղ   մնալ։
Ստելլան  շուռ  եկավ  դեպի  կրակը,  իսկ  Յուջինը շարժվեց

16

դեպի  նրա  աթոռը  ու  հենվեց  թիկնակին։   Աղջիկը  զգում  էր, որ Յուջինը  շատ  մոտիկ  է  կանգնած,  բայց  չշարժվեց։  Յուջինը զարմացել  էր իր  վրա։
—  Էլ չէ՞ք վերադառնա, —  հարցրեց  նա։
—  Գուցե,   նայած  ինչպես   կդասավորվի   գործս։   Հավա­նորեն  գամ։
—  Չէի  կարծում,  թե  այսպես  շուտ  ուզում  եք  գնալ։
—  Ինչո՞ւ։
—  Ասում  էիք,  թե  այստեղ   շատ  լավ  է։
Յուջինը  չպատասխանեց։   Ստելլան   ուսերի  վրայով   նա­յեց  նրան։  Յուջինը շատ  էր  թեքված  նրա  կողմը։
—  Այս   ձմեռ կչմշկե՞ք  ինձ   հետ, —   հարցրեց   Յուջինը բազմիմաստ   եղանակով։
Ստելլան  գլխով  դրական  նշան  արեց։ Ներս  եկավ   Միրտլը։
— Ինչի՞ մասին   եք  երկուսով  խոսում, —  հարցրեց  նա։
—  Այստեղի  սքանչելի  չմշկախաղի  մասին, —  ասաց  եղայրը:
—  Սիրում  եմ  չմշկել, —  բացականչեց   Միրտլը։
—  Ես  էլ , –   ավելացրեց   Ստելլան։—  Երանելի  բան  է։





Աjս սիրաբանությանը հաջորդող դիպվածներից մի քանիսը, որքան էլ ժամանակավոր լինեին, խորապես ազդեցին Jուջինի վրա։ Շուտով  ձյուն  եկավ,  գետինը  սառեց։  Կանաչ լիճը վերածվել էր հրաշալի սահադաշտի, և Յուջինն ու Ստել­լան միասին գնում էին չմշկելու։ Սառնամանիքն այնքան  եր­կար տևեց, որ մարդիկ  ձիերով  ու  հատուկ  սղոցներով  մեկ ֆուտ հաստությամբ սառցի բլոկներ էին կտրում Միլլեր Պոյնտում, որտեղ գտնվում էին սառցատները։ Գոհաբանության տոնից հետո ամեն օր դպրոցական տղաներն ու աղջիկները հավաքվում էին այնտեղ ու սլանում նետի  նման,  ինչպես ջրային ցայտակներ։  Յուջինր  աշխատանքի  օրերի երեկոները, ինչպես և շաբաթ օրերը խանութում հորն օգնելու պատճառով

17

միշտ չէ , որ կարողանում էր գնալ։ Բայց ազատ երեկոները խնդրում էր Մրրտլին վերցնել  Ստելլային  և  երեքով գնալ չմշկելու։ Երբեմն ինքն էր խնդրում Ստելլային մենակ երկուսով  գնալ, և Ստելլան   հաճախ  համաձայնում  էր։
Մի օր նրանք գտնվում էին տների այն շարքի տակ, որ թեքության վրա շարված էին մինչև լճակի եզրը: Լուսինը բարձրացել էր, նրա շոյող լույսը ցոլում էր սառցի հղկված, փայլուն մակերեսին։ Լիճը եզերող ծառերի սև թավուտների միջով երևում էր պատուհանների դեղին ու բարեհամբույր Լույսը։ Յուջինն ու Ստելլան դանդաղեցրին  արշավը  և ուզում էին  ետ  դառնալ,  որովհետև չմշկողների բազմությանը ետևում էին թողել։ Ստելլայի ոսկեգույն խոպոպները ամբող­ջովին  ծածկված  էին  ֆրանսիական  գլխարկով,  միայն  մի քանի փնջեր էին երևում։ Նա հագել էր սպիտակ  բրդյա  սվի­տեր,   որը  իջնում  էր  մինչև  կիպ  և  ձևավոր  ծնկները,  որոնք կարծես  տուփի  մեջ  դրված  լինեին։  Շրջազգեստը   հաստ, գորշ մահուդից էր, իսկ գուլպաները ծածկված էին սպիտակ բրդե  զանգապատիճներով։  Նա  հրապուրիչ  տեսք  էր  ստացել և  զգում  էր  այդ։
Երբ նրանք շուռ էին գալիս, հանկարծ Ստելլայի չմուշկ­ներից  մեկը  թուլացավ,   նա  սկսեց   կաղալ   ու  ճիչ  արձակեց։
—   Սպասիր,  ուղղեմ, —  ասաց  Յուջինը։
Աղջիկը կան
Աղջիկը կանգնեց նրա առջև, մինչ Յուջինը ծնկի իջած քանդում էր ոլորած կապը։ Երբ քանդել էր և պատրաստ էր կապելու,  նայեց  վերև, իսկ  Ստելլան  նայեց  ներքև՝  ժպտա­լով, Յուջինը բաց թողեց չմուշկը և գրկեց նրա մեջքը, գլուխը հենելով  կրծքին։
—  Դու  վատ  տղա  ես, —   ասաց   Ստելլան։
Մի քանի  րոպե  Ստելլան  լուռ  մնաց,   որովհետև,  որպես սիրո  այս  տեսարանի  կենտրոնը,   նա  աստվածային  էր։  Մինչ Յուջինը  գրկել  էր  նրան,  Ստելլան  մի  կողմ քաշեց Յուջինի բրդե  գլխարկը  և  ձեռքը  դրեց  նրա  մազերին։  Այգ  վարմունքը արտասվելու աստիճան հուզեց Յուջինին. այնքան երջանիկ էր նա: Մաժամանակ դա արթնացրեց այրող կիրք: Նա ամուր պահել էր աղջկան իր գրկում:



- Չմուշկս  սարքիր, – ասաց   նա  իմաստալից   եղանակով:
Յուջինը վեր կացավ և  ուզեց  գրկել  նրան,  բայց  Ստել­լան  թույլ  չտվեց։
— Ո՛չ, ոչ— բողոքեց  նա, —  այդպիսի  բան  չպետք  է քեզ  թույլ  տաս,   այլապես   այլևս  քեզ   հետ  չեմ   գա։
֊ Օ՜հ,   Ստելլա, —  աղերսեց   Յուջինը։
— Լուրջ եմ ասում, այդպիսի բան չանես, — համառորեն պահանջեց   նա։
Յուջինը  ետ  քաշվեց  վիրավորված  ու  մի  քիչ  զայրացած։ Բայց  վախենում  էր  նրա  ուժեղ  կամքից,   Իսկապես,  Ստելլան այնքան  էլ  պատրաստ չէր  գգվանքի՝ ինչպես  ինքը  կարծել  էր։ Մի  այլ  անգամ դպրոցական  մի  քանի  աղջիկներ  սահնա­կով երթ կազմակերպեցին, հրավիրված էին նաև Ստելլան, Յուջինն  ու  Միրտլը։
Աստղալից գիշեր էր, գետինը ձյունով ծածկված,  եղա­նակը  թեև  շատ  ցուրտ  չէր,  բայց  զգաստացուցիչ   էր։   Մի մեծ,  վրան  ծածկված  ֆուրգոն   անջատել   էին   անիվներից, դրել սահնակների վրա և լցրել ծղոտով ու տաք  մուշտակ­ներով։ Սահնակը տասնյակ խաղաղ, փոքրիկ տների  երեխա­ներ հավաքելուց հետո եկել էր վերցնելու նաև Յուջինին ու Միրտլին իրենց դռան առջև։ Ստելլան դեռ  չկար,  բայց  շու­տով  հասան  և  նրանց  տունը։
— Այստեղ արի,— կանչեց Միրտլը Ստելլային, թեև սահնակի կես երկարության չափ հեռու էր Յուջինից։ Նրա պահանջը  զայրացրեց  եղբորը։
— Ինձ մոտ նստիր, — կանչեց Յուջինը, միաժամանակ վախենալով, որ չի գա։
Ստելլան   բարձրացավ  Միրտլի   կողքը,   բայց   տեսնելով, որ տեղը իր ուզածի պես  չէ,  շարժվեց  սահնակի  խորքը։ Յուջինը ամեն ջանք ի գործ դրեց՝ իր կողքին նրան տեղ պատրաստելու համար, և Ստելլան  այնպես  աննկատ  եկավ նրա մոտ, որ կարծես պատահական լիներ։ Յուջինը նրա վրա զցեց գոմեշի կաշուց  պատրաստած  մի  մուշտակ,  և թրթռում էր մտածելով, որ նա իսկապես իր կողքին է։ Սահնակը զան­գակների  հնչյունի  տակ  շարունակեց  իր  պտույտը,  հավաքելով



մյուս հրավիրվածներին և, վերջապես, դուրս եկավ քաղաքից։ Այն անցավ մութ անտառով, որը լռել էր ձյան տակ։ Սպիտակ  շրջանակներով  փոքրիկ  ագարակատները  սեղմվել էին գետնին, պատուհաններից նշուլում էր տարտամ,  ռո­մանտիկ լույսը։ Երկնքում երևում էին թափանցող անհամար աստղեր։ Ամբողջ տեսարանը  խորապես  ազդել  էր  նրա  վրա. նա սիրահարվել էր, և այստեղ նրա կողքին,  ստվերի  մեջ դժգույն դեմքով նստած էր այդ  աղջիկը։  Նա կարող  էր  տես­նել և զգալ նրա այտերի քաղցրությունը, աչքերը, մազերի փափկությունը։
Մյուսները խոսում, ծիծաղում, երգում էին, և այս խառ­նաշփոթության մեջ  նա  կարողացավ  իր  մի  թևը  սահեցնել նրա մեջքով, բռնել ձեռքը, նայել աչքերի մեջ,  փորձելով գուշակել նրա միտքը։ Իսկ Ստելլան, միշտ  զուսպ  ու  վարա­նոտ նրա հանդեպ, լիակատար կերպով չէր զիջում նրան։ Երեք֊չորս անգամ  Յուջինը  գողունի  համբուրեց  նրա  այտերը, մի անգամ էլ շրթունքները։ Մթության մեջ  նա  ուժով քաշեց  նրան  իր  մոտ,  շրթունքներին  դրոշմելով  այնպիսի  երկար,   զգայուն  մի  համբույր,   որ  Ստելլան  վախեցավ։
— Ո՛չ, ո՛չ—  բողոքեց  նա  ջղայնացած, —  չի   կարելի... Որոշ   ժամանակ   Յուջինը   հանգիստ  թողեց,   զգալով,   որ չափից   ավելի  է  օգտվում  հարմար  մոմենտից։   Բայց  գիշերն իր  ամբողջ  գեղեցկությամբ  և Ստելլան  իր  հմայքով  ընդմիշտ մնացին  նրա  հիշողության   մեջ։

*
**

— Կարծում եմ,  վատ  չի  լինի,  եթե  Յուջինին  լրագրա­կան գործի կամ նման մի բանի տանք, — մի օր ասաց հայր Վիտլան  կնոջը։
— Թվում է, թե նա պիտանի է  միայն  այդպիսի  գործի, գոնե ներկայումս, — պատասխանեց միսիս Վիտլան, որը բավարարվում էր դրանով, նկատի ունենալով, որ որդին դեռ ինքն իրեն  չի  գտել , –  կարծում  եմ,  հետագայում  կկարողա­նա ավելի լավ գործեր անել։ Գիտե՞ս, նրա առողջությունը այնքան  էլ  լավ  չէ։

20

Վիտլան   երբեմն   կասկածում   էր,   թե  իր  տղան  բնակա­նից  ծույլ է,  թեև նա  իր կարծիքի  վրա  վստահ շէր։  Նա  ասում էր,   որ   Բենջամին  Բըրջեսը՝ Սիլվիայի   ապագա   կեսրայրը  և <<Մորնինգ Էպպիլ>> թերթի խմբագիրն ու տերը, կարող է նրան տեղավորել որպես տեղեկատու կամ գրաշար,  որպեսզի  հիմքից  ծանոթանա  այդ  գործի  հետ։  <<էպպիլ>>֊ը  շատ  աշխատողների  կարիք չուներ,  բայց  միստր  Բըրջեսը  հազիվ թե  առար­կեր  Յուջինին  տեղեկատուի  պաշտոնի  համար,  եթե  գրել  կարողանար,   կարող   էր   նրան   վերցնել   նաև   որպես   գրաշարի աշակերտ   կամ   և՛   այն,   և՛  այն։  Եվ  մի  օր  հայրը   փողոցում այս  խնդրով  դիմեց   Բըրջեսին։
—  Ասացեք, Բըրջես, —   ասաց  նա, —  չե՞ք  կարող  ձեզ մոտ  մի տեղ  անել իմ  տղայի  համար։  Ինչպես  նկատել  եմ,  նա որոշ  չափով  մրոտել   սիրում  է։   Կարծում  եմ,   որ   նկարելուց էլ  քիչ  շնորհք   ունի,  թեև   արածը  շատ   բան  չէ։   Պետք  է  մի բանի  ձեռնամուխ   լինի։ Դպրոցում  ոչինչ  չի   անում։   Գուցե կարողանար  գրաշարություն  սովորել,  Հը՞։  Նրա  համար  վատ չէր  լինի  հիմքից  սկսել,  եթե  այդ գծով  է  գնալու։  Թե  սկզբում ինչ   կվճարեք,   նշանակություն   չունի։
Բըրջեսը մտածեց։ Նա Ցուջինին տեսել էր քաղաքում շրջելիս,  նրա  մասին  ոչ  մի  վատ   բան   չէր  լսել,   բացի  այն, որ  նա  խոհական  ու  մելամաղձոտ  էր։
— Մի օր ուղարկեցեք տեսնեմ, — պատասխանեց  նա առանց  որոշակի  խոստում  տալու, - գուցե   հնարավոր  լինի մի  բան  անել  նրա  համար։
—  Իսկապես   շատ   պարտակա կմնամ,   եթե  անեք, — ասաց  Վիտլան, — առայժմ  նրա  արածը  օգտակար  մի բան  չէ։ Դրանով  նրանք բաժանվեցին։  Նա   տուն  գնաց   և  այդ
հանդիպման  մասին  պատմեց   Յուջինին։
— Բըրջեսն ասում է, որ գուցե կկարողանա քեզ մի  գործ տալ «էպպիլո>>-ի հրատարակչությունում որպես գրաշար կամ տեղեկատու. մի անգամ գնա  տես  նրան, —  բացատրեց  հայ­րը, նայելով այն կողմը, որտեղ որդին կարդում  էր  լամպի լույսի  տակ։
- Իսկապե՞ս, - հանգիստ հարցրեց Յուջինը, բայց ես



գրել չեմ կարող։   Գուցե  կարողանայի   գրաշարություն   անել։ Հարցրի՞ք   նրան։
֊ Այո,  բայց  լավ  է  մի  օր  ինքդ  գնաս։
Յուջինը  կծեց  շրթունքը։  Նա  հասկացավ,  որ դա իր կոմից   ժամանակը  պարապ  վատնելու  տրամադրության  բացա­տրությունն  է։   Անկասկած,  ճիշտ  էր,   որ ինքը  լավ  բան  չէր անում։   Միաժամանակ   գրաշարությունն   էլ   այնքան  փայլուն բնագավառ   չէր   իր  խառնվածքի   տղայի    համար։
—  Լավ, դասերը   վերջանան ,  կգնամ, —   ասաց   նա։
— Ավելի լավ է նախքան այդ խոսես։ Մինչ այդ  այլ տղաներ  կարող  են  դիմել։  Այդ  գործը  փորձելը  քեզ  ոչ  մի վնաս  չի  տա։
—  Կգնամ, —  հնազանդ   եղանակով   ասաց   Յուջինը։ Ապրիլյան  արևոտ  մի  կեսօրից  հետո  նա  կանգ  առավ միստր Բըրջեսի գրասենյակի դռանը։  Գրասենյակը  «էպպիլ>>֊ի երեք  հարկանի  շենքի առաջին   հարկումն  էր,   քաղաքային հրապարակի  վրա։   Միստր  Բըրջեսը,   այդ  չաղ,   մասամբ  ճա­ղատ    մարդը, զավեշտական հայացքով նայեց նրան   իր պողպատե  շրջանակով  ակնոցի  վերևից։  Նրա  նոսրացած  մազերը  գորշ   էին։
— Այսպես ուրեմն, ուզում եք լրագրական  գործի  մեջ մտնել,  ձեր  մտածածն  այդ է,  չէ՞, —հարցրեց   Բըրջեսը։
— Ուզում եմ փորձել, —  պատասխանեց  տղան, — ուզում եմ  տեսնել,  կսիրե՞մ  այդ  գործը,  թե  ոչ։
— Հենց այժմ  ասեմ,  որ  դրա  մեջ  շատ  քիչ  բան  կա։ Ձեր  հայրն  ասում  է,  որ  սիրում  եք  գրել։
— Շատ եմ սիրում, բայց չեմ կարծում, թե կարող եմ։ Գրաշարություն սովորելը վատ չէր լինի։ Եթե երբևէ կարո­ղանայի  գրել,   մեծ  հոժարությամբ  կգրեի։
— Ձեր  կարծիքով  ե՞րբ   եք  ուզում  սկսել։
— Դպրոցը վերջացնելուց հետո, եթե ձեզ համար միև­նույնն  է։                                  
— Շատ  տարբերություն չկա։  Ես  ոչ  ոքի  կարիքը չունեմ, բայց  ձեզ կարող  եմ  օգտագործել։   Շաբաթը  հինգ  դոլարով համաձա՞յն   եք։
— Այո,   սըր։

22

– Լավ,  երբ  պատրաստ  լինեք,  եկեք։  Տեսնեմ,  ինչ  կարող  եմ  անել։
նա իր չաղ ձեռքի շարժումով ճանապարհ դրեց իր  ապա­գա գրաշարին և շուռ եկավ դեպի ընկույզի փայտից պատ­րաստած իր սև, փոշոտ սեղանը՝ ծածկված լրագրերով և լու­սավորված կանաչ լուսամփոփով էլեկտրական լույսով։  Յուջինը դուրս եկավ՝ թարմ տպված թանաքի հոտը և խոնավ լրագրերի հավասարապես անախորժ բուրմունքը քթին։ Հե­տաքրքիր  փորձառություն  կլիներ  դա,  մտածում  էր  նա,  գու­ցե և ժամանակի  վատնում։  Նա  այնքան  էլ  շատ  չէր  մտա­ծում Ալեքսանդրիայի մասին։ Նա պատրաստվում էր մի  օր դուրս  գալ  այնտեղից։
«Էպպիթ>>֊ի  խմբագրատունը  ոչնչով չէր  տարբերվում  մեր երկու   կիսագնդերում   եղած   գավառական   լրագրերի   խմբա­գրատներից։ Գործարարական գրասենյակը գտնվում   էր առաջին  հարկում,  մուտքի  դիմացը։  Նրա  հետևումն  էր  միակ մեծ  հարթ մամուլը  և տպագրական  այլ  մեքենաներ։  Երկրորդ հարկումն  էր  գրաշարական  սենյակը,  տառանիշների  արկղնե­րով,   որ   դրված  էին   իրենց  բարձր  շարոցների   վրա,   որով­հետև   այս  լրագրերը,   նման   գավառական բազմաթիվ   այլ լրագրերի  մեծ  մասին,  դեռ ձեռքով  էին  շարում։  Դրա  դիմացը գտնվում  էր,   այսպես  ասած,  խմբագրի   կամ  հրատարակչու­թյան  տնօրենի,   կամ  քաղաքային  խրոնիկայի  բաժնի  վարիչի (այս   երեք   պաշտոնն   էլ   մի   մարդ  էր   կատարում,   մի   ոմն միստր   Կալեր  Ուիլյամս, որին  Բըրջեսը   գտել   էր  աստված գիտե   որտեղից)   աղտոտ,   կիսախավար   սենյակը։  Ուիլյամսը մի  փոքրիկ,   նիհար,  ջլուտ  մարդ  էր,   սրածայր   սև  մորուքով և  ակնոցով,   որը  իր   սև  բիբերով դիմացինին նայում  էր տարօրինակ  ձևով։  Նա  շատախոս  մարդ  էր,  մի  գործից  թռել էր  մյուսը,   ժամանակի   մեծ   մասը   գլխին   գրած  էր   լինում կանաչ  հովհարով  գլխարկ,   որը  քաշում  էր  ներքև՝   ճակատի վրա   և  ծխում  էր  թուխ,   տատասկենու   գույնի   ծխամորճից։ Նա   գիտելիքների  մեծ   պաշար   ուներ,   որ  կուտակել   էր  մեծ քաղաքների  ժուռնալիստական   փորձառությունից,   բայց   ան­կասկած,  անիմանալի  մի  ծով  նեղության  միջով  նավարկելուց հետո խարիսխ  էր  գցել  այստեղ  իր  կնոջ  ու  երեք  երեխաների

23

հետ և իր գրասենյակային ժամերից դուրս բոլորի հետ ուրա­խությամբ խոսում էր կյանքի ու իր արկածների մասին։ Առա­վոտյան ժամը ութից մինչև կեսօրից հետո ժամը երկուսը նա զբաղված էր լինում տեղական լուրերը  հավաքելով  և  ապա կամ ինքն էր  գրում  դրանք,  կամ  խմբագրում։  Թվում  էր,  թե նա շատ թղթակիցներ ուներ, որոնք շրջակայքից  նրան ուղարկում էին  շաբաթական  լուրերի  ամփոփագիրը։ Որոշ մանր բաներ հեռագրով նրան ուղարկում էր « Ասսոշիեյթըդ պրես>>-ը. նա ստանում էր «ստանդարտ էջեր>>֊ը,  երկու  էջ, որոնք պարունակում էին պատմվածքներ, տնային տնտեսու­թյան  մասին  խորհուրդներ,   բժշկական  հայտարարություններ և չգիտես ինչ, որը ազատում էր նրան զգալի ժամանակի վատնումից ու լարումից։ Նրա ստացած լուրերի մեծ մասը տպագրվում   էր  առանց  խմբագրվելու։
— Չիկագոյում այսպիսի բաներին շատ էինք ուշա­դրություն դարձնում, — հայտարարում էր Ուիլյամսը նրան մոտեցող որևէ մեկին, — բայց այստեղ այդ անել չես կարող: Ընթերցողները դրան  չեն  սպասում։  Նրանք  տեղական  լուրեր են փնտրում։ Ես միշտ տեղական նյութերի նկատմամբ շատ ուշադիր  եմ։
Հայտարարությունների  բաժինը  միստր  Բըրջեսն  ինքն  էր ղեկավարում։   Փաստորեն   ինքն   էր   թախանձում   հայտարարությունների  համար  և  հետևում,  որ  դրանք շարվեն այնպես, ինչպես հայտարարություն տվողն է ուզում, և տեղավորվեն լրագրում համաձայն օրվա հարմարության և ուրիշների իրավունքի ու պահանջի։ Նա այդ հիմնարկության ղեկավարն էր գործերը դասավորողը, պայմանավորվողը և քաղաքական ուղղությանը հսկողը։ Երբեմն գրում էր խմբագրական հոդ­վածներ,՝ կամ Ուիլյամսի հետ որոշում, թե դրանք ինչ ոգով պետք է գրվեն, ընդունում էր այցելուների, որոնք այնտեղ էին գալիս խմբագրին տեսնելու, և հարթում էր ամեն տեսակի դժվարություններ: Նա պատրաստ էր ենթարկվելու ռեսպուբլիկական պարտիայի գավառի ղեկավարների հրամանին, բայց դա բնական էր, որովհետև խառնվածքով ու տրա­մադրությամբ նա ռեսպուբլիկական էր։ Մի անգամ, օգտա­կար ծառայությունների համար նրան առաջարկեցին փոստի

24

վարիչի պաշտոնը, բայց նա հրաժարվեց, որովհետև լրագրից նա ավելի շատ էր օգուտ ստանում, քան կարող էր ստանալ այդ առաջարկված պաշտոնից։ Քաղաքի և գավառի հայտարարություններից նա ընդունում էր միայն նրանք, որ հանձնվում էին իրեն ռեսպուբլիկական պարտիայի լիդերների անունից, և այդպիսով նրա գործը առաջ էր գնում։ Ոլիլյամսը մասամբ գիտեր նրա քաղաքական ուղղության կնճռոտությունների մասին, բայց դրանք երբեք չէին խռովում նրա ժրաջան հոգին։ Նա դրանց հակադրում էր իր բարոյախոսությունը. «ես պետք է կերակրեմ ինձ, կնոջս և երեք երեխաներիս, այդ բավական է, էլ ինչ կարիք կա գլուխ ցավացնելու այլ մարդկանց համար»։ Այսպիսով, այս գրասենյակը իրապես դառնում էր խաղաղ, էֆեկտիվ և շատ կողմերով հաճելի, աշխատելու համար պայծառ վայր։
Վիտլան, որ այստեղ էր եկել իր դպրոցական տասնմեկերորդ տարին լրացնելուց հետո և այժմ դեռ նոր էր լրացրել իր տասնյոթերորդ տարին, մեծապես ազդվել էր միստր Ուիլյամսի անձնավորությունից։ Նա սիրում էր այս մարդուն։ Նրան դուր էին գալիս նաև ոմն Ջոնաս Լայլը, որը աշխատում էր, այսպես ասած, գրաշարական սենյակի գլխավոր սեղանի առջև և Ջոն Սամըրսը, որը աշխատանքի նորմալ ժամեր չուներ, գալիս էր, երբ տպագրելու արտակարգ պատվերներ էին լինում։ Նա շատ շուտով իմացավ, որ Ջոն Սամըրսը, որը հիսունհինգ տարեկան, ալեհեր և համեմատաբար լռակյաց մի մարդ էր, նեղվում էր թոքերի թուլությունից և հարբեցող էր։ Սամըրսը աշխատանքի ժամերին դուրս էր սահում աշխատանոցից և բացակայում էր տասը տասնհինգ րոպե։ Ոչ ոք երբևէ նրան ոչ մի բան չէր ասում, որովհետև այստեղ ճնշում չկար։ Ինչ գործ, որ արվելու էր, անում էին:
Ջոնաս Լայլը բնավորությամբ էլ շատ հետաքրքիր անձնավորություն էր։ Նա Սամըրսից տասը տարով ջահել էր, ավելի ուժեղ, ավելի լավ կազմվածքով, բայց և այնպես յուրահատուկ մարդ էր։ Նա կիսաֆլեգմատիկ, փիլիսոփայող, մի փոքր գրասեր անձնավորություն էր։ Ինչպես Յուջինը որոշ ժամանակից հետո իմացավ, այս մարդը աշխատել էր Միացյալ Նահանգների գրեթե բոլոր մասերում. Դենվեր, Պորտլենդ,



Սենտ-Պոլ, Սենտ-Լուիս, որտե՞ղ ասես չէր եղել և անսպառ հուշեր ուներ այս կամ այն գործատիրոջ մասին։ Հենց որ լրագրերում հանդիպում էր երևելի մի մարդու անվան, թերթը բերում էր Ուիլյամսի մոտ, իսկ հետագայում նաև Յուջինի մոտ, երբ մտերմացավ հետը, և ասում, «Ես ճանաչում էի այս մարդուն, երբ ապրում էի այսինչ տեղը։ Նա փոստի պետն էր (կամ մի ուրիշ բան) այնինչ քաղաքում։ Իմ ճանաչելուց հետո որքան բարձրացել է։ Շատ դեպքերում նա անձնապես ոչինչ չգիտեր այս մարդկանց համբավի մասին, այլ լսած էր լինում, և նրանց հռչակի արձագանքը, որ հնչում էր ճանապարհից դուրս ընկած այս անկյունում, ազդում էր նրա երևակայության վրա։ Աշխատանք եռուն ժամերին օգնում էր Ուիլյամսին սրբագրելու գործում, արագաշարժ գրաշար էր, հավատարմորեն միշտ կանգնած էր լինում իր գործի վրա։ Բայց աշխարհում հաջողության չէր հասել, որովհետև, վերջին հաշվով քիչ էր տարբերվում մեքենայից։ Յուջինը առաջին իսկ հայացքից նկատեց այդ։
Յուջինին գրաշարություն սովորեցնողը Լայլն էր: Առաջին օրը նա բացատրեց կասսաներում «բույների>> կամ «գրպանների» տեսությունը, թե ինչպես որոշ տառեր ավելի հարմար տեղ են դրված ձեռքի համար, քան մյուսները, ինչու որոշ տառեր ավելի շատ են դրված, ինչու որոշ թերթերում որոշ նպատակների համար մեծատառ են օգտագործում և մյուսները չեն օգտագործում։ «Չիկագոյում, երբ աշխատում էի «Տրիբյուն» թերթի տպարանում, մենք սովորաբար եկեղեցիների, նավերի, գրքերի, հյուրանոցների և նման բաների անունները շեղագիր էինք տպում։ Դա իմ իմացած միակ թերթն է, որ այդպես է անում>>,— ասում էր նա։
Շուտով Յուջինը սովորեց, թե ինչ բան է տողաշարը, շարվածասյունը, տառակալը, վերաշրջելը։ Լայլը ուրախությամբ բացատրում էր, որ, լավ վարժվելուց հետո, մատերը շոշափելով կզգան կապարի ծանրությունը, որ տառը գրեթե բնազդորեն կգտնի վերադարձի ճանապարհը դեպի իր հատուկ «գրպանիկը», նույնիսկ եթե մարդ չի մտածում ։ Նա ուզում էր, որ իր գիտելիքները լրջությամբ ընդունվեն, իսկ Յուջինը, շնորհիվ իր բնածին հարգանքին դեպի ամեն տեսակի ուսումը ,

26

ուշադիր լսում էր նրան։ Յուջինր դեռ չգիտեր, թե ինչ էր ուզում անել, բայց նա շատ լավ գիտեր, որ ուզում է ամեն ինչ տեսնել։ Այս տեսակետից այս տպարանը կարճ ժամանակ հետաքրքիր էր նրան, թեև շուտով նրա համար պարզ դարձավ, որ ինքը չի ուզում դառնալ գրաշար կամ տեղեկատու, կամ որևէ բան, որ կապված է գավառական լրագրի հետ, բայց նա ուսումնասիրում էր կյանքը։ Նա զվարթ աշխատում էր իր սեղանի առջև, ժպտալով աշխարհի վրա, որը բաց պատուհանից նրան զգացնել էր տալիս իր ներկայությունը. կարդում էր հետաքրքիր լուրեր, կարծիքներ կամ տեղական հայտարարություններ, որ շարում էր և երազում այն, ինչ աշխարհը պահել էր իր համար։ Նա դեռ մեծ փառասիրություններ չուներ, բայց հույսերով լի էր և միաժամանակ, մի փոքր մելամաղձոտ։ Նա տեսնում էր իր ծանոթ տղաներին ու աղջիկներին, որոնք պարապ շրջում էին փողոցներում կամ հրապարակների անկյուններում։ Նա կարող էր տեսնել, թե ինչպես Տեդ Մարգինվուդը իր հոր երկանիվ կառքը նստած քշելով անցնում է իր մոտով, ինչպես Ջորջ Անդերսոնը բարձրանում է փողոցով, ընդունելով այնպիսի մարդու տեսք, որը երբեք կարիք չունի աշխատելու, Ջորջի հորն էր պատկանում քաղաքի միակ հյուրանոցը։ Հաճախ նա մտածում էր գնալ ձկնորսության, նավակով զբոսնել կամ զեղեցիկ պարտեզներում ծուլորեն նստել մի գեղեցիկ աղջկա հետ, բայց ավաղ, աղջիկները այնքան էլ հոժարակամ չէին մոտենում նրան։ Նա չափից ավելի երկչոտ ու վերապահ էր։ Մտածում էր, որ լավ բան է հարուստ լինելը։ Եվ երազում էր...
Յուջինն այնպիսի տարիքի էր, որ ուզում էր իր զգացմունքները արտահայտել կրակոտ խոսքերով։ Միաժամանակ նա այնպիսի տարիքում էր, երբ ամաչկոտությունը նրան ծածկամիտ էր դարձրել, չնայած, որ սիրահարված էր և անչափ դյուրահույզ։ Նա միայն կարող էր Ստելլային ասել այնպիսի բաներ, որ շատ հասարակ էին թվում իրեն, և իր զգացմունքներն արտահայտում էր հառաչանքներով, մինչդեռ Ստելլային ամենից շատ դուր էին գալիս այդ հասարակ բաները և ոչ հառաչանքները։ Ստելլան նույնիսկ սկսում էր մտածել



որ նա՝ Յուջինը։ մի քիչ տարօրինակ է, չափից ավելի է «լարում» իրեն իր տրամադրությունների նկատմամբ։ Այնուամենայնիվ նա սիրում էր Յուջինին։ Քաղաքում արդեն խոսում էին, որ Ստելլան նրա աղջիկն է։ Փոքրիկ քաղաքներում կամ գյուղերում դպրոցական օրերի ընկերությունը սովորաբար այդպես է լինում։ Մարդիկ նրանց տեսնում էին իրար հետ զբոսնելիս։ Հայրը կատակում էր նրա հետ։ Ստելլայի հայրն ու մայրը այս համարում էին պատանեկան սեր, որը այնքան աղջկա կողմից չէր որքան տղայի, որովհետև նրանք գիտեին իրենց աղջկա հակումներն այդ ուղղությամբ, որ նա տղաների կողմից սիրո ցույցերի վրա թեթև է նայում։ Նրանք մտածում էին, թե Յուջինի զգացմունքները շուտով ձանձրալի կդառնան Ստելլայի համար և այնքան էլ սխալված չէին իրենց կարծիքների մեջ։ Մի անգամ, մի երեկույթում, որ կազմակերպել էին միջնակարգի մի քանի աղջիկներ, խաղում էին «գյուղական փոստ» խաղը։ Այս միայն համբուրելու խաղ էր։ Խաղացողները հարցեր են տալիս և ով չի կարողանում պատասխանել, ենթարկվում է տուգանքի։ Եթե մեկը չիմացավ, դառնում է փոստի վարիչ և մեկին կանչում է «փոստի» համար։ Իսկ փոստ նշանակում է մութ սենյակում (որտեղ փոստի վարիչն է) համբուրվել մեկի կողմից, որին ուզում է կամ որն ուզում է իրեն։ Դուք որպես փոստի վարիչ, իրավունք կամ իշխանություն (ինչպես ուզում եք այն անվանեցեք) ունեք կանչել ում ուզում եք։ Այս հետաքրքիր մոմենտին Ստելլան, որը Յուջինից շուտ բռնվեց, ստիպված էր կանչելու մեկին, որ համբուրի իրեն։ Սկզբում մտածում էր կանչել Յուջինին, բայց խաղի անկեղծությունը, ինչպես և այդ թաքստոցում նրա բուռն ցանկությանը հանդիպելու ահը ստիպեցին Ստելլային տալ Հարվի Ռատըրի անունը։ Հարվին գեղեցիկ տղա էր. Ստելլան նրա հետ ծանոթացել էր Յուջինին առաջին անգամ հանդիպելուց հետո։ Ստելլան չէր դյութվել նրանով. դուրեկան տղա էր, ուրիշ ոչինչ։ Նա չարաճճի ցանկությամբ ուզեց տեսնել, թե ինչի նման է այդ տղան, և այս առաջին պատեհություն էր:
Երբ Հարվին ուրախությամբ գնաց, Յուջինը խանդից գժվեց. Նա չէր կաորղ հասկանալ, թե ինչու էր Ստելլան իր հետ

28

այդպես վարվում։ Երբ հերթը Յուջինինն էր, կանչեց Բերթա Շումեյկըրին, որը որոշ չափով դուր էր գալիս իրեն. հիացմունքի արժանի էր, բայց Ստելլայի հետ համեմատած ոչինչ էր Յուջինի կարծիքով։ Շումեյկըրին համբուրելու տանջանքը, այն ժամանակ, երբ մյուսին էր ուզում, մեծ էր։ Երբ դուրս եկավ, Ստելլան նրա աչքերում նկատեց մի տեսակ զայրույթ, բայց այնպես ցույց տվեց, թե ոչինչ չի նկատում։ Ակներևաբար Յուջինը կեղծ ուրախության տակ թաքցնում էր իր կիսասիրտ, ընկճված, տխուր վիճակը։
Ստելլային երկրորդ անգամ վիճակվեց տուգանքի են֊թարկվել և այս անգամ կանչեց Յուջինին։ Նա գնաց, բայց զայրույթը դեռ չէր հանդարտել, ուզում էր պատժել նրան։ Երբ նրանք մթան մեջ հանդիպեցին իրար, Ստելլան սպա֊սում էր, որ գրկի իրեն։ Նա ձեռքերը բարձրացրեց վեր, մինչև Յուջինի ուսերին հավասար։ Յուջինը մի ձեռքով բռնեց նրա թևը և միայն սառը համբույր դրոշմեց նրա շրթունքներին։ Եթե գոնե հարցներ, թե ինչու այդպես վարվեց կամ գրկեր նրան ու խնդրեր, որ այլևս այդպես վատ չվարվի իր հետ, նրանց մոտիկությունը գուցե դեռ երկար շարունակվեր։ Բայց նա ոչինչ չասաց, և Ստելլան արհամարհելով նրան, ուրախ տրամադրությամբ դուրս եկավ այնտեղից։ Իրար նկատմամբ առաջացած սառնությունն ու խուսափելը շարունակվեցին մինչև երեկույթի վերջը, և Յուջինը նրան ուղեկցեց տուն։
Փողոցները մութ էին և աղյուսով սալահատակած մայթով քայլելիս լսվում էր նրանց քայլերի խուլ ձայնը։ Երկու, կվարտալ անցնելուց հետո Ստելլան ասաց.
— Այսօր անտրամադիր ես երևում։
— 0՜հ, շատ լավ եմ , — պատասխանեց նա թախծոտ եղանակով։
— Կարծում եմ, Վեյմարների տանը շատ լավ էր, մենք միշտ անչափ զվարճանում ենք այնտեղ։
— Այո, արտակարգ զվարճալի էր, — արձագանքեց նա արհամարհական տոնով։
— Օհ, այդքան խոժոռ չեն լինի, — հանկարծ բորբոքվեց Ստելլան,— աղմկելու ոչ մի պատճառ չունես։



— Չունե՞մ։
— Ոչ, չունես։
— Լավ, եթե դու այդպես ես զգում, ապա ես էլ կենթադրեմ, որ չունեմ։ Բայց ես այդ կարծիքը չունեմ։
— Ինձ համար միևնույնն է, թե ինչ կարծիք ունես։
— Իսկապե՞ս միևնույնն է։
— Այո, միևնույնն է, — կրկնեց աղջիկը զայրացած գլուխը բարձրացնելով։
— Ուրեմն ինձ համար էլ միևնույնն է։
Նորից լռություն տիրեց, որը տևեց գրեթե մինչև տուն հասնելը։
— Եկող հինգշաբթի հավաքույթի գալո՞ւ ես, — հարցրեր Յուջինր։ Խոսքը մի երեկույթի մասին էր, որ կազմակերպում էր մեթոդական եկեղեցին։ Այդ հավաքույթը նրան շատ չէր հետաքրքրում, բայց հնարավորություն էր տալիս տեսնելու Ստելլային և ապա նրան ուղեկցելու տուն։ Իրարից բաժանվելու վերահաս վտանգն էր, որ ստիպեց նրան այսպիսի հարց տալ։
— Ո՚չ,— պատասխանեց Ստելլան, — չեմ կարծում, թե կգամ։
— Ինչո՞ւ։
— Չեմ ուզում։
— Որքան վատն ես, — ասաց Յուջինր մեղադրողի եղանակով։
— Չեմ ուզում։ Իսկ դու որքան սիրում ես վերակացու լինել։ Ճիշտն ասած, ինձ թվում է, որ քեզ շատ չե մ սիրում։
Յուջինի սիրտը այդ չարագուշակ բառերից սեղմվեց։
— Արա, ինչպես ուզում ես,— հաստատապես ասաց նա։ Նրանք հասան Ստելլայի տան դուռը։ Սովորաբար, երբ հասնում էին այստեղ, նա ստվերում համբուրում էր Ստելլային, մի քանի րոպե սեղմում կրծքին, չնայած աղջկա բողոքին։ Մինչ մոտենում էին դռանը, Յուջինը համակված էր նույն տրամադրությամբ, բայց Ստելլան առիթ չտվեց։ Հենց որ հասան դարբասներին, նա արագ բաց արեց ու ներս սահեց։

30

- Գիշեր բարի, — կանչեց նա։
- Գիշեր բարի, — ասաց տղան, և ապա, երբ աղջիկը հասել էր ներսի դռանը, ավելացրեց, — Ստելլա։
Դուռը բաց էր, և Ստելլան ներս սահեց։ Յուջինը կանգնած էր փողոցում, մթության մեջ, վիրավորված, խոցված, ճնշված։ Ի՞նչ էր անելու այժմ։ Նա տարտամ քայլերով շարժվեց դեպի տուն։ Ճանապարհին ուղեղը տանջելով մտածում էր, բոլորովին չխոսե՞լ նրա հետ, չնայե ՞լ երեսին, մինչև նա գար իր մոտ, թե որոնել նրան, հանդիպել ու պայքարել մինչև հաջող վախճանը։ Նա գիտեր, որ Ստելլան իրավացի չէ։ Երբ անկողին մտավ, ողբում էր այդ վիճակը, իսկ երբ արթնացավ, նույն մտքերը նրանից չբաժանվեցին ամբողջ օրը։
Որպես գրաշարի աշակերտ, նա արագ առաջ էր գնում, որոշ հաջողություններ ուներ նաև տեղեկատուի գործի տեսության բնագավառում։ Նա փութաջան ու լուրջ աշխատում էր իրեն առաջադրված մասնագիտության վրա։ Սիրում էբ պատուհանից դուրս նայել ու նկարել, թեև Ստելլային լավ ճանաչելուց և նրա հետ կռվելուց հետո (նրա անտարբերության պատճառով) սիրտ չէր մնացել։ Այսպես, տպարան գալը, գոգնոց կապելը, նախորդ օրվանից մնացած մի թղթակցութչուն կամ մի հեռագիր կազմելը, որ գրանցվում էր իր հաշվին, նրա համար բուժիչ արժեք ունեին։ Ուիլյամսը աշխատում էր նրան օգտագործել տեղական նյութերի կամ լուրերի վրա որպես տեղեկատու։ Բայց Յուջինը դանդաղաշարժ էր, և փաստերը հավաքելիս գրեթե միշտ թերանում էր. ըստ երևույթին չգիտեր մարդկանց հետ տեսակցել և ետ էր գալիս այնպիսի մի պատմությամբ, որը կարիք էր ունենում լրացվելու այլ աղբյուրներից։ Ւրականում նա չէր հասկանում լուրերի տեսությունը, և Ուիլյամսը չէր կարողանում լրիվ հասկացնել նրան։ Նա մեծ մասամբ աշխատում էր իր արկղի առջև։ Այնուամենայնիվ որոշ բան նա սովորում էր։ Հայտարարությունների տեսությունը սկսեց նրան հասկանալի դառնալ։ Տեղական առևտրականները օրերով նույն հայտարարությունն էին տալիս, իսկ շատերն էլ զգալի փոփոխություններ չէին անում։ Նա նկատեց, թե ինչպես է Լայլն

31

ու Սամըրսը վերցնում են ամիսներով անփոփոխ մնացած նույն հին հայտարարությունները, հիմնական ձևից միայն մի քանի բառ փոխելով նորից ուղարկում էին ցինկոգրաֆ։ Նա զարմացած էր դրանց նմանության վրա, և երր, վերջապես, տալիս էին իրեն վերանայելու, հաճախ ցանկություն էր առաջանում մի փոքր փոխել, լեզուն տաղտկալի էր թվում։
— Ինչո՞ւ այս հայտարարությունների մեջ նկարներ չկան, — մի օր հարցրեց նա էայլին, — ի՞նչ եք կարծում, ավելի լավ տպավորություն չէ՞ին առաջացնի։
— Օ ՜հ, չգիտեմ, — պատասխանեց Լայլը, — այդպես էլ լավ է։ Այստեղի ժողովուրդը այդպիսի բան չի ցանկանա. կմտածեն, թե դա ավելորդ աշխատանք է։
Յուջինը տեսել և ուսումնասիրել էր ժուռնալներում եղած հայտարարությունները։ Դրանք շատ ավելի գրավիչ էին իր համար։ Ինչո՞ւ լրագրերի հայտարարությունները տարբեր պիտի լինեին։ Բայց ոչ ոք չէր հանձնարարել նրան մտածել այդ հարցի մասին։ Հայտարարություն տվողների հետ պայմանավորվողը միստր Բըրջեսն էր։ Նա էր համաձայնում, թե ինչպես էին լինելու հայտարարությունները։ Նա երբեք Յուջինի կամ Սամըրսի հետ այդ հարցի շուրջը չէր խոսում, իսկ Լայլի հետ՝ երբեմն։ Երբեմն Ուիլյամսին կանչում էր իր մոտ և լսում նրա բացատրությունը դրանց բնույթի և ցուցադրման մասին։ Յուջինն այնքան երիտասարդ էր, որ Ոլիլյամ սն սկզբում նրան շատ ուշադրություն չէր դարձնում, բայց որոշ ժամանակից հետո սկսեց զգալ, որ իրենց մոտ մի անձնավորություն կա, և երբեմն բացատրում էր որոշ բաներ, օրինակ, ինչու բաց տարածությունը պետք է կարճ լինի որոշ հոդվածների համար և երկար՝ այլ հոդվածների համար, ինչու այս գավառին վերաբերող լուրերը, Ալեքսանդրիայի շրջապատի քաղաքների և ժողովրդի մասին լուրերը, լրագրի համար ֆինանսական տեսակետից ավելի կարևոր էին, քան Թուրքիայի սուլթանի մահվան մասին տեղեկությունները։ Ամենակարևորն այն էր, որ տեղական բնակիչների անուններն ու ազգանունները ճիշտտպվեին։ <<Սխալ չշարեք անունները,- մի օր զգուշացրեց նա,- ոչ մի դեպքում որևէ անվան մի մասը դուրս չթողնեք: Մարդիկ



սարսափելիորեն զգայուն են այդ խնդրում։ Եթե լավ չհետևեք, նրանք կդադարեցնեն բաժանորդագրությունը, և դուք չեք իմանա, թե բանը ինչումն է:>>
Յուջինն աշխատում էր այս բոլորը լավ հիշել։ Ուզում էր տեսնել, ինչպես է կատարվում այդ գործը, թեև հիմնականում այդ փոքր բան էր թվում նրան։ Հենց մարդիկ, մեծ մասամբ, փոքր բաներ էին թվում։
Նրան հետաքրքրող գործերից մեկն էլ այն էր, որ տեսներ, թե ինչպես թուղթը դնում են մամուլի տակ, և այնուհետև ինչպես է դառնում։ Նա սիրում էր օգնել, երբ կապում էին ֆորմաները, և տեսնել, թե ինչպես էին դրանք դարսվում իրար վրա ու հաշվվում։ Սիրում էր լսել մամուլի աշխատանքը և օգնել թաց թերթերը տանելու փոստի սեղանի վրա և ապա դիմացը՝ բաշխման սեղանի վրա։ Թերթը շատ մեծ տիրաժ չուներ, բայց նրանից գալիս էր կյանքի թեթև բզզոց, և նա սիրում էր այդ։ Նա սիրում էր զգալ, որ իր ձեռքերն ու դեմքը կեղտոտվել են, և ինքը դրանից չի անհանգստանում, սիրում էր հայելու մեջ տեսնել իր խճճված մազերը։ Նա ջանում էր օգտակար լինել, և լրագրի վրա աշխատող տարբեր մարդիկ սկսեցին սիրել նրան, չնայած որ նա հաճախ մի փոքր անճարակ ու դանդաղաշարժ էր։ Նա ուժեղ չէր, և ստամոքսը նեղում էր նրան։ Նա մտածում էր, որ թանաքի հոտը կարող էր ազդել թոքերի վրա, թեև լուրջ չէր վախենում դրանից։ Հիմնականում այդ վայրը հետաքրքիր էր, բայց փոքր էր։ Նա գիտեր, որ այդտեղից դուրս կար ավելի մեծ աշխարհ։ Հուսով էր, որ կընկներ այդ աշխարհը, հուսով էր, որ կգնար Չիկագո։





Ստելլայի աճող անկախությունը ավելի ու ավելի անհանգիստ ու թախծոտ էր դարձրել Յուջինին, և այդ թախծոտությունը ավելի էր մեծացնում աղջկա անտարբերությունը։ Պակաս դեր չէր խաղում և այն փաստը, որ մյուս տղաներր գժվում էին նրա համակրանքին արժանանալու համառ։

33

Հատկապես մի տղա՝ Հարվի Ռատերը, որ միշտ զվարթ էր, պահանջներ չառաջադրող, ավելի գեղեցիկ քան Յուջինը, ավելի հանգիստ բնավորությամբ։ Այդ բոլորը վճռական դեր խաղացին։ Հաճախ Յուջինր տեսնում էր նրան այդ տղայի հետ, տեսնում էր նրա հետ չմշկելու գնալիս կամ կանգնած այն խմբում, որտեղ լինում էր Հարվին։ Յուջինր սրտանց ատում էր Ռատերին։ Երբեմն ատում էր Ստելլային, որ ամբողջովին չէր զիջել իրեն, բայց միաժամանակ պակաս չէր գժվում նրա գեղեցկության վրա։ Հանձին Ստելլայի նրա ուղեղում տպվել էր կանացի տիպարը կամ իդեալը։ Այդ աղջկանով նա որոշակիորեն հասկանում էր, թե ինչ պետք է լինի կինը՝ իսկապես գեղեցիկ համարվելու համար։
Այդ բոլորը պատճառ եղան, որ նա մտածի աշխարհում ունենալիք իր դիրքի մասին։ Մինչև այժմ նա միշտ կախման մեջ էր եղել իր ծնողներից, սնունդ, հագուստ, ծախսելու դրամ, իսկ իր ծնողները այնքան էլ առատաձեռն չէին։ Նա ճանաչում էր այլ տղաների, որոնք դրամ ունեին և շաբաթ կամ կիրակի օրերին զվարթ ժամանցի համար գնում էին Չիկագոկամ Սպրինգֆիլդ (վերջինս ավելի մոտ էր)։ Նրա համար այսպիսի զվարճալիք չէր կարող լինել։ Հայրը չէր թույլ տա կամ, ավելի ճիշտ, դրա համար դրամ չէր տա։ Կային տղաներ, որոնք շնորհիվ ծախսելու համար առատ տրվող դրամի, դարձել էին քաղաքի պճնասեր երիտասարդներ։ Չորեքշաբթի և շաբաթ օրերին, երբեմն նաև կիրակի երեկոներին նա տեսնում էր քաղաքի ընտրանի երիտասարդությանը անկյունի գրախանութի մոտը՝ նրանց ժամավաճառության գլխավոր վայրում հավաքված՝ պատրաստ մի տեղ գնալու։ Նրանք այնքան շքեղ հագնված էին լինում, որ նույնիսկ իր ամենավառ երազանքներին էլ գերազանցում էին։ Տեդ Մարտինվուդը՝ մանուֆակտուրայի ամենամեծ վաճառականի որդին, ուներ մի թիկնոց, որը հագած երբեմն գալիս էր վարսավիրի մոտ սափրվելու, նախքան իր աղջկա մոտ գնալը։ Ջորջ Անդերսենը ուներ ֆրականման կոստյումև պարի ժամանակ հագնում էր նուրբ կոշիկներ։ Կար և էդ Ուրտըրբըրին, որի մասին ասում էին, թե ունի անձնական ձև և կառք, և շրջում էիր ուզած տեղը: Այս երիտասարդները



իրենից մի քիչ մեծ էին և հետաքրքրվում էին ավելի մեծ աղջիկներով, բայց դրանով հարցը չէր փոխվում։ Այդ բոլորը վիրավորում էին նրան։
Որքան Յուջինր կարողանում էր տեսնել, ինքը չուներ առաջադիմելու ճանապարհ, որը նրան կարողանար տանել դեպի նյութական բարգավաճում ։ Հայրը երբեք հարուստ մարդ չէր դառնա, բոլորի համար դա պարզ էր։ Ինքը գործնական առաջադիմություն չէր ունեցել դպրոցական աշխատանքում, իրեն այդ լավ հայտնի էր։ Նա ատում էր ապահովագրական աշխատանքը՝ խնդրելը կամ գրելը, արհամարհում էր կարի մեքենաների գործը և չգիտեր, որտեղ կարող էր տեղավորվել, որ կարողանար գրական կամ նկարչական գործով զբաղվել։ Ւր նկարածները կատակ էին թվում իրեն, գրածները կամ գրելու ցանկությունը՝ անիմաստ։ Եվ նա ապերջանիկ տրամադրությամբ մտորում էր։
Մի օր Ուիլյամսը, որը երկար ժամանակ հետևել էր նրան, կանգ առավ նրա սեղանի առջև։
— Լսիր, Վիտլա, ինչո՞ւ չես գնում Չիկագո, այնտեղ քեզ նման տղայի համար ավելի մեծ ասպարեզ կա, քան այստեղ ասաց նա, — գյուղական թերթում աշխատելով տեղ չես հասնի։
— Գիտեմ,— ասաց Յուջինը։
— Իմ դրությունը բոլորովին այլ է, — շարունակեց Ուիլյամսը, — ես ծանրաբեռնված եմ։ Ես ունեմ կին և երեք երեխա, իսկ երբ մարդ ընտանիքի տեր է, նա չի կարոդ ռիսկի դիմել։ Բայց դուք դեռ երիտասարդ եք։ Ւնչո՞ւ չեք գնում Չիկագո և աշխատում մի թերթում։ Դուք հեշտությամբ կտեղավորվեք։
— Ի՞նչ կարող եմ անել, — հարցրեց Յուջինը։
— Կարող եք գրաշար լինել, եթե մտնեք միության մեջ։ Չգիտեմ, որքան հարմար եք տեղեկատուի գործի համար, հազիվ թե դա ձեր գործը լինի։ Բայց դուք կարող եք նկարչությունն ուսումնասիրել և նկարել սովորել։ Լրագրերի նկարիչները լավ փող են աշխատում։
Յուջինր մտածեց իր նկարչական ունակությունների մասին, որը մեծ չէր։ Շատ բան չէբ արել։ Այնուամենայնիվ



նա մտածում էր Չիկագոյի մասին. աշխարհը կանչում էր նրան։ Միայն թե պոկվեր այստեղից, եթե կարողանար շա֊բաթը յոթ-֊ութ դոլարից ավելի ստանալ։ Նա մտորում էր՝ այս հարցերի շուրջը։
Մի կիրակի կեսօրից հետո Յուջինն ու Ստելլան Միրտլի հետ գնացին Սիլվիայի տունը. այնտեղ մի փոքր մնալուց հետո Ստելլան հայտնեց, որ ուզում է գնալ մայրը սպասում է իրեն։ Միրտլը ուզում էր նրա հետ գնալ, բայց փոխեց միտքը, երբ Աիլվիան խնդրեց մնալ թեյ խմելու։
— Թող Յուջինը նրան տուն տանի, — ասաց Սիլվիան։ Յուջինը ուրախացել էր իրեն հատուկ տոկացող, անհուսալի եղանակով. նա դեռ համոզված չէր, որ հնարավոր չէ շահել, Ստելլայի սերը։ Երբ նրանք այդ գարնանամուտ երեկոյին քայլում էին դուրեկան, թարմ օդում, Յուջինը մտածեց, որ այժմ ինքն առիթ ունի մի բան ասելու, որը պետք էր հաջողություն բերեր, հրապուրեր, դեպի իրեն ձգեր նրան։
Նրանք մի փողոցով դուրս եկան քաղաքի ծայրամասը, և Ստելլան ուզում էր շուռ գալ իրենց փողոցը, բայց Յուջինը թախանձեց դեռ չգնալ։
— Հենց հիմա՞ եք ուզում տուն գնալ, — հարցրեց նա խնդրողի տոնով։
— Ո՛չ, կարող եմ մի քիչ էլ ք այլել , – պատասխանեց նա։ Նրանք խոսելով եկան մի բաց տեղ, վերջին տունը մնաց ետևում։ Հետզհետե խոսելու նյութն էլ սպառվում էր և ջանալով Ստելլային զբաղեցնել, Յուջինը վերցրեց երեք ճղիկ և ցույց տվեց հավասարակշռման մի աճպարարություն, երկու ճղիկը դրեց իրար վրա ուղիղ անկյուն կազմելով, իսկ երրորդով նրանց բարձրացրեց օդի մեջ։ Իհարկե, Ատելլան չէր կարող նույն բանն անել, նրան այդ չէր հետաքրքրում: Յուջինն ուզում էր, որ Ստելլան փորձի, և երբ փորձեց, նա բռնեց նրա աջ ձեռքը՝ հաստատուն պահելու համար։
— Մի բռնիր, — ասաց Ստելլան, ձեռքը ետ քաշելով, —ես ինքս կարող եմ անել։
Նա անհաջող բարձրացրեց ճղիկները և բաց թողնելու վրա էր, երբ Յուջինը բռնեց նրա երկու ձեռքերը։ Այդ



այնպես հանկարծակի կատարվեց, որ Ստելլան չկարողացավ ազատել իրեն, ուստի նայեց ուղիղ նրա աչքերին։
— Թո՛ղ, Յուջին, խնդրում եմ, թո՛ղ ձեռքերս։
Յուջինը ցնցեց գլուխը, աչքերը հառելով նրա վրա։
— Խնդրում եմ , բաց թող ձեռքերս, — շարունակեց նա, —
թույլ մի տա քեզ այդպիսի բան։ Չեմ ուզում։
— Ինչո՞ւ։
— Որովհետև։
— Որովհետև ի՞նչ։
— Հենց այնպես, չեմ ուզում։
— Էլ չե՞ս սիրում ինձ, Ստելլա,-— հարցրեց նա։
— Ոչ, չեմ սիրում… համենայն դեպս ոչ այդ ձևով…
— Բայց սիրում էիր։
— Ինձ թվում էր, թե սիրում էի։
— Փոխե՞լ ես միտքդ։
— Այո, կարծում եմ, որ փոխել եմ։
Յուջինը բաց թողեց նրա ձեռքերը և նայեց նրան սևեոուն, դրամատիկ հայացքով։ Բայց նրա այդ դիրքը Ստելլային չհուզեց։ Նրանք ետ դարձան դեպի այն փողոցը, որ֊տեղ ապրում էր Ստելլան, և երբ հասան դռանը, Յուջինն ասաց.
— Լավ, ենթադրում եմ, որ այլևս միտք չունի քեղ տեսնելու գալս։
— Ավելի լավ կլինի, չգաս, — պարզորեն ասաց աղջիկը։ Ստելլան ներս գնաց, առանց ետ նայելու, իսկ Յուջինը փոխանակ վերադառնալու քրոջ մոտ, գնաց տուն։ Նա չափազանց մռայլվել էր։ Մի պահ ընդունարանում նստելուց հետո գնաց իր սենյակը։ Մութն ընկավ և նա, նստած իր սենյակում, նայելով ծառերին, ողբում էր իր կորցրածը։ Գուցե ինքը Ստելլայի համար այնքան լավ չէր՚՚՚… չկարողացա վ սիրել տալ իրեն։ Արդյո՞ք այդ նրանից էր, որ ինքը շատ գեղեցիկ չէր (նա իրեն իսկապես գեղեցիկ չէր համաբում) , թե արիությունն էր պակասում, ուժը:
Որոշ ժամանակից հետո նա նկատեց, որ լուսինը կախված է ծառերի վրա, երկնային պայծառ վահան: Ամպերի երկու բարակ շերտ, տարբեր բարձրություններում,



շարժվում էին տարբեր ուղղությամբ։ Նա իր խորհրդածություններում կանգ առավ մտածելու, թե որտեղից եկան այդ ամպերը։ Արև օրերին նրանք երբեմն երևան էին գալիս մեծ բազմությամբ, ինչպես նավաշարքեր, ապա անհետ անում էին իր աչքի առջև և այնուհետև, հրաշքներից հրաշքը, նորից էին երևան գալիս։ Առաջին անգամ այս տեսնելիս նա շատ զարմացավ, որովհետև մինչ այդ չէր իմացել, թե ինչ բան են ամպերը։ Դրանից հետո նա կարդաց նրանց մասին իր ֆիզիկական աշխարհագրության դասագրքում. այս գիշեր նա մտածում էր այդ մասին, մտածում էր մեծ հարթությունների մասին, որոնց վրայով սուրալով անցնում էին հողմերը, կանաչ խոտի, ծառերի, նրանցից կազմված մեծ անտառների մասին, որոնք տարածվում էին հարյուրավոր մղոններով։ Ինչպիսի՜ զարմանալի աշխարհ։ Սրանց մասին գրել են բանաստեղծները, Լոնգֆելլոն, Բրայոնդը, Տենիսոնը, Նա հիշեց <<Տանատոպսիս>>-ը, <<էլեգիա>>-ն , նա շատ էր սքանչացել այդ բանաստեղծություններով։ Ի՞նչ էին այս բոլորը, ի ՞նչ էր կյանքը։
Ապա նա նորից սրտի կսկիծով վերադարձավ Ատելլային։ Ստելլան այլևս չկար իր համար, և որքան գեղեցիկ էր նա։ Այլևս նա երբեք չէր խոսի իր հետ։ Ինքը այլևս երբեք չէր բռնի նրա ձեռքը կամ համբուրի նրան։ Վշտից նա սեղմում էր ձեռքերը։ 0 ՜ հ, այն գիշերը, երբ չմշկում էին սառույցի վրա, սահնակով զբոսանքի գնացած գիշերը։ Ինչ հրաշալի էր։ Վերջապես հանեց շորերն ու մտավ անկողին։ Նա ուզում էր մենակ լինել, թախծել մենակության մեջ։ Իր մաքուր սպիտակ բարձին ընկած նա երազում էր այն բոլոր բաները, որ կարող էին իրականանալ. համբույրներ, գգվանք հազար ցնծություն։
Կիրակի կիսօրից հետո պառկած ճոճացանցի վրա նա մտածում էր. մտածում էր, թե ինչ տխուր տեղ է Ալեքսանդրիան, երբ բաց արեց Չիկագոյի շաբաթ օրվա հետկեսօրի մի թերթ, որը նման էր կիրակնօրյա թերթի (կիրակի օրերը այն լույս չէր տեսնում), և մռայլ նայեց ծայրից ծայր։ Այդ թերթը, ինչպես միշտ, լի էր նուրբ հրաշքներով, քաղաքի հրաշքով, որը ձգում էր նրան ինչպես մագնիս։ Այստեղ նա



կարդաց մի մեծ հյուրանոցի մասին, որ ինչ-֊որ մարդ պատրաստվում էր կառուցելու։ Ահա նկարը մի մեծ դաշնակահարի, որը Չիկագո է եկել նվագելու։ Այնուհետև կարդաց գրախոսություն՝ մի նոր կոմեդիայի մասին, մի ակնարկ՝ Չիկագո գետի վրա գտնվող Սագերի կղզու ռոմանտիկ մի անկյան մասին՝ իր փտած հին նավերով, որոնք այժմ օգտագործվում էին որպես տներ և որոնց շուրջը օրորվում էին սագերը։ Նրան հմայեց Սաութ Հոլստեդ փողոցում քարածխի փոսը ընկած մի մարդու պատմությունը։ Վերջին դեպքը պատահել էր համարյա վեց հազար երկու հարյուր և այլն տան առջև. այսպիսի երկար փողոցի գոյության գաղափարը համակեց նրա երևակայությունը։ Ւնչպիսի ահռելի մեծ քաղաք պետք է լինի Չիկուգոն։ Չիաքարշ տրամվայների գծերը, ամբոխը, գնացքները, այս բոլորը պատկերվում էին իր մտքում ու կանչում նրան։
Այդ մագնիսը մեկից տիրացավ նրան։ Այն պինդ բռնեց նրա ամբողջ հոգուց. այդ հրաշքը, այս գեղեցկությունը, այս կյանքը։ — Գնում եմ Չիկագո, — մտածեց նա ու վերկացավ։
Նրա աչքերի առջև էր իր գողտրիկ, խաղաղ, փոքրիկ տունը։ Այդ տան մեջ էին իր հայրը, մայրը, Միրտլը։ Բայց այնուամենայնիվ նա գնում էր։ Նա կարող էր ետ գալ, «Անպայման ետ կգամ» , —մտածում էր նա։ Ձգված այս մագնիսական ուժից, նա տուն մտավ ու բարձացավ երկրորդ հարկը, իր սենյակը և վերցրեց իր փոքրիկ ուղեպայուսակը։ Նրա մեջ դրեց այն իրերը, որոնք անմիջականորեն պետք էին իրեն։ Գրպանում կար ինը դոլար (երկար ժամանակ նա փող էր խնայում): Վերջապես իջավ ներքև և կանգնեց ընդունարանի դռան առջև։
— Ի՞նչ է պատահել, — հարցրեց մայրը, նայելով նրա լուրջ դեմքին, որի վրա արտացոլվում էր նրա ներքնաշխարհը։
— Գնում եմ Չիկագո, — ասաց նա։
— Ե՞րբ, — հարցրեց մայրը զարմացած, լրիվ չհասկանալով, թե ինչ է ասում։
— Այսօր, — պատասխանեց նա:
— Չի կարող պատահել, կատակ ես անում.- ժպտաց

39

մայրը, չհավատալով նրանք տղայական զվարճություն համարելով ասածը։
— Այսօր եմ գնում,— ասաց նա, — ժամը չորսի գնացքով, եթե հասցնեմ։
Մոր դեմքը մռայլվեց։
— Չես գնա,— ասաց նա։
— Երբ ուզենամ, ետ կգամ, ուզում եմ մի այլ գործով զբաղվել, — պատասխանեց Յուջինը։
Այդ ժամանակ ներս եկավ հայրը։ Նա մարագի մի անկյունը աշխատանոց էր դարձրել, որտեղ երբեմն մաքրում էր մեքենաները և նորոգում ֆուրգոնները, նա հենց այնտեղից էլ գալիս էր։
— Ի՞նչ է պատահել,– հարցրեց նա, տեսնելով կնոջը տղայի կողքին կանգնած։
— Յուջինը Չիկագո է գնում։
— Երբվանի՞ց,— հարցրեց նա զվարթ ձայնով։
— Այսօր, ասում է, որ հենց հիմա էլ գնում է։
— Իսկապե՞ս գնում է,— ասաց Վիտլան զարմացած։ Նա չէր հավատում դրան։— Ինչո՞ւ որոշ ժամանակ չես համ֊բերում և այդ մասին լավ մտածում։ Ինչո՞վ ես ապրելու։
— Կապրեմ, – ասաց Յուջինը, — գնում եմ։ Բավական է մնամ Ալեքսանդրիայում։ Ուզում եմ դուրս գալ այստեղից։
— Շատ լավ, — ասաց հայրը, որը, վերջին հաշվով, հավատում էր նախաձեռնություններին։ Ակներևաբար նա բոլորովին չէր հասկացել այս տղային։—Ճամպրուկդ պատբա՞ստ է։
— Ո՛չ , բայց մաման հետո կուղարկի։
— Այսօր մի գնա, — աղերսեց մայրը,–— սպասիր մինչև պատրաստվես, Յուջին։ Սպասիր և մի փոքր մտածիր այդ մասին։ Սպասիր մինչև վաղը։
— Այսօր եմ ուզում գնալ, մամա, — նա գրկեց մորը, — փոքրիկ մամա։— Յուջինը արդեն մորից ավելի խոշոր էր և դեռ աճում էր։
— Լավ, Յուջին, — ասաց նա մեղմորեն, — բայց ուզում էի, որ չգնայիր։
Որդին բաժանվում էր իրենցից, նրա սիրտը խոցված էր:

_ Կարող եմ վերադառնալ, մամա ։ Ընդամենը հարյուր մղոն է։
— Լավ, շատ լավ, — ասաց նա վերջապես, աշխատելով պայծառ տեսք ընդունել։ — Հիմա կկապեմ իրերդ։
— Ես արդեն պատրաստել եմ։
Մայրը գնաց նայելու։
— Լավ, շուտով գնալու ժամանակը կլինի,— ասաց Վիտլան, որը մտածում էր, թե Յուշինը դեռ կարող է տատանվել,–— Ցավում եմ։ Գուցե դա լավ կլինի քեղ համար։ Համենայն դեպս, իմացիր, որ այստեղ բոլորը սիրով կընդունեն քեզ։
— Գիտեմ, — ասաց Յուջինը։
Վերջապես նրանք դուրս եկան դեպի կայարան. նա, հայրը և Միրտլը։ Մայրը չկարողացավ գնալ. նա մնաց տանը՝ արտասվելու։
Ճանապարհին կանգ առան Սիլվիայի մոտ։
— Այս ինչ է, Յուջին, — բացականչեց նա , – որքան ծիծաղելի է։ Մի գնա։
— Նա հաստատ որոշել է , – ասաց հայր Վիտլան։ Վերջապես Յուջինը ազատվեց բոլորից. թվում էր, թե կայարան գնալիս, յուրաքանչյուր քայլին նա պայքարում էր սիրո, ընտանեկան կապերի և ամեն ինչի դեմ ։ Նա հասավ կայարան։ Գնացքը եկավ։ Վիտլան գորովանքով սեղմեց նրա ձեռքը։
— Լավ տղա եղիր, — ասաց նա թուքը կուլ տալով։ Միրտլը համբուրեց նրան։
— Որքա ՜ն տարօրինակ ես, Յուջին։ Ինձ նամակ գրիր։
— Կգրեմ։
Նա բարձրացավ գնացք։ Զանգը հնչեց։ Շարժվեցին վագոնները, շարժվեցին ու անցան։ Նա նայեց իր ծանոթ, հարազատ տեսարաններին, և ապա մի վիշտ համակեց նրան. Ստելլան, մայրը , հայրը, Միրտլը, փոքրիկ տունը։ Դրանք բոլորը դուրս էին գալիս իր կյանքից։
— Հ մ ՜ մ , — նա արձակեց մի կիսահառաչ, մաքրելով կոկորդը , – հ ե ՜ յ ։
Ապա ընկավ նստարանի վրա և սովորականի նման

41

աշխատեց չմտածել։ Ինքը պետք է հաջողության հասնի։ Դրա համար է ստեղծվել աշխարհը։ Դրա համար է ստեղծվել և ինքը։ Նրա անելիքը այդ էր…

ԳԼՈՒԽ IV

Ահա Չիկագո քաղաքը։ Ո՞վ պիտի նկարագրի այն. ո՞վ պիտի պատկերի կյանքի այս անհուն լաբիրինթոսը, որ հանկարծ գոյություն էր առել մի լճի ափի թաց ճախինների վրա։ Մղոններով ձգվում է տխրագին փոքրիկ տների շարքը, մղոններով երկարում են փայտի կոճղերով սալահատակված փողոցները, իրենց գազալապտերներով, ջրմուղի մագիստրալներով և փայտե մայթերով, որոնց վրայով անցնում են ոտքով գնացողները. լսվում է հարյուր հազարավոր մուրճերի հարվածը, քարտաշների հարյուր հազարավոր դուրերի զնգոցը։ Հեռագրասյուների երկար, համակետ գիծը. հազարավոր հյուղակներ կարծես պահակ են կանգնած, գործարաններ, աշտարակների նման ծխնելույզեր, այս ու այն կողմ երևացող եկեղեցու անշուք, մենավոր զանգակատներ, որ սրտառուչ ձևով բարձրանում են պարապ տարածության վրա։ Դեռ չմշակված պրեյրին ծածկված է դեղնավուն խոտով, երկաթուղային լայն հողաթմբեր՝ տասը, տասնհինգ, քսան, երեսուն, կողք կողքի, որոնց վրա շարված են հազարավոր անշուք վագոններ, ինչպես ուլունքը՝ թելի վրա։ Շոգեմեքենաները շաչում են, գնացքները՝ շարժվում, մարդիկ սպասում են փողոցի անցուղիներում, ոտքով գնացողներ, կառապաններ, գարեջրի սայլակներ, քարածխի բեռնակառքեր, աղյուս, քար, ավազ. նոր, անմշակ ու անհրաժեշտ կյանքի մի տեսարան էր դա։
Մինչ Յուջինը մոտենում էր Չիկագոին, առաջին անգամ նա զգաց մեծ քաղաքն իր նշանակությամբ։ Ի՞նչ էին լրագրերում եղած այն ստվերները, որոնց նա հանդիպում էր կարդալիս, համեմատած այս վառ, կենդանի, հնչուն, անձկալից կյանքի հետ։ Այստեղ նա տեսնում էր մի նոր աշխարհի էությունը, իրական, հմայիչ, յուրահատուկ։ Արվարձանային

42

գեղեցիկ կայարանը Հարավային միկադոյում, նրա տեսածների մեջ լավագույնը, գրավեց նրա ուշադրությունը, երբ գնացքը շարժվում էր դեպի քաղաք։ Նա դեռ երբեք չէր տեսել աշխատող օտարականների բազմություններ։ Նա տեսավ լիտվացիների, լեհերի, չեխերի, որ սպասում էին տեղական մի գնացքի։ Նա դեռ չէր տեսել մեծ գործարան. ահա մեկը, երկրորդը, երրորդը, պողպատի գործարան, հախճապակու, օճառի գործարաններ, ձուլարաններ, բոլորն էլ մռայլ ու դաժան՝ վեր ցցված կիրակնօրյա իրիկնային օդում։ Այդ օրը կիրակի էր և փողոցներում ինչ-որ աշխուժություն, եռանդ, կենդանություն կար։ Նա նկատեց սպասող ձիաքարշ տրամվայը, մի տեղ գետն անցնում էին լաստանավով, որը քաշում էին փոկով։ Դա մի կեղտոտ, մռայլ, բայց փսքրիկ նավերով լեցված գետ էր։ Ափի երկարությամբ շարվել էին մեծ պահեստները, հացահատիկի էլեվատորները, քարածխի պարկերը, մի ճարտարապետություն, որի նպատակը անհրաժեշտությունն ու օգատկարությունն էր։ Նրա երևակայությունը բորբոքվել էր, որովհետև այստեղ կար ինչ-որ բան, որը կարելի էր արտահայտել սև երանգներով, նավի և կամրջի լույսերը՝ կարմիր կամ կանաչով։ Ժուռնալներում որոշ մարդիկ նման բաներ անում էին, միայն թե այնքան էլ կենդանի չէր դուրս գալիս։
Գնացքն անցավ վագոնների երկար շարանների միջով և, վերջապես, կանգ առավ մի ընդարձակ ծածկված պլատֆորմի առջև, որտեղ աղեղալույսերն են թշշում՝ պողպատե ու ապակյա մի մեծ, կոր ծածկի տակ։ Մարդիկ շտապում էին ետ ու առաջ։ Շոգեմեքենաները շչում էին, զանգերը հնչում կոպիտ շաչյունով։ Նա ոչ մի ազգական չուներ, ոչ մի մարդ, որին դիմեր, սակայն մենակություն չէր զգում։ Կյանքի այս պատկերը, այս նորությունը դյութել էր նրան։ Նա ցած իջավ ու հանդարտ քայլերով շարժվեց դեպի դարբասը, զարմացած մտածելով, թե ինչ ճամփով էր գնալու։ Նա եկավ մի անկյուն, որտեղ սյան վրայի մի լապտեր արդեն լուսավորում էր մի վահանակ, որի վրա գրված էր <<Սիդիսոն– ստրիտ>>: Նա նայեց այս փողոցին, և որքան աչքը տեսնում էր, նկատեց երկու կողմում խանութների երկար շարաններ,

43

ձիաքարշ շռնդալից տրամվայներ, հետիոտն գնացող մար- դիկ։ Ինչպիսի՞ տեսարան, մտածեց նա և դարձավ դեպի արևմուտք։ նա քայլեց մոտ երեք մղոն, ամբողջ ճանապարհին խորհրդածելով, և որովհետև մութ էր, ինքն էլ դեռ քնելու տեղ չուներ, մտածեց, թե որտեղ է ընթրելու և քնելու։ Մի գեր մարդ, որ նստած էր մի ձիավարձարանի ախոռի դռան առջև դրված եղեգնահյուս աթոռին, իր արտաքինով նրան թվաց ամենահարմար մարդը՝ պետք եղած տեղեկությունները տալու համար։
— Չգիտե՞ք, մոտակայքում որտեղ կարելի է մի սենյակ վարձել, — հարցրեց Յուջինր: Այդ ժամավաճառը նայեց նրան ոտից գլուխ։ Նա այդ ախոռի տերն էր։
— Ա յ, այնտեղ մի ծեր լեդի է ապրում, համար յոթ հարյուր երեսուներկու տանը, որը պետք է մի սենյակ ունենա։ Նա կարող է տեղավորել ձեզ։
Յ՚ուջինի արտաքինը դուր էր եկել նրան։
Յուջինր անցավ փողոցը և հնչեցրեց դռան զանգը։ Շուտով դուռը բացեց բարձրահասակ, բարեդեմ մի կին, ալեխառն մազերը նրան նահապետական տեսք էին տվել։
— Ի՞նչ եք ուզում հարցրեց նա։
— Ձիավարձարանի ախոռի առջև մի ջենտլմեն ասաց, որ դուք ազատ տեղ ունեք, ես էլ սենյակի եմ ման գալիս: Կինը ժպտաց դրուրեկան ժպիտով։ Տղան իր օտարոտիությամբ, լայն բաց արած, հետաքրքրվող աչքերով ու նորօրինակությամբ ցույց էր տալիս իր գյուղական ծագումը։
— Ներս եկեք, ես մի սենյակ ունեմ, կարող եք տեսնել։
Դա մի փոքրիկ ննջասենյակ էր, բոլորովին առանձին, մաքուր, պարզ, հարմար, պատուհանը բացվում էր փողոցի վրա:
— Լավ սենյակ է, — ասաց Յուջինը։
Տիկինը ժպտաց։
— Շաբաթական երկու դոլար, — առաջարկեց նա։
— Շատ լա վ, — ասաց Յուջինը, վայր դնելով իր ճամպրուկը, — կվերցնեմ ։
_ Ընթրել ե՞ք,- հարցրեց կինը:

44

— Ոչ, բայց շուտով դուրս եմ գալու, ուզում եմ փողոցները տեսնել, մի տեղ կընթրեմ:
— Եթե ուզում եք, կարող եմ ընթրիք տալ։
Յուջինը շնորհակալություն հայտնեց և տիկինը ժպտաց։ Ահա թե ինչ էր անում Չիկագոն գյուղին։ Խլում էր նրա երիտասարդությունը։
Նա բաց արեց պատուհանի փակ փեղկերը և ծնկաչոք նստեց, հենվելով գոգին։ Նա հանդարտ նայեց դուրս։ Ամեն ինչ զարմանալի էր թվում նրան։ Խանութների պատուհաններին երևում էին վառվող պայծառ լույսերը։ Մարդիկ շտապում էին. Ինչպիսի՜ ձայն էին հանում նրանց ոտները, թրըմփ, թրըմփ, թրըմփ։ Եվ որտեղ էլ նայեր, արևելք, արևուտք, միևնույնն էր։ Ամենուրեք միևնույնն էր, մի մեծ քաղաք, զարմանալի քաղաք։ Ինչ լավ է ապրել այսպիսի վայրում։ Նա այժմ զգում էր այդ։ Հենց դրա համար արժեր գալ։ Ինչպե՞ս կարող էր նա այդքան երկար ժամանակ մնալ Ալեքսանդրիայում։ Այստեղ նա մի տեղ կգտներ իր համար, անպայման կգտներ։ Նա այդ մասին բոլորովին չէր կասկածում։ Նա այդ գիտեր։
Չիկագոն այդ օրերին, իսկապես, մի աշխարհ հույս ու հնարավորություն էր առաջարկում սկսնակի համար։ Այնքա՜ն նոր, այնքա՜ն անմշակ էր այն. ամեն ինչ ստեղծման ընթացքի մեջ էր։ Տների և խանութների երկար շարանները մեծ մասամբ ժամանակավոր բաներ էին. մեկ կամ երկու հարկանի փայտե տներ։ Միայն տեղ-տեղ երևում էին երեք կամ չորս հարկանի աղյուսե շենքեր, որոնք խոսում էին գալիք լավ օրերի մասին։ Քաղաքի առևտրական սիրտը, որն ընկած էր լճի և գետի միջև, հյուսիսային ու հարավային կողմերում, ներկայացնում էր մի շրջան, որը խոսում էր անսահման մեծ ապագայի մասին, որովհետև այստեղ էին, գտնվում խանութները, որոնք սպասարկում էին ոչ միայն Չիկագոյի գնող հասարակությանը, այլև միջին արևմուտքի բնակչությանը։ Այստեղ էին կենտրոնացվել մեծ բանկերը, մեծ գրասենյակները, փոքրաքանակ վաճառքի մեծ խանութները, մեծ հյուրանոցները։ Այստեղ էր հոսում մարդկային հեղեղը, որը ներկայացնում էր երիտասարդությունը, միլիոնավոր

45

հոգիների պատրանքները և անմշակ տենչերը։ Եթե քայլեիք այս շրջանով, կզգայիք, թե ինչ է նշանակում Չիկագո. նախանձախնդրություն, հույս, ցանկություն, փափագ: Դա մի քաղաք էր, որը կենսունակություն էր տալիս գրեթե յուրաքանչյուր թրթռացող սրտի, ստիպում էր սկսնակին երազներ տեսնել, իսկ տարիքավորին՝ զգալ, որ դժբախտությունը երբեք այնքան սոսկալի չէ, որ չփոխվի։
Այդ բոլորի տակ, իհարկե, թաքնվել էր պայքարը։ Երիտասարդությունը, հույսը և կորովը սարսափելի մի վազք էին սկսել։ Պետք էր աշխատել, շարժվել, կենսունակ քայլեր անել։ Պետք էր նպատակներ ունենալ։ Այս քաղաքը մարդկանցից պահանջում էր հանդես բերել լրիվ կարողությունը, այլապես շատ քիչ արդյունքների կհասներ։ Երիտասարդությունը իր որոնումներում, ինչպես և հասուն մարդիկ, պետք է շատ շուտ զգային այս։ Դա հիմարների դրախտը չէր։
Յուջինը, երբ տեղավորվել էր, անմիջապես հասկացավ այս։ Նա հասկացավ, որ տպագրական գործը իր համար վերջացած էր, նա այլևս այդ չի ուզում։ Նա ուզում էր նկարիչ կամ նման մի բան դաոնալ, թեև չդիտեր, թե ինչպես սկսել: Լրագրերը որոշ ճանապարհ էին ցույց տալիս, բայց չգիտեր, սկսնակին կընդունեի՞ն, թե ոչ։ Ուրիշ ոչ մի բան չէր սովորել։ Քույրը՝ Միրտլր, մի անգամ ասել էր, որ իր ճեպանկարները գեղեցիկ են, բայց նա ի՞նչ էր հասկանում։ Եթե կարողանար մի տեղ սովորել, գտնել մեկին, որը ուսուցեր իրեն… բայց միաժամանակ ստիպված էր աշխատել։
Ւհարկե, նա նախ փորձեց լրագրերի գործը, որովհետև այդ մեծ հիմնարկությունները նրան թվում էին իդեալական ապաստարաններ որևէ մեկի համար, որը ուզում է աշխարհ մտնել, բայց այդ գրասենյակները, ուր վխտում էին մարդիկ՝ իրենց խոժոռ նկարչական բաժնի խմբագիրներով և լրագրական քննադատներով, վախեցրին նրան։ Նկարչական բաժնի խմբագիրներից մեկը որոշ արժանիք գտել էր Յուջինի երեք– չորս փոքրիկ ճեպանկարների մեջ, որ ինքն էր ցույց տվել, բայց նա տրամադրությամբ չոր մարդ երևաց և ոչ մի կերպ ոչ ոքի չէր ուզում: Պարզորեն ասաց. <<Ոչ, մեզ մառդ պետք

46

չէ»։ Յուջինը մտածում էր, որ, գուցե, որպես նկարիչ էլ նա դատապարտված է անհաջողության։
Այս տղայի հիմնական դժբախտությունն այն էր, որ նա դեռ կիսով չափ էլ արթնացած չէր։ Կյանքի գեղեցկությունը, նրա հրաշալիքները դյութել էին նրան, բայց նա չէր կարողացել մեկնաբանել կյանքն իր գծերով ու գույներով։ Նա քայլում էր այս զարմանալի փողոցներով, ապշած նայելով պատուհաններին, նայելով գետի նավակներին, լճի նավերին։ Մի օր, երբ կանգնած էր լճի ափին, հորիզոնի վրա երևաց մի նավ, առագաստները լրիվ պարզած առաջին նավը, որ նա երբևէ տեսել էր։ Գեղեցկության մասին նրա զգացումը ճմլվում էր այդ տեսարանից։ Նա ջղայնորեն սեղմում էր ձեռքերը, ամբողջ մարմնով թրթռում։ Այնուհետև նստեց լճի ափի պատին և նայեց, նայեց ու նայեց, մինչև նավը իջավ հորիզոնից ներքև։ Ահա քեզ մեծ լճերը։ Իսկ ինչպիսի՞ն կարող էին լինել մեծ ծովերը. Ատլանտյան , Խաղաղ, Հնդկական օվկիանոսները։ 0՜, ծով։ Գուցե մի օր ինքն էլ գնա Նյու- Յորք։ Ա՛յ, իսկական ծովն այնտեղ է։ Այստեղ էլ ծով էր, թեև մինիատուրային ձևով և զարմանալի։
Մարդ չի կարող անգործ, անհոգ պտտվել լճի ափերին, խանութների ցուցափեղկերի առջև ու նայել բացվող-փակվող կամուրջներին, եթե ապրուստի միջոցներ չունի, իսկ Յուջինը զուրկ էր այդ միջոցներից։ Տնից դուրս գալիս որոշել էր, որ ինքը անկախ է լինելու։ Մի կերպ նա աշխատավարձ էր ստանալու, որով գոնե կարողանար ապրել։ Ուզում էր տունը նամակ գրել և կարողանար ասել, որ գործերը լավ են գնում։ Տնից ստացավ իր սնդուկը և մոր սիրալիր մի նամակը, որի հետ և քիչ դրամ։ Դրամը նա ետ ուղարկեց։ Ընդամենը տասը դոլար էր, բայց նա առարկում էր կյանքն այդ ձևով սկսելու դեմ։ Նա մտածում էր, որ ինքն է վաստակելու իր ապրուստը, և որևէ կերպ ուզում էր փորձել։
Տասն օրից հետո նրա մոտ շատ քիչ դրամ մնաց, մեկ դոլար և յոթանասունհինգ սենթ, և նա որոշեց անպայման մի գործ գտնել, ինչպիսին էլ լիներ այն։ Նկարչության ու գրաշարության մասին խոսք լինել չէր կարող։ Վերջին գործը հնարավոր չէր ձեռք բերել առանց միության անդամ լինելու,

47

ուստի ինչ գործ էլ լիներ, անելու էր, և նա դիմում էր մի խանութից մյուսին։ Էժան ապրանքների փոքրաթիվ խանութները, որտեղ նա գործ էր խնդրում, այնքան տգեղ էին, որ խորշանք էին առաջացնում, բայց նա աշխատում էր իր արվեստագետի դյուրազգացությունը մի կողմ թողնել։ Նա պատրաստ էր կատարելու որևէ աշխատանք. գործավարություն փռում, մանուֆակտուրայի խանութում, հրուշակեղենի խանութում։ Որոշ ժամանակից հետո հանդիպեց երկաթեղենի մի խանութի և դիմեց այդտեղ։ Տերը հետաքրքիր նայեց նրան.
— Ես ձեզ կարող եմ տեղավորել վառարանների նորոգման վրա, — ասաց մարդը։
Յուջինը չհասկացավ, թե ինչ գործ է այդ, բայց ուրախությամբ ընդունեց։ Շաբաթական ստանալու էր միայն վեց դոլար,֊ և նա կարող էր դրանով ապրել։ Նրան ցույց տվեցին մի ձեղնահարկ, որտեղ աշխատանքը տանում էին երկու կոպիտ մարդիկ, վառարան հավաքողներ, փայլեցնողներ, նորոգողներ, որոնք խոժոռաձայն բացատրում էին, որ իր գործը հնացած վառարանների ժանգը մաքրելն է, օգնել մասերը պտուտակներով միացնելիս, փայլեցնել ու տանել պահեստ։ Դա գործածված վառարանների խանութ էր, որի տերը քաղաքի հնավաճառներից գնում էր կիսամաշ վառարաններ ու նորոգում։ Յուջինը մի ցածր աթոռ ուներ պատուհանին մոտիկ, որտեղ ենթադրվում էր, թե անելու էր իր գործը՝ փայլեցնելու վառարանները, բայց շատ հաճախ նա իր ժամանակը վատնում էր կողքի փողոցի տների կանաչ բակերին նայելով։ Քաղաքը նրա համար լի էր հրաշքներով, նրա ամեն մի մանրուքը՝ հմայող։ Երբ ցնցոտիներ հավաքողը անցնելիս բղավում էր. «մաշված շոր, երկաթի կտոր», կամ կանաչեղեն վաճառողը կանչում. «պոմիդոր, կարտոֆիլ, թարմ եգիպտացորեն, կանաչ սիսեռ», նա կանգ էր առնում ու, լսում. այդ աղաղակների երաժշտական պաթոսը կանչում էր նրան։ Ալեքսանդրիան երբեք այսպիսի բան չուներ։ Ամեն ինչ այնքան օտարոտի էր իր համար։ Նա պատկերացնում էր իրեն գրչով ու թանաքով ճեպանկարներ գծելիս, բակերի հագուստները և զամբյուղներով աղջիկները նկարելիս:

48

Մի օր, երբ կարծում էր, թե ինքը արդեն բավականին լավ աշխատում է ( արդեն երկու շաբաթ էր, որ այնտեղ էր), նորոդող վարպետներից մեկը ասաց,
— Է՜ յ , շարժվի՛ր։ Քեզ փող չեն տալիս, որ պատուհանից դուրս նայես։
Յուջինը կանգ առավ տեղում։ Նա չէր հասկացել, որ այդ ձևով ժամանակ է վատնում։
— Ձեր ինչ դործն է,— հասցրեց նա վիրավորված ու կիսաարհամարհական տոնով։ Նա կարծում էր, որ ինքն աշխատում է այս մարդկանց հետ և ոչ թե ենթարկվում է նրանց։
— Ես քեզ ցույց կտամ, փոքրիկ լակոտ, — ասաց համեմատաբար տարիքոտ մարդը, որը կարծես ձևված էր <<Օլիվեր Տվիստ>>-ի «Բիլ Սայքս»֊ի պատվերով, — դու ինձ ես ենթարկվում։ Ասում եմ, շարժվիր և այլևս ինձ լեզու չդարձնես։
Յուջինը ցնցվեց։ Դա գազանային մի փայլատակում էր վճիտ երկնքում։ Գազանը, որին նա որպես նկարիչ աչքի անկյունով զննել էր որպես տիպ, այժմ ցույց էր տալիս իրեն։
— Սատանի մոտ գնա, — ասաց Յուջինը, հազիվ կիսով չափ հասկանալով դրության ահավոր լրջությունը։
— Այս ի՞նչ է ,— գոչեց մարդը, նետվելով նրա վրա։ Նա Յուջինին հրեց դեպի պատը և փորձեց հարվածել նրան իր մեծ, պայտի գամեր խփած կոշիկով։ Յուջինը վերցրեց վառարանի ոտը։ Նրա դեմքը գունատվեց ինչպես մեղրամոմը։
— Էլ չփորձես, — ասաց նա սպառնալից ձայնով։ Նա ամար բռնել էր վառարանի ոտը։
— Թող, Ջիմ ,— ասաց մյուս մարդը, որը տեսնում էր, որ անիմաստ է այդ աստիճանի բորբոքվելը, — չխփես։ Եթե չես ուզում նրան, ուղարկիր ներքև։
— Կորիր սատանի ծոցը, ուրեմն, — ասաց Յուջինի վերակացուն։
Յուջինը շարժվեց դեպի այն մեխը, որից կախել էր գլխարկն ու բաճկոնը, ձեռքից չգցելով վառարանի ոտը։ Նա զգուշորեն անցավ հակառակորդի մոտով, վախենալով երկրորղ

49

հարձակումից։ Մարդը նրա համառության համար նորից ուզեց քացով հարվածել, բայց զսպեց իրեն։
— Դու դեռ շատ խակ ես, երեխա։ Արթնացիր, կաթնակեր, — ասաց նա, երբ Յուջինը դարս էր գալիս։
Յուջինը հանգիստ դուրս սահեց այնտեղից։ Հոգեպես նա վիրավորված, խոցված էր։ Ի՜նչ տեսարան։ Ինքը, Յուջին Վիտլան, քացիի արժանացած և գրեթե քացով դուրս վռնդված և այն էլ այնպիսի մի գործից, որը շաբաթական բերում է վեց դոլար։ Մի ջղակծկում բռնեց նրա կոկորդը, բայց նորից հանդարտեց։ Ուզում էր լաց լինել, բայց չէր կարող։ Նա իջավ ներքև, ձեռքերն ու դեմքը ներկով կեղտոտված, և մոտեցավ սեղանին։
— Ուզում եմ ազատվել, — ասաց նա այն մարդուն, որը վարձել էր նրան։
— Շատ լավ, իսկ ի՞նչ է պատահել։
— Վերևում այն մեծ գազանն ուզում էր ինձ քացով խփել, — բացատրեց նա։
— Դրանք կոպիտ մարդիկ ե ն , —պատասխանեց տերը , — ես վախենում էի, թե դուք չկարողանայիք նրանց հետ յոլա գնալ։ Կարծում եմ, որ դուք այնքան էլ ուժեղ չեք նրանց հետ համեմատած։ Ահա՛, ստացեք։
Սա նրան պարզեց երեք և կես դոլար։ Յուջինը զարմացել էր իր գանգատի այս տարօրինակ մեկնաբանության վրա։ Ուրեմն ինքը պետք է հաշտ գնար այս մարդկանց հետ։ Իսկ նրանք պարտավոր չէին հաշտ լինել իր հետ։ Ահա թե քաղաքը իր մեջ ինչպիսի վայրագություն է պարունակում։
Նա տուն գնաց, լվացվեց և նորից դուրս եկավ, որովհետև այժմ անգործ լինելու ժամանակը չէր։ Սի շաբաթ հետո մի գործ գտավ, ցրիչի պաշտոն անշարժ կայքի վաճառման գործակալությունում. նա պետք է իմանար ու բերեր պարապ տների համարները և պատուհաններին կպցներ <<Վարձու է տրվում» պիտակը։ Շաբաթականը ութ դոլար էր, և թվում էր, թե առաջ գնալու պատեհություններ էլ կլինեին։ Յուջինը կարող էր այդտեղ մնալ որքան ուզենար, եթե երեք ամիս հետո հիմնարկությունը չսնանկանար։ Աշնանային սեզոնն սկսվում էր, և նրան պետք էր համապատասխան հագուստ,

50

ինչպես և ձմեռային վերարկու։ Բայց նա ընտանիքին իր վիճակի մասին ոչ մի գանգատ չգրեց, ուզում էր այնպես ցույց տալ, թե իր գործերը լավ են, թեկուզև վատ լինեին։
Այդ օրերին կյանքի մասին իր տպավորությունները սրող ու խստացնող տրամադրության պատճառներից մեկը քաղաքի որոշ մասերում պերճանքի ցուցադրումն էր։ Միչիգան, Պրեյրի, էշլենդ ավենյուների և Վաշինգտոն բուլվարի մի քանի հատվածներում բարձրանում էին այնպիսի փառավոր տներ, որպիսիք Յուջինը մինչ այդ երբեք չէր տեսել։ Նա ապշել էր նրանց հոյակապ դասավորության վրա. բացաստանների գեղեցկությունը, պատուհանների ցուցադրումը, խայտաբղետ սպասավորներ, որոնք հետևում էին տերերին ու ծառայում նրանց։ Կյանքում առաջին անգամ նա տեսավ մուտքի առաջ կանգնած համազգեստով դռնապանների։ Տեսնում էր երիտասարդ աղջիկներ ու կանայք, որոնք նրան գեղեցկության հրաշքներ էին թվում, այնքա ՜ն նրանք տարբերվում էին իրենց ընտրովի հագուստներով։ Նա տեսավ երիտասարդներ այնպիսի վայելուչ վարմունքով, որ մինչ այդ չէր հանդիպել։ Նրանք պետք է լինեին ներկայացուցիչները հասարակության այն խավի, որի մասին միշտ խոսում էին թերթերը։ Նրա միտքը դեռ չէր կարող այդ հարցերը տարբերել։ Նրա կարծիքով համբավը ընթանում էր գեղեցիկ շորերի ու ընտիր զարդերի հետ։ Այդ նրան ստիպեց առաջին անգամ տեսնել, թե ինչպիսի մեծ անջրպետ կա գյուղից եկած սկսնակի պայմանների և այն վիճակի մեջ, որ աշխարհը կարող էր առաջարկել կամ, ավելի ճիշտ, բարիքներ տեղալ որոշ մարդկանց վրա, որ կանգնած էին վերևում: Դա մասամբ ընկճեց ու տխրեցրեց նրան։ Կյանքը անարդար էր։
Աշնանային այս օրերը նույնպես իրենց դալուկ տերևներով, կտրող քամիներով, որ քշում տանում էին ծուխը, և փոշու պտույտքներով ցույց էին տալիս, որ քաղաքը կարող է դաժան լինել, Նա հանդիպում էր ցնցոտիներ հագած, փոսն ընկած աչքերով, մռայլ, հիվանդագին դեմքով մարդկանց, որոնք իրեն նայում էին խոր հիասթափության անդունդից: Թվում էր, թե այս արարածներին իրենց տեղից շարժողը

51

ծանր պայմաններն են եղել: Եթե երբևէ նրանք ողորմություն էին խնդրում (այսպիսի դեպքերում Յուջինին հազվադեպ էին դիմում, որովհետև նա հաջող մարդու արտաքին չուներ), սովորաբար սկսում էին պատմել դժբախտ պարագաների մասին, որ ստիպել էին նրանց թողնել տունը։ Մարդիկ շատ հեշտ կարող էին անհաջողության մատնվել։ Մարդ կարող էր սովամահ լինել, եթե աչքաբաց չլիներ, քաղաքը շատ շուտ նրան սովորեցրեց այդ։
Այդ օրերին նա անսահմանորեն թախծում էր։ Նա այնքան էլ ընկերասեր տղա չէր և չափից ավելի ամփոփված էր ինքն իր մեջ։ Նա ընկերներ ճարելու միջոցներ չուներ, գոնե ինքն այդպես էր մտածում։ Ուստի երեկոները մենակ թափառում էր փողոցներում, սքանչանալով իր տեսած տեսարաններով կամ նստելով տանը՝ իր փոքրիկ սենյակում։ Մի֊սիս Վուդրաֆը՝ իր տանտիրուհին, բարի և մայրական վերա֊բերմունքով կին էր, բայց երիտասարդ չէր և չէր համապապասխանում իր երազանքներին։ Յուջինը աղջիկների մասին էր մտածում, և որքան տխուր էր չունենալ մեկին, որի հետ մի խոսք խոսեր։ Ստելլան այլևս չկար, այդ երազն անցել էր։ Ե՞րբ էր նա գտնելու նրա նման մի ուրիշին։
Մոտ մեկ ամիս այս ու այն կողմ թափառելուց հետո, երբ ստիպված եղավ օգտագործել մոր ուղարկած դրամի մի մասը՝ մաս-մաս վճարելու պայմանով մի կոստյում գնելու համար, նա աշխատանքի տեղ գտավ մի լվացքատնում՝ որպես կառապան։ Այս գործից նա գոհ էր, որովհետև շաբաթական ստանում էր տասը դոլար։ Երբեմն, երբ հոգնած չէր լինում, մատիտով նկարում էր, բայց իր նկարած ամեն մի բանն իրեն անիմաստ էր թվում։ Նա այստեղ կառք էր վարում, մինչ պետք էր նկարելու աշխատանքի տեղ որոներ կամ նկարչություն սովորեր։
Այդ ձմռանը Միրտլը գրեց նրան, թե Ստելլա էպլտոնը տեղափոխվել է Կանզաս, որտեղ գնացել էր նրա հայրը: Նա գրել էր նաև, որ իր մոր առողջությունը լավ չէ և շատ է ուզում, որ ինքը՝ Յուջինը, այցելի իրենց և որոշ ժամանակ մնա իրենց մոտ: Մոտավորապես այդ օրերին էր, որ ծանոթացավ շոտլանդացի մի փոքրիկ աղջկա հետ, որի անունը

52

Մարգարետ Դաֆ էր, և որն աշխատում էր լվացքատանը։ Յուջինը շուտով շատ մտերմացավ նրա հետ, և այդ եղավ կանանց նկատմամբ իր փորձառությունների սկիզբը: Մինչ այդ նա ֆիզակապես ոչ մի աղջիկ չէր ճանաչել։ Այժմ, և այն էլ մեկից, նա մխրճվեց այնպիսի մի բանի մեջ, որը նրա նկարագրի մեջ արթնացրեց մի նոր, եթե ոչ չարիք, համենայն դեպս խզում առաջացնող և կազմալուծող հակամիտություն։ Նա սիրում էր կանանց, նրանց մարմնի գեղեցիկ ճկունությունը։ Նա սիրում էր արտաքին գեղեցկությունը և որոշ ժամանակից հետո սկսեց սիրել նաև մտային գեղեցկությունը (նա սկզբում էլ սիրում էր, միայն թե մշուշոտ, չկազմակերպված ձևով), բայց թե որն էր նրա իդեալական կինը, այդ դեռ նրա համար պարզ չէր։ Դաֆը ուներ արտաքին որոշ պարզություն, հոգու որոշ ազնվություն, բավականին լավ կազմվածք, որոշ վայելչություն ու շնորհ։ Ահա և ամեն ինչ։ Բայց, սնվելով ու աճելով նման բարենպաստ միջավայրում, նրա ախորժակը իգական սեռի նկատմամբ շատ հզորացավ և մի քանի շաբաթում լրիվ նվաճեց նրան։ Նա ամեն օր այս աղջկա հետ լինելու ցանկությունից այրվում էր, իսկ աղջիկն էլ կատարելապես հոժար էր լինել նրա հետ, միայն թե այդ մտերմությունը չբացահայտվեր։ Նա որոշ չափով վախենում էր իր ծնողներից, թեև հայրն ու մայրը, երկուսն էլ աշխատավոր մարդիկ, շատ շուտ էին անկողին մտնում և խոր քնում։ Թվում է, թե նրանք կարևորություն չէին տալիս իրենց աղջկա վաղ հասակում տղաների հետ հանդիպելուն։ Այս վերջինը նրանց համար նորություն չէր։ Երեք ամիս այս հրդեհը կատաղորեն այրեց. Յուջինը՝ անչափ անձկալից ու անհագ, աղջիկը՝ ոչ նրա չափ հրաբորբոք, բայց դյուրահաճ։ Աղջկան դուր էր գալիս տղայի մեջ առաջացրած հրդեհի հայտնությունը, դաժան, այրվող բոցը, որ ինքն էր առաջացրել, բայց և այնպես որոշ ժամանակից հետո մասամբ ձանձրացավ: Շուտով առաջ եկան և անձնական տարբերություններ, ճաշակի տարբերություն, դատողության տարբերություն, հետաքրքրության տարբերություն: Յուջինը չէր կարող նրա հետ մի լուրջ բանի մասին խոսել, չէր կարող իր քնքուշ զգացմունքների արձագանքը գտնել նրա մեջ. մյուս

53

կողմից աղջիկը չէր լսում նրա հավանություն տվող բառեր, այնպիսի փոքրիկ բաների համար, որ ինքն էր սիրում, ինչպիսիք էին բեմական կատակները կամ այլ տղաների ու աղջիկների ուշիմ դիտողությունները։ Նա որոշ հասկացողություն ուներ ճաշակավոր հագուստի մասին, իսկ ուրիշ տեսակետից, արվեստ, գրականություն, հասարակական գործեր, ոչինչ չգիտեր։ Մինչդեռ Յուջինը իր ամբողջ պատանեկան օրերն անցկացրել էր ջերմորեն ապրելով այն ամենով, ինչ տեղի էր ունենում մեծ աշխարհում։ Մեծ անունների ու մեծ համբավների ձայնը երբեք չէր դադարում նրա ականջին հնչելուց, Կառլայլ, էմերսոն, Թորո, Ուիտման։ Նա կարդում էր մեծ փիլիսոփաների, նկարիչների, երաժիշտների մասին ( ասուպներ, որ արագ անցել էին արևմտյան աշխարհի մտքի երկնակամարով) և խորհրդածում։ Նա համակված էր այն զգացումով, որ ինքը կոչված է մի օր մի բան անելու, և երիտասարդական հոգեզմայլությամբ մասամբ մտածում, որ այդ օրը կարող է շուտ գալ։ Նա գիտեր, որ այս աղջիկը, որի հետ ինքը ժամանակ է անցկացնում, չի կարող երկար մնալ իր հետ։ Այդ աղջիկը հրապուրել էր իրեն, բայց մի անգամ հրապուրվելուց հետո, ինքը դառել էր նրա տերը, դատավորը, քննադատը։ Եվ նա սկսում էր զգալ, որ ինքը կարող է առաջ գնալ առանց նրան, որ ինքը կարող է մի ուրիշին, ավելի լավին գտնել։
Բնականորեն, նման մտքերը պետք է, որ մահ պատճառեին կրքին, ինչպես որ կրքի հագեցումը կարող էր պատճառել այսպիսի մտքի զարգացում։ Մարգարետը նրա նկատմամբ անտարբեր էր դարձել։ Նա երբեմն դժգոհում էր նրա խրոխտ վարմունքի դեմ։ Նրանք կռվում էին փոքրիկ բաների շուրջը։ Մի երեկո իր սովորական հպարտությամբ մի բան պատվիրեց նրան։
— 0՜ , այդքան խիստ չեն լինի, — ասաց աղջիկը - դու միշտ այնպես ես խոսում, ոնց որ իմ տերը լինես։
— Այո, տերդ եմ, — ասաց Յուջինը, կատակող եղանակով։
— Իսկապե՞ս, —բորբոքվեց աղջիկը, — ուրիշ տղաներ շատ կան:

54

— Լավ, հենց որ կճարեք, գնացեք։ Ես դեմ չեմ։ Յուջինի տոնը խոցել էր նրան, թեև իրապես դա միայն
անհարմար մոմենտի մի փոքրիկ գրգռող կատակ էր և ավելի մեղմ էր, քան հնչում էր։
- Լավ, հենց այժմ պատրաստ եմ ճարելու։ Այսուհետև, եթե չես ուզում, ինձ տեսության մի գա։ Ես կարող եմ առանց քեզ էլ յոլա գնալ, — ասաց նա գլուխը ցնցելով։
- Այդքան հիմար չեն լինի, Մարգի, — ասաց Յուջինը, զգալով իր բարձրացրած չար փոթորիկը, — իհարկե, այդ քո սրտից չէր բխում։
- Ւմ սրտից չէ՞ր։ Լավ, կտեսնենք։— Մարգարետը հեռացավ նրանից դեպի սենյակի մի այլ անկյունը։ Յուջինը հետևեց նրան, բայց Մարգարետի զայրույթը նորից բարձ֊րացրեց նրա հակադրվող ոգին։— Լավ, — ասաց նա մի պահ մտածելուց հետո,- կարծում եմ, որ ավելի լավ է գնամ։
Մարգարետը չպատասխանեց, ոչ մի խնդրանք, ոչ մի առաջարկ։
Յուջինը գնաց վերցրեց գլխարկն ու վերարկուն և ետ եկավ։
- Չե՞ս ուզում հրաժեշտի համբույր տա լ , – հարցրեց Յուջինը։
- Ո՛ չ, — պարզ պատասխանեց աղջիկը։
-Գիշեր բարի, — կանչեց Յուջինը։
- Գիշեր բարի, — պատասխանեց նա անտարբեր եղանակով։
Դրանից հետո երբեք չվերականգնեց նախկին սիրալիր հարաբերությունը, թեև դեռ որոշ ժամանակ շարունակվեց։

ԳԼՈՒԽ V

Այս աղջկա հետ հանդիպումները անզսպելիորեն շարժել էին Յուջինի հետաքրքրությունը կանանց նկատմամբ։ Տղամարդկանց մեծամասնությունը ներքնապես հպարտանում է կանանց հանդեպ իր տարած հաղթանակի, իր հաղթելու կարողության համար, և հրապուրելու, զվարճացնալու,

55

տիրանալու ամեն մի վկայություն հանդիսանում է այնպիսի մի բան, որը նրանց մեջ զարգացնում է գերազանցության ու ինքնաբավականության տրամադրություն, որը հաճախ բացակայում է այն տղամարդկանց մոտ, որոնք այդ ուղղությամբ այնքան էլ հաջողակ չեն։ Այս նրա առաջին հաղթանակն էր կանանց նկատմամբ և դա մեծ գոհունակություն էր պատճառել նրան։ Նա ամաչելու փոխարեն ինքնավստահ էր զգում իրեն։ Նա մտածում էր, թե Ալեքսանդրիայի ապուշ տղաները ի ՞նչ են հասկանում այն կյանքից, որ այժմ վարում է ինքը։ Ոչինչ։ Այժմ ինքը Չիկագոյումն է։ Աշխարհն այստեղ տարբեր է։ Նա այժմ իրեն տեսնում է որպես տղամարդ, ազատ, անկախ, ուրույն, և ուրիշները հետաքրքրվում են իրենով։ Մարգարետ Դաֆը շատ լավ բաներ էր ասել իր անձնավորության մասին, մեծարել էր իրեն, հիացել իր արտանիքով, այս կամ այն բանը ընտրելու իր ճաշակով։ Նա զգացել էր, թե ինչ է նշանակում տիրել մի կնոջ։ Որոշ ժամանակ նա սիգաճեմ քայլերով անցնում էր փողոցներով՝ վառարանների գործից ազատվելու փաստը, որը ավելի շատ կամայական էր, այն ժամանակ շատ չընկճեց նրան, որովհետև ինքն էլ պատրաստ էր այնտեղից ազատվելու, իսկ այժմյա գործի նկատմամբ իր սկսվող դժգոհությունը հուզում էր նրան, շաբաթական տասը դոլարը այնպիսի գումար չէր, որով ինքն իրեն հարգոդ երիտասարդը կարողանար պահպանել իրեն, հատկապես, երբ նկատի էր ունենում այնպիսի հարաբերությունների առկայությունը, որպիսին նոր էր վերջացրել։ Նա մտածում էր, որ պետք է մի լավ տեղ ճարել։
Եվ ահա մի օր, Ուորեն ավենյայում բնակվող մի կին, որի տունը մի կապոց էր տանում, կանգնեցրեց նրան ու հարցրեց.
— Ւ՞նչ եք ստանում կառք վարողներդ։
— Շաբաթական տասը դոլար եմ ստանում, — ասաց Յուջինը, — մի քանիսն ավելի են ստանում։
— Դուք կարող եք լավ դրամահավաք լինել , – շարունակեց նա։ Դա մի մարմնեղ, անպաճույճ, հատու, ուղղակի

56

խոսող կին էր։— Չէ՞իք ուզենա ձեր գործը փոխել նման մի զբաղմունքի հետ։
Յուջինը զզվել էր լվացքատան գործից։ Սպանիչ ժամեր էր նա անցկացնում այնտեղ, շաբաթ օրերը, օրինակի համար, աշխատում էր մինչև գիշերվա ժամը մեկը։
— Իհարկե, կուզեի։— բացականչեց նա, — միայն թե այդ գործից բան չեմ հասկանում, իսկ ներկա գործս էլ արհամարհելի չէ։
— Իմ ամուսինը մասսայական կահավորումների ընկերության տնօրեն է, — շարունակեց նա, — երբեմն նա կարիք է ունենում մի լավ դրամահավաքի։ Կարծեմ շուտով փոփոխություններ է անելու։ Ես կխոսեմ նրա հետ։
Յուջինը ուրախության մի ժպիտով շնորհակալություն հայտնեց նրան։ Իսկապես այս անակնկալ բախտ էր։ Նա շատ էր ուզում իմանալ, թե ինչ են վճարում դրամահավաքին, բայց մտածեց, թե փափկանկատության տեսակետից այնքան էլ հարմար չէր հարցնել։
— Եթե նա ձեզ գործ տա, Ղոլք սկզբում կստանաք տասնչորս դոլար, — ասաց կինը, չսպասելով հարցումի։
Յուջինը թրթռում էր։ Դա իսկապես աշխարհում բարձրացում կլիներ։ Չորս դոլար ավելի։ Դրանով նա մի լավ շոր կառներ և ծախսելու էլ դրամ կունենար։ Գուցե նկարչություն սովորելու բախտ էլ ունենար։ Նրա մտատեսիլներն սկսեցին բազմապատկվել։ Մարդ կարող է վեր բարձրանալ աշխարհում, եթե ջանքեր չխնայի։ Լվացքատան համար կատարած իր բարեխիղճ և եռանդուն ծառայությունը նրան հատուցվել էր այս նոր գործով։ Սի այլ բնագավառում հետագա ջանքերը կարող էին ավելի շատ բան տալ։ Ինքը դեռ երիտասարդ էր։
Լվացքատների ընկերությունում աշխատել էր վեց ամիս։ Վեց շաբաթ հետո միստր Հենրի Միչլին՝ մասսայական կահավորումների ընկերության տնօրենը, լվացքատան հասցեով գրել էր, թե որևէ երեկո ժամը ութից հետո, ինքն ուզում է տեսնել նրան։ «Ձեր մասին ինձ հետ խոսել է կինս>>, ավելացրել էր նա։
Յուջինը հենց նամակը ստանալու օրը երեկոյան գնաց

57

նրա տունը, որտեղ նրան դիմավորեց նիհար, աշխույժ, բարեսիրտ մի մարդ՝ մոտ քառասուն տարեկան, որը նրան բազմաթիվ հարցեր տվեց իր աշխատանքի մասին, տան մասին, որքան է ստանում կառք վարելու համար և այլն։ Վերջապես նա ասաց.
— Ինձ պետք է ուշիմ մի երիտասարդ։ Լավ դործ կլինի այնպիսի մեկի համար, որը օրինապահ է, ազնիվ և աշխատասեր։ Կինս կարծում է, որ դուք լավ կաշխատեք։ Ուստի ես ուրախությամբ կփորձեմ ձեզ։ Կարող եմ ձեզ գործի ընդունել շաբաթը տասնչորս դոլար վճարով։ Հաջորդ երկուշաբթի եկեք ինձ մոտ։
Յուջինը շնորհակալություն հայտնեց նրան։ Նա որոշեց, ինչպես միստր Միչլին էր խորհուրդ տվել մի ամբողջ շաբաթ առաջ իր գնալու մասին հայտնել լվացքատան կառավարիչին։ Նա ասաց Մարգարետին, որ գնում է , և Սարգարետը առերևույթ ուրախ էր նրա հաջողության համար։ Լվացքատան վարչությունը մասամբ ցավում էր, որովհետև Յուջինը լավ վարորդ էր։ Այդ վերջին շաբաթը նա օգնեց իրեն փոխարինողին ծանոթանալու աշխատանքին և երկուշաբթի օրը ներկայացավ միստր Սիչլիին։
Միստր Միչլին ուրախությամբ ընդունեց նրան, որովհետև հանձին Յուջինի նա տեսնում էր ուժեղ ու եռանդուն մի երիտասարդի։ Նա նրան բացատրեց աշխատանքի պարզ բնույթը, որի էությունը հետևյալն էր. Յուջինը պետք է վերցներ այդ ընկերության վաճառած ժամացույցների, արծաթեղենի, գորգերի և այլ իրերի վարկագրերը և գնար այս ու այն կողմ ու հավաքեր համապատասխան գումարը, որով օրական հասնում էր յոթանասունհինգից հարյուր հիսուն դոլարի։
— Այսպիսի գործերում ընկերություններից մեծ մասը նախօրոք որոշ գումար է վերցնում կատարողից, — բացատրեց նա, — բայց մենք դեռ դրան չենք հասել։ Կարծում եմ, որ ազնիվ երիտասարդներին տեսքից ճանաչում եմ: Այնուամենայնիվ, մենք ունենք վերահսկելու մեր սիստեմը, և եթե մեկը տրամադիր է անազնվության, մեր ձեոքից չի ազատվի:

58

Յուջինը երբեք չէր մտածել ազնվության մասին։ Նա մեծացել էր այնպիսի ընտանիքում, որտեղ կարիք չէր եղել մտահոգվել գրպանի մանրուքի համար, իսկ <<էպպիլ>>-ի հրատարակչությունում աշխատելիս այնքան էր ստացել, որ բավարարում էր իր անմիջական կարիքներին։ Բացի այդ, այն մարդկանց շրջանում, որտեղ նա եղել էր, ազնվությունը համարվել էր ճիշտ և անհրաժեշտ բան։ Անազնվության դեպքում մարդկանց ձերբակալում էին։ Նա հիշեց իրեն հայտնի մի տխուր դեպք՝ կապված մի տղայի հետ, որին բանտարկել էին Ալեքսանդրիայում, որովհետև գիշերը մի խանութ էր մտել։ Այդ ժամանակ դա սարսափելի բան էր թվացել իրեն։ Այն օրվանից սկսած նա անորոշ կերպով շատ էր խորհրդածել, թե ինչ բան է ազնվությունը, բայց դեռ չէր վճռել այդ հարցը։ Նա գիտեր, իրենից սպասում են, որ հաշիվ տա մինչև վերջին պեննին, որ հանձնված է իրեն, և ինքը լրիվ չափով համաձայն էր դրան։ Իր վաստակած դրամը բավական էր ապրելու համար։ Նա ոչ ոքի օգնելու տեղ չուներ։ Ուստի կյանքում հեշտությամբ սահեց առաջ, և նրա ազնվությունը մնաց չփորձված։
Յուջինը վերցրեց առաջին օրվա վարկագրերի կապոցր, որ դրված էր նրա համար և սկսեց բարեխղճորեն անցնել մեկ դռնից մյուսը։ Որոշ տեղերում վճարում էին դրամը, և ինքը տալիս էր ստացական, որոշ տեղերում էլ ընկերության հետ անցյալներում ունեցած վեճերի պատճառով նրան ճանապարհ էին ցույց տալիս կամ ուղղակի մերժում։ Մի շարք տեղերում պարտապանները փոխադրվել էին, առանց հասցե կամ հետք թողնելու, իրենց հետ տանելով գինը չվճարած ապրանքները։ Ինչպես բացատրել էր միստր Միչլին, նրա պարտականությունն էր նաև հարևանների միջոցով գտնել նրանց հետքը։
Յուջինը անմիջապես հասկացավ, որ այդ աշխատանքը դուր կգա իրեն։ Նրան դուր էր գալիս մաքուր օդը, բացօթյա կյանքը, քայլելը և այն արագաշարժությունը, որ ինքը հանդես է բերում այդ աշխատանքն անելիս։ Նրա ճանապարհները անցնում էին քաղաքի այնպիսի տարօրինակ ու նոր մասերից, որտեղ ինքը մինչ այդ երբռք չէր եղել, և ծանոթանում էր

59

այնպիսի տիպերի հետ, որոնց երբեք չէր հանդիպել։ Լվացքատան գործը, երբ նույնպես անցնում էր դռնից դուռ, թարմացնող մի տեսակ ազդեցություն էր թողնում իր վրա, սա էլ մի ուրիշ տեսակ։ Նա տեսնում էր տեսարաններ և մտածում, որ եթե սովորեր մի քիչ ավելի լավ նկարել, վստահորեն կկարողանար այդ տեսարաններից մեծ բաներ դուրս բերել, երկնասլաց մռայլ գործարաններ, երկաթուղային մեծ պարկեր՝ անձրևի, ձյան, արևի վառ շողերի տակ փռված՝ ինչպես առեղծված, ծխի բարձրաբերձ սյուներ, որոնց սև քուլաները ձգտում են վեր՝ դեպի առավոտյան և երեկոյան երկինքը։ Այս տեսարանները նրան ամենից շատ դուր էին գալիս կեսօրից հետո, երեկոյան մոտ, երբ այդ աշտարակները և ծուխը կանգնում էին վերջալույսի կարմիր, խամրող ծիրանագույն շողերի տակ։ «Հրաշալի է», բացականչում էր նա և մտածում, թե որքա՞ն կսքանչանար աշխարհը, եթե ինքն էլ երբևէ կարողանար մեծ նկարներ նկարել, ինչպես Դորեն։ Նա հիացել էր այդ մարդու զարմանալի երևակայությամբ։ Երբեք չէր մտածում, թե ինքն էլ կնկարի յուղաներկով, ջրաներկով կամ կավճով. միայն գրիչ ու թանաք և այն էլ սևի ու սպիտակի հակադրվող մեծ, կոպիտ արատներով։ Ահա թե ինչպես պետք է անել։ Ահա թե ուր էր հասնում մտածողության ուժը։
Բայց ինքը չէր կարող այդ անել։ Նա միայն կարող էր դրանց մասին մտածել։
Նրա հրճվանքի գլխավոր առարկաներից մեկը Չիկագոյի գետն էր, նրա սև, նեխած ջուրը, որը անընդհատ ծփում ու հարվում էր նավերը ափ քաշելուց։ Նրա ափերը եզերել էին հացահատիկի մեծ, կարմիր էլեվատորները, սև սահանքները, որոնց վրայով քարածուխ էին բեռնում, և շինափայտերի կույտերով դեղին բակերը։ Այստեղ էր իրական գույնը և կյանքը նկարելու արժանի բանը։ Ապա երևում էին ցածրիկ, ցրված, անձրև ծծած կոտեջները, որոնք կանգնած էին առանձնացած, ճղճիմ փոքրիկ շարքերով, որ տարածվում էին մերկ պրեյրիների վրա, եթե նկատի չունենանք հատ ու կենտ գաճաճ ծառերը։ Նա սիրում էր այս տեսարանները: Վերցնում էր մի թուղթ և փորձում արտահայտել դրանց իմաստը,

60

զգացում, է ինչպես ինքն էր անվանում, բայց բան դուրս չէր գալիս։ Իր արածը հասարակ, գռեհիկ բան էր, անիմաստ գծեր, անկենդան, փայտյա զանգված։ Ինչպե՞ս էին մեծ վարպետները ձեռք բերել իրենց սահունությունն ու պարզությունը, զարմանում էր նա։

ԳԼՈՒԽ VI

Յուջինր ամեն օր հավատարմորեն դրամը հավաքում եւ մուծում էր։ Նա իր աշխատավարձից արդեն որոշ գումար խնայել էր։ Այժմ Մարգարետը իր անցյալի մի մասն էր կազմում։ Տան տիրուհին՝ միսիս Վուդրաֆը, գնացել էր իր դստեր՝ Սեդեյլիայի մոտ, Միսուրիի նահանգը, իսկ նա տեղափոխվել էր մի համեմատաբար լավ տուն, քաղաքի արևելյան մասում, քսանմեկերորդ փողոցի հարավային կողմի վրա։ Նրան դեպի այդ տունը հրապուրողը մի ծառ էր, որ աճում էր հիսուն քառակուսի ոտնաչափանոց բակում։ Մյուս սենյակի նման, այս էլ էժան էր, և նա առանձին ընտանիքում էր ապրում։ Այստեղ էլ, նախկին տեղին համապատասխան, ճաշի համար պայմանավորվել էր վճարել քսան սենթ և, այսպիսով, կարողանում էր իր ապրուստի ծախսերը իջեցնել մինչեւ շաբաթական հինգ դոլարի։ Մնացած ինը դոլարը խնայողաբար ծախսում էր հագուստի, տրանսպորտի եւ այլ զվարճալիքների վրա (վերջինիս համար անչափ չնչին բան էր ծախսում)։ Երբ արդեն որոշ գումար խնայել էր, սկսեց մտածել նկարչական մի ինստիտուտ գտնելու մասին, որը նրա մտքում անընդհատ դառնում էր, որպես առաջ գնալու պողոտա, և իմանալու, թե ինչ պայմաններով ինքը կարող է միանալ նկարչական երեկոյան մի դասարանի։ Պայմանները շատ չափավոր էին, ինչպես իմացավ նա, յուրաքանչյուր երեք ամսվա համար՝ տասնհինգ դոլար և նա որոշեց սկսել, եթե պահանջները շատ խիստ չլինեին։ Նա սկսում էր համոզվել, որ ինքը ծնվել է նկարիչ դառնալու. թե որքան ժամանակում, այդ չէր կարող ասել։
Գեղարվեստի հին ինստիտուտը, որը գոյություն էր ունեցել այժմյա տպավորիչ շենքից առաջ, գտնվում էր

61

Միչիգան ավենյուի եւ Մոնրո փողոցի անկյունում և հռչակված էր իր նրբությամբ, մի բան, որից զուրկ էր այդ ժամանակի հասարակական ճաշակը ներկայացնող շենքերի մեծ մասը։ Դա մի մեծ վեց հարկանի շենք էր, թխագույն քարով կառուցված, և ուներ մի շարք արվեստանոցներ նկարիչների, քանդակագործների եւ երաժշտության ուսուցիչների համար, ինչպես և ցուցահանդեսի սենյակներ եւ դասասենյակներ։ Կային ցերեկային եւ երեկոյան դասարաններ, եւ տարվա նույնիսկ այդ օրերին սովորողների թիվը փոքր չէր: Արևմտյան ամերիկացու հոգին մասամբ հրդեհվել էր արվեստի հրաշալիքներով: Արվեստից որքա՞ն քիչ բան կար ժողովրդի կյանքում։ Նրանք, որոնք ապրում էին այսպիսի բարեկիրթ մթնոլորտում և այս բնագավառում կատարում գործեր, մեծ համբավ էին վայելում։ Գնալ Փարիզ։ Ուսանող լինել այդ քաղաքի մեծ արվեստանոցներից մեկում կամ լինել Մյունխենում, կամ Հռոմում։ Հասկանալ Եվրոպայի գեղարվեստական գանձերի բնույթը եւ տեսնել արվեստի բնագավառի մարդկանց թաղամասերը, միայն դա ինչե՜ր ասես չէր արժենա։ Բազմաթիվ թերուս տղաների ու աղջիկների կրծքի տակ կար, այսպես ասած, մի վայրագ ցանկություն՝ դուրս գալ տափարակ, հասարակ կենցաղից, ընդունել արվեստագետի խառնվածքն ունեցողի նկարագիր ու հագնվել նրա նման, ինչպես որ իրենք պատկերացնում էին, ունենալ բարեկիրթ, կիսանվաղկոտ եւ մասամբ անտարբեր ձևեր. ապրել մի արվեստանոցում, ունենալ բարոյական սկզբունքների ու վարվեցողության որոշ ազատություն, որը տարբերվեր սովորական մարդկանցից. ահա այն մեծ բաները, որ պետք էր անել և լինել։ Ւհարկե, այս բոլորի մեջ տեղ էր հատկացվում և արվեստին։ Ասենք, թե վերջ ի վերջո նկարում եք մի մեծ նկար կամ քանդակում հոյակապ քանդակներ, բայց միաժամանակ դուք կարող եք և պետք է ապրեք արվեստագետի կյանքով։ Եվ դա գեղեցիկ է, զարմանալի ու ազատ։
Նման զգացումներ վաղուց համակել էին նաև Յուջինին։ Նա տեղյակ էր, որ Չիկագոյում կան արվեստանոցներ. ենթադրում էր, որ որոշ մարդիկ լավ գործեր են անում այնտեղ նա այդ տեսել էր թերթերում: Երբեմն

62

հիշատակումներ էին լինում ցուցահանդեսների մասին, մեծ մասամբ ձրի, ուր այցելում էր հասարակությունը, թեև ոչ շատ։ Մի անգամ ցուցադրել էին ռուս մեծ նկարիչ Վերեշչագինի պատերազմական նկարները. Վերեշչագինը արեւմուտք էր եկել որոշ նպատակներով։ Յուջինը այդ ցուցահանդեսը գնացել էր կի֊րակի կեսօրից հետո, և ճակատամարտի տարերքի փառահեղ ըմբռնումը գերել էր նրան։ Ւ՜նչ հրաշալի գույներ, իրական
կերպարներ, դրամատիկական հատկանիշներ, ուժի, վտանգի, սարսափի ու տառապանքի զգացումք, որ երեւում էր ամենուրեք եւ ցուցադրված՝ ամեն ինչում։ Այդ մարդն ունեցել է առնականություն եւ խորաթափանցություն, զարմանալի երևակայություն ու բնավորություն։ Յուջինը կանգնած՝ աչ֊քերը հառել էր նկարներին, զարմացած մտածելով, թե ինչ֊պես կարելի էր այդպիսի գործեր տալ։ Այնուհետեւ Վերեշ֊չագին անունը մի մեծ խթան էր դարձել իր համար։ Այդպիսի նկարիչ պիտի լինել, եթե մեկն իսկապես ուզում է մի բան լինել:
Մի այլ ցուցահանդեսում նա տեսավ մի նկար, որը շո֊շափում էր նրա էության այլ լարերը, թեև սկզբում նրան
հետաքրքրողը արվեստագետի վարպետությունն էր։ Դա մի մեծ, ջերմ ու նուրբ երանգներով կանացի մերկ մարմին էր, որ նկարել էր ֆրանսիացի Բուգրոն, որն իր ժամանակին մարդկանց ցնցել էր կանացի մերկ մարմինների իր համարձակ նկարներով։ Նրա նկարած տիպարները սեթևեթ, փոքրիկ, վտիտ կանայք չէին՝ իլիկի պտտվող ուժի ու դյուրագրգռությամբ օժտված, այլ մարմնեղ, լրիվ աճած կանայք, որոնց վզի, թևերի, իրանի, կոնքի, ազդրերի ուրվագծերը բավական էին, որպեսզի երիտասարդի արյունը եռ գար։ Ակներևաբար այս նկարիչը հասկանում էր եւ ուներ խանդավառություն, սեր դեպի ձևը, իղձերը, գեղեցկությունը։ Նա նկարել էր ենթատեքստում զգալով հարսանեկան մահիճը, մայրությունը, կանացի փարթամությունը, աճող երեխաները, որոնց խնամում են բերկրանքով։ Այս նկարչի նկարած կանայք կանգնած էին իրենց գեղեցկության ու ձգողականության մեծ ուժով, ցանկությունների մեղմ պատրանքը աչքերում, հյութալի շրթունքները բաժանված,

63

այտերը շառագունած՝ առողջ արյունից։ Որպես այդպիսին, սրանք բանադրանքի աղբյուր էին պահպանողականների եւ պուրիտանների, կրոնական խառնվածքների, ճաշակի եւ ուսուցման խնդրում զգույշ մտքերի համար։ Հենց այսպիսի նկարների բերելը Չիկագո՝ վաճառելու համար, բավական էր, որպեսզի առաջացներ առարկությունների մեծ աղմուկ։ Մամուլը զոռում էր, թե այդպիսի պատկերներ չպետք է նկարել, իսկ եթե նկարում են, չպետք է ցուցադրել։ Բուրգոն շատերի կողմից ընդունվում էր որպես արվեստի այն վատ մարդկանցից մեկը, որոնք իրենց տաղանդով ձգտում են ապականել աշխարհի բարոյականությունը։ Ոմանք աղաղակում էին, թե այդ նկարը պետք է խափանել եւ, ինշպես առհասարակ լինում է առանձին դասերի այսպես ժայթքումների ժամանակ, արթնացրել էին հասարակական ընդհանուր հետաքրքրությունը։
Յուջինը նույնպես այս քննարկումը դիտողներից էր։ Նա երբեք չէր տեսել Բուգրոյի նկարները կամ, առհասարակ, որեւէ նկարչի օրիգինալ մերկ նկար։ Ժամը երեքից հետո սովորաբար ազատ լինելով, կարող էր այցելել նման տեղեր ու նա, հնարավոր գտնելով իր աշխատանքը կատարել լավ շորեր հագած, ամեն օր իր լավագույն կոստյումն էր հագնում։ Նա բավականին լավ արտաքինով, լուրջ տեսքով երիտասարդ էր, եւ պատկերասրահներում որեւէ բան տեսնելու նրա պահանջը զարմանք չէր առաջացնի։ Նա այնպիսի տեսք ուներ, որ կարծես պատկանում էր մտավորականների եւ արվեստագետների դասին։
Վստահորեն չիմանալով, թե ինչպիսի ընդունելության կարժանանար այդքան երիտասարդ մի տղա ( դեռ նա քսան տարեկան չկար), նա այնուամեյայնիվ համարձակվեց կանգ առնել այն պատկերասրահի առջեւ, որտեղ ցուցադրում էին Բուգրոյի նկարները, եւ խնդրեց թույլ տալ տեսնել։ Սպասավորը հետաքրքիր նայեց նրան, բայց առաջնորդեց մուգ կարմիր վարագույրներով մի սենյակ եւ, միացնելով լուսակեզ լամպերը, որ զետեղված էին առաստաղում կարմիր թավշե դարանների մեջ, քաշեց վարագույրը. երեւաց նկարը։

64

Յուջինը դեռ չէր տեսել այդպիսի կերպարանք ու դեմք։ Դա գեղեցկության երագն էր, իր իդեալը, որ իրականացել էր կյանքում։ Նա ուսումնասիրեց դեմքն ու վիզը, թխագույն, զգայական մազերի քնքուշ զանգվածը գլխի հետեւում, ծաղկանման շրթունքները եւ նուրբ այտերը։ Նա սքանչացել էր տեսնելով կրծքերն ու փորը՝ մայրության այդ նախապայմանները, որ այնպես հրդեհում են տղամարդկանց սրտերը։ Նա կարող էր ժամերով կանգնել այնտեղ երագներով ու վայելքներով համակված։ Բայց սպասավորը, որ նրան մենակ թողել էր այնտեղ, մի քանի րոպեից հետո վերադարձավ։
— Ի՞նչ է սրա գինը, — հարցրեց Յուջինը։
— Տասը հազար դոլար, — պատասխանեց սպասավորը։ Յուջինը ժպտաց հանդիսավոր ժպիտով։
— Սքանչելի բան է, — ասաց նա ու շուռ եկավ գնալու։ Սպասավորը հանգցրեց լույսը։
Այս նկարը, նման Վերեշչագինի նկարների, խորը տպավորություն թողեց նրա վրա։ Զարմանալիորեն նա չէր ցանկանում այսպիսի բան նկարել։ Նա միայն հրճվում էր դրան նայելով։ Այդ նկարը խոսում էր իր ներկա ժամանակի պատկերացրած իդեալական կնոջ մասին, ֆիզիկական գեղեցկության մասին, եւ նա ամբողջ սրտով ցանկանում էր սրա նման մի արարած գտնել, որը իրեն ազնիվ տրամադրությամբ նայեր։
Այլ ցուցահանդեսներ էլ կային, որոնցից մեկում կար Ռեմբրանդտի նկարներից մեկը: Այս ցուցահանդեսները նույնպես ազդել էին նրա վրա, բայց ոչ այնպես, ինչպես առաջին երկուսը, որոնք որոշակիորեն հուզել էին նրան։ Նրա հետաքրքրությունը դեպի արվեստը ավելի ու ավելի ուժեղանում էր: Նա ուզում էր ամեն ինչ իմանալ եւ ինքն էլ որոշ բան անել։ Մի օր նա համարձակություն ունեցավ այցելել արվեստի ինստիտուտի շենքը եւ խորհրդակցել քարտուղարուհու հետ, որը բացատրեց նրան սովորելու պայմանները։ Դա մի գործնական, գրագետ կին էր, եւ բացատրեց, որ դասերն սկսում են հոկտեմբերից եւ տեւում մինչեւ մայիս, որ ինքը՝ Յուջինը, կարող էր ընդունվել կենդանի բնության դասարանը կամ գիպսի բաժինը կամ եւ՛ այն, եւ՛ այն, թեեւ սկզբում խորհուրդ է

65

տրվում գիպսի բաժինր, կար եւ իլյուստրացիաների բաժին, որտեղ ներկայացվում են տարբեր ժամանակաշրջանների եւ տարբեր ձեւերի կոստյումներ։ Յուջինն իմացավ, որ յուրաքանչյուր դասարան ունի անվանի ուսուցիչ, որին տեսնելն անհրաժեշտ չէ։ Յուրաքանչյուր դասարանն ուներ մի հսկիչ եւ սպասվում էր, որ յուրաքանչյուր ուսանող լավ աշխատի հենց իր օգտի համար։ Յուջինը չփորձեց տեսնել դասարանները, բայց զգաց, որ այնտեղ ամեն ինչ արվեստ է, որովհետեւ նույնիսկ ժողովասրահներն ու գրասենյակները զարդարել էին գեղարվեստական ճաշակով. նա տեսավ գիպսից պատրաստած թեւեր, ոտքեր, կիսանդրիներ, ազդրեր ու գլուխներ։ Կարծես կանգնել էր բաց դռան մեջ եւ նայում էր մի նոր աշխարհի։ Նրան ամենից շատ գոհունակություն էր պատճառել այն, որ ինքը կարող էր իլյուստրացիաների բաժնում սովորել գրչով, թանաքով կամ վրձինով աշխատել, եւ որ կարող էր նաեւ հաճախել ուրվանկարների բաժինը, ամեն օր ժամը հինգից վեցը՝ առանց լըացուցիչ վճարի, եթե ինքը ուզենար իր երեկոյան ժամերը նվիրել կենդանի բնության բաժնում սովորելուն։ Նա մասամբ զարմացավ, երբ իրեն տրված տպագրված մի ընդհանուր տեղեկատուից իմացավ, որ կենսանկարների դասարան՝ նշանակում է նկարել մերկացրած մոդելներից՝ տղամարդ եւ կին։ Այժմ, անկասկած, նա մոտենում էր մի այլ աշխարհի։ Դա նրան թվում էր բավականին բնական եւ անհրաժեշտ, սակայն պարուրված էր յուրահատուկ մթնոլորտով, մի բան որ հիշեցնում էր շր֊ջապարսպով տաճարները, որտեղ ընդունում էին միայն տաղանդներին։ Արդյո՞ք ինքն էլ տաղանդավոր էր։ Սպասեցեք։ Նա ցույց կտա աշխարհին, թեկուզ գյուղական տհաս տղա է։
Այն դասարանները, որտեղ նա որոշեց սովորել, կենդանի բնության եւ ուրվանկարների բաժիններն էին։ Առաջինր հավաքվում էր երկուշաբթի, չորեքշաբթի եւ ուրբաթ երեկոները ժամը յոթից մինչեւ տասը, պարապմունքները տեղի էին ունենում արվեստնոցներից մեկում. Երկրորդը՝ ամեն օր ժամը հինգից վեցը։ Ցուջինն զգում էր, որ ինքը շատ քիչ բան է իմանում կամ ոչինչ չգիտե մարդու կազմվածքի ու անատոմիայի մասին եւ պետք է լավ աշխատի այդ առարկայի վրա։

66

ու անատոմիայի մասին եւ պետք է լավ աշխատի այդ առարկայի վրա։ Կոստյումն ու իլլյուստրացիան դեռ պետք է սպասեին, իսկ ինչ վերաբերում էր տեսարաններին, որ ինքը անչափ սիրում էր, կարող էր դրանք համբերությամբ հետաձգել, մինչեւ արվեստի հիմունքներից որոշ բան իմանար։
Մինչեւ այժմ Յուջինը հազիվ թե փորձած լիներ մարդկային դեմք կամ կերպարանք նկարելու, եթե նկատի չունենանք մանրանկարային դիմագծերը, որ կարող էին լինել առանձին կամ որպես մեծ տեսարանների մանրամասնություններ։ Այժմ նա կանգնած էր կենդանի մարդու գլուխը կամ մարմինը ածուխով նկարելու անհրաժեշտության առջեւ, եւ այդ մասամբ վախեցրեց նրան։ նա դիտեր, որ ինքը լինելու է տասնհինգ-֊քսան այլ սովորողների հետ։ Նրանք կարող էին տեսնել ու խոսել, թե ինչ է անում ինքը։ Շաբաթը երկու անգամ ուսուցիչը նայելու էր իր արածին։ Տեսուչն ասել էր, որ որեւէ ամսում ամենալավ աշխատանք կատարողը արժանանում է բնորդի՝ յուրաքանչյուր նոր պոզայի ժամանակ ամենահարմար տեղը ընտրելու պատվին։ Այդ տեղի ուսուցիչները պետք է, որ մեծ համբավ ունենային արվեստի ամերիկյան աշխարհում, մտածում էր նա, որովհետեւ նրանք N. A.-եր էին, եւ այդ նշանակում էր <<ազգային ակադեմիկոսներ>>։ Նա գրեթե տեղյակ չէր, թե ինչպիսի արհամարհանքով էին այս պատվին վերաբերում որոշ շրջանակներում, այլապես շատ կարեւորություն չէր տա դրան։
Մի երկուշաբթի երեկո, հոկտեմբեր ամսին, զինված մի քանի թերթ թղթով, որ իր ամենագետ տեսուչը հանձնարարել էր գնել, սկսեց աշխատել։ Նա, դիտելով պայծառ լուսավորված ժողովասրահները եւ դասարանները, մի քիչ ջղայնացած էր, եւ իր մոտով անցնող երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները տրամադիր չէին մեղմելու նրա երկյուղը։ Նրա վրա անմիջապես ազդեց նրանց ուրախ տրամադրությունը, վճռականությունը եւ վայելչությունը, որոնցով աչքի էին ընկնում խմբի տարբեր անդամները։ Տղաները ազդել էին նրա վրա որպես հետաքրքիր, առնական եւ հաճախ գեղեցիկ մարդիկ, աղջիկները՝ որպես շնորհալի, աշխույժ ու համարձակ արարածներ։ Նրանցից մեկ-երկուսը, որոնց նա աղոտ կերպով նկատեց, ունեին յուրահատուկ, անհասկանալի գեղեցկաթյուն։ Դա մի զարմանալի աշխարհ էր։

67

Սենյակները նույնպես բացառիկ էին։ Դրանք այնքան երկար ժամանակ ծառայել էին այդ նպատակին, որ պատերը գրեթե լրիվ ծածկվել էին ներկերով, սովորողները քերում էին ներկատախտակներից ու քսում նրանց վրա։ Այնտեղ չկային եռոտանի նկարակալներ կամ այլ արդուզարդեր, այլ միայն աթոռներ ու աթոռակներ։ Առաջին, ինչպես իմացավ Յուջինը, նրա համար էր, որ շուռ տային եւ օգտագործեին որպես ներկապնակ, իսկ աթոռակները նստելու համար էին: Սենյակի կենտրոնում կար ամբիոնի նման մի բան, սովորական սեղանի բարձրությամբ, որի վրա ցանկալի դիրքով նրստում էր մոդելը, տղամարդ թե կին։ Մի անկյունում էլ՝ մի շիրմա, որը հանդիսանում էր հանդերձարանը։ Նկարներ կամ արձաններ չկային, միայն մերկ պատեր, բայց զարմանա֊ լիորեն կար մի դաշնամուրի անկյունում դրված։ Դրսում, միջանցքներում եւ զբոսասրահներում կային մերկ կերպարանքների նկարներ կամ նրանց մասերը՝ ամեն դիրքով ներկայացված, Ցուջինի տհաս, երիտասարդական տարիքի համար դրանք ուշագրավ բաներ էին։ Նա մտքում ուրախանում էր տեսնելով դրանք, բայց զգում էր, որ ոչ մի բան չպետք է ասի իր մտածածի մասին։ Նա հավատացած էր, որ արվեստի ուսանողը պետք է անտարբեր լինի դեպի նման գայթակղեցնող բաները, նա պետք է նման ցանկություններից վեր կանգնած լինի։ Իրենք այստեղ եկել էին, որ աշխատեն եւ ոչ թե երազեն կանանց մասին։
Երբ պարապմունքների ժամը եկավ, սկսվեց մի արագ շարժում այս ու այն կողմ. տարբեր ուսանողներ խորհրղակցում էին իրար հետ, եւ ապա տղամարդիկ գնացին մի շարքի սենյակները, աղջիկները՝ մյուս։ Յուջինը իրենց դասարանում մի երիտասարդ աղջկա տեսավ, որ նստած էր շիրմայի կողքին ու նայում էր շրջապատը։ Նա գեղեցիկ էր, դիմագծերով մի փոքր նման իռլանդացու, սեւ մազերով, սեւ աչքերով։ Նա գլխին ուներ մի գդակ, որը նման էր լեհական ազգային գլխաշորի, եւ կարմիր մի թիկնոց։ Յուջինը ենթադրեց, որ նա բնորդուհի է, եւ մտածեց, թե ինքը իսկապես տեսնելո՞ւ է այդ աղջկան մերկ վիճակում։ Մի քանի րոպեից բոլոր ուսանողները հավաքվեցին եւ ապա մի աշխուժություն սկսվեց, երբ ներս մտավ

68

ուժեղ, հետաքրքիր արտաքինով մի մարդ, երեսունվեց տարեկանի մոտ. մարդը առաջ անցավ եւ կարգի հրավիրեց դասարանը։ Նա հագել էր մի հնամաշ կոստյում, գորշ պաստառից, գլխին դրել էր թխագույն փոք֊րիկ մի գլխարկ, որը բրտորեն թեքել էր մի ականջի վրա, նա չէր ուզեցել նեղություն կրել հանելու գլխարկը։ Այս մարդը հագել էր բաց կապույտ վերնաշապիկ, առանց օձիքի ու վզկապի, եւ դեմքն արտահայտում էր անսահման ինքնաբավականություն։ Նա բարձրահասակ էր, նիհար, երկարավուն ու նեղ դեմքով, ուներ մեծ, լայն բացած աչքեր, բերանը՝ մեծ ու հաստատուն եզրագծերով, ձեռքերն ու ոտքերը մեծ եւ ուներ գրեթե լողորդի քայլվածք։ Յուջինը բնազդաբար ենթադրեց, որ սա միստր Տեմպլ Բոյլն է, <>, իրենց դասարանի ուսուցիչը, եւ մտածեց, որ պետք է ինչ-որ բացման ուղերձ լինի։ Բայց ուսուցիչը միայն հայտարարեց, որ դասարանի հսկիչ է նշանակված միստր Ուիլյամ Ռեյր, եւ հույս ունի, թե անկարգություններ կամ ժամանակի անտեղի վատնումներ չեն լինի։ Նա ավելացրեց նաեւ, որ չորեքշաբթի եւ ուրբաթ օրերը ինքը կանոնավորապես կդիտի աշխատանքները եւ կանի իր դիտողությունները եւ հույս հայտնեց, թե յուրաքանչյուր աշակերտ կկարողանա զգալի առաջադիմություն ցույց տալ։ Այժմ դասարանը սկսելու էր աշխատանքը, այնուհետեւ մի պտույտ գործելով դուրս գնաց։
Յուջինը մի ուսանողից իմացավ, որ դա իսկապես միստր Բոյլն է եղել։ Ւռլանդացի երիտասարդ աղջիկը գնացել էր շիրմայի հետեւը։ Յուջինը նստած մասամբ կարողանում էր տեսնել, որ նա մերկանում է։ Դա մի փոքր ցնցեց նրան, բայց պաշտպանեց իր ոգու արիությունն ու դեմքի արտահայտությունը, նկատի ունենալով, որ այնտեղ ուրիշ շատ մարդիկ կան։ Հետեւելով մյուսներին, նա շուռ տվեց մի աթոռ եւ նստեց մի աթոռակի վրա։ Ածուխը կողքին էր, մի տուփի մեջ դրված։ Այնուհետեւ հարթեց թուղթը իր տախտակի վրա եւ սպասեց ջղային անհանգստությամբ, միաժամանակ պահպանելով արտաքուստ խաղաղ վիճակը։ Ուսանողներից մի քանիսը խոսում էին։ Հանկարծ նա տեսավ աղջկան բարակ շղարշե շապիկը դեն գցելիս։ Հաջորդ րոպեին աղջիկը դուրս

69

եկավ, մերկ ու բոլորովին հանգիստ, եւ քայլեց դեպի ամբիոնը, որի վրա կանգնելու էր կատարելապես ուղիղ, թևերը կողքերին իջեցրած, գլուխը ետ տված։ Յուջինը թրթռում էր, ամոթից շիկննլ էր եւ վախենում էր ուղիղ նայել նրան։ Ապա վերցրեց ածխի մի ձողիկ ու սկսեց թույլ գծեր քաշել, փորձելով այդ անձնավորության ու նրա կանգնած դիրքից որոշ բան փոխադրել թղթի վրա։ Նրան զարմանալի էր թվում, որ ինքը այս սենյակումն է, տեսնում է աղջկան այդ դիրքով, նկարում է. կարճ ասած, որ ինքը նկարչության ուսանող է։ Ահա այդ աշխարհն իր էությամբ, մի աշխարհ, որն ամեն ինչով բացարձակապես տարբեր է իր երբեւէ իմացած որեւէ բանից։ Եվ նա ինքնակոչ կերպով դարձել էր դրա մի անդամը։

ԳԼՈՒԽ VII

Նկարչական դասարանը ընդունվելու որոշումից հետո էր, որ նա առաջին անգամ այցելեց ծնողներին։ Թեեւ նրանք ընդամենը հարյուր մղոն էին իրենից հեռու, բայց մինչեւ այդ երբեք ցանկություն չէր ունեցել վերադառնալ տուն, նույնիսկ ծննդյան օրերին։ Այժմ թվում էր, թե նա հայտարարելու որոշակի բան ուներ։ Նա պատրաստվում էր նկարիչ դառնալ եւ, ինչ վերաբերվում էր գործին, ամեն ինչ լավ էր ընթանում։ Միստր Միչլին, ըստ երեւույթին, սիրում էր նրան։ Նա միստր Միչլիին էր ամեն օր զեկուցում իր գանձած եւ չվճարված վարկագրերի հաշիվը։ Հավաքած դրամը միստր Միչլին ստուգում էր համաձայն վարկագրերի, իսկ չվճարվածների համար էլ նշումներ անում։ Պատահում էր, որ Յուջինր սխալվում էր, երբեմն ավելի էր ստացվում, երբեմն՝ պակաս, բայց «ավելին» միշտ լրացնում էր «պակասը», այնպես որ հիմնականում նա ուղիղ էր դուրս գալիս։ Դրամի խնդրում Յուջինի կողմից անազնվության ոչ մի տրամադրություն չէր նկատվել։ Նա շատ բաների մասին էր մտածում, որոնց

70

կարիքն զգում էր, բայց սպասում էր, մինչեւ ձեռք կբերեր ազնիվ ճանապարհով։ Հենց նրա այս վարքագիծն էր, որը դուր էր գալիս Միչլիին։ Միչլին մտածում էր որ, Յուջինից կարելի էր առեւտրի ասպարեզում լավ աշխատող պատրաստել։
Յուջինը Չիկագոյից դուրս եկավ ուրբաթ երեկոյան, աշխատանքի օրվա տոնից առաջ, որ տեղի էր ունենում սեպտեմբեր ամսի առաջին երկուշաբթի օրը, եւ տոնվում էր ամբողջ քաղաքում։ Նա ասել էր միստր Միչլիին, որ մտածում է շաբաթ օրը աշխատանքից հետո գնալ, որպեսզի տանն անցկացնի կիրակին եւ երկուշաբթին, բայց միստր Միչլին ասել էր, որ նա կարող է շաբաթ օրվա աշխատանքը կատարել հինգշաբթի եւ ուրբաթ օրերը, եթե ուզում է, եւ գնալ ուրբաթ երեկոյան։
— Շաբաթը կարճ օր է, — ասաց նա։ — Եվ դու հնարավորություն կունենաս տանը լինելու երեք օր եւ գործից էլ ետ չես ընկնի։
Յուջինը շնորհակալություն հայտնեց իր գործատիրոջը եւ արեց, ինչպես նա էր ասել։ Նա ճամպրուկի մեջ դրեց իր լավագույն հագուստները եւ ճանապարհվեց դեպի տուն, մտածելով, թե ինչ վիճակում կգտնի յուրայիններին, ինչպիսի՞ փոփոխություններ կտեսնի։ Ստելլան գնացել էր։ Իր երիտասարդական պարզամտությունն անցել էր։ Նա տուն էր գնում որպես քաղաքի բնակիչ ապագայի որոշ հեռանկարներով։ Նա չէր հասկանում, թե որքան երեխայական էր մտածում ինքը, որքան իդեալիստ էր, որքան հեռացել էր դաժան, գործնական դատողությունից, որը այնքան բարձր են գնահատում բոլոր մարդիկ։
Երբ գնացքը հասավ Ալեքսանդրիա, նրա հայրը, Միրտլը ե Սիլվիան եկել էին կայարան նրան դիմավորելու. վերջինն իր հետ բերել էր երկու տարեկան որդուն։ Նրանք բոլորը եկել էին ընտանիքի կառքով, մի ազատ տեղ պահելով Յուջինի համար։ Նա ջերմորեն ողջունեց նրանց եւ պատշաճ խոնարհությամբ ընդունեց նրանց գովասանքները իր արտաքինի մասին։
— Մեծացել ես, Յուջին, — բացականչեց հայրը, — բարձրահասակ տղամարդ կդառնաս։ Վախենում էի, թե աճդ կանգ է առել։

71

— Մեծանալս չեմ նկատել, — ասաց Յուջինը։
— Այո, իսկապես, շատ ես մեծացել, Ջին, — հաստատեց Միրտլը, — Դրա համար էլ նիհարած ես երեւում։ Ի՞նչպես
ես, լա՞վ, ուժե՞ղ ես զգում քեզ։
— Պետք է որ լավ լինեմ, — ծիծաղեց Յուջինը, — օրական տասնհինգ, քսան մղոն քայլում եմ եւ ամբողջ ժամանակը դրսում՝ մաքուր օդի մեջ եմ։ Եթե հիմա չուժեղանամ, ապա երբեք չեմ ուժեղանա։
Սիլվիան նրան հարցրեց իր ստամոքսի վիճակի մասին։ Յուջինը ասաց, որ երբեմն լավ է, երբեմն վատ։ Բժիշկը
նրան խորհուրդ էր տվել առավոտները տաք ջուր խմել, բայց չէր ուզում խմել։ Այդ անպետք բանը դժվար էր կուլ
գնում։
Նրանք խոսելով, հարցեր տալով հասան իրենց տան դարբասին. միսիս Վիտլան դուրս եկավ նախագավիթը։ Յուջինը, երեկոյան աղջամուղջի մեջ տեսնելով նրան, թռավ առջեւի անիվի վրայով ու վազեց դեպի մայրը։
— Պստիկ մայրիկ,— բացականչեց նա,— չէիր սպասում, թե այսքան շուտ կգամ, չէ՞։
— Այսքան շո՜ւտ, — կրկնեց մայրը, գրկելով նրա պարանոցը, եւ այդպես պահելով մի պահ, լուռ ու խաղաղ,— կատարյալ մեծ տղա ես դարձել, — ասաց մայրը, երբ բաց թողեց նրան։
Յուջինը գնաց վաղեմի ընդունարանը եւ նայեց շուրջը։ Ամեն ինչ նույնն էր, ոչինչ չէր փոխվել, նույն գրքերը, նույն սեղանը, նույն աթոռները, սենյակի կենտրոնում, առաստաղից կախված նույն լամպը։ Գավթում նույնպես ոչ մի նոր բան չկար, ոչ էլ ննջարաններում կամ խոհանոցում։ Մայրը մի քիչ ծերացած էր երեւում, հայրը՝ ոչ։ Սիլվիան շատ էր փոխվել, նախկին կլորիկ դեմքը մի փոքր սրվել էր. Յուջինն այդ բացատրում էր նրանով, որ Սիլվիան այժմ մայր էր։ Միրտլը քիչ ավելի խաղաղ ու երջանիկ էր երեւում։ Նա այժմ իսկական փեսացու ուներ՝ Ֆրենգ Բենգսը, տեղական կահ-կարասու գործարանի վերակացուն: Ֆրենգ Բենգսը դեռ շատ երիտասարդ էր, դուրեկան

72

արտաքինով, ծնոդները ասում էին, թե լավ ապագա ունի: «Ծերացած Բիլը»՝ բանող մեծ ձիերից մեկը, վաճառվել էր, Ռովերը՝ երկու հովվաշներից մեկը, սատկել։ Ջեյքը՝ կատուն, ինչ-որ մի տեղ գիշերային զբոսանքի ժամանակ սպանվել էր։
Խոհանոցում կանգնած, մինչ Յուջինը նայում էր մորը, որը իր գալու առթիվ մի մեծ կտոր միս էր տապակում եւ բիսկվիտ ու թանձրուկ պատրաստում, մտածում էր, թե ինքն այլեւս չի պատկանում այս աշխարհին։ Դա այժմ ավելի փոքր, ավելի նեղ էր իր համար, քան ինքը երբեւէ մտածել էր։ Փողոցներով անցնելիս նրան թվում էր, թե այդ քաղաքը ավելի է փոքրացել, փոքրացել են նաեւ տները՝ սակայն սիրուն տեղ է, բակերը գողտրիկ ու պարզ, բայց գյուղական տպավորություն էին թողնում։ Իր հայրը, զբաղվելով կարի մեքենայի առեւտրով, չափազանց սահմանափակ էր երեւում իրեն։ Նա ուներ գյուղական կամ փոքրիկ քաղաքի մտայնություն։ Յուջինի համար այժմ շատ տարօրինակ էր, իրենք երբեք դաշնամուր չէին ունեցել, այն ժամանակ, երր Միրտլը երաժշտություն սիրում էր, ինչպես նաեւ ինքը, նա երաժշտության խանդավառ սիրողներից էր։ Չիկագոյում երեքշաբթի եւ ուրբաթ երեկոները կենտրոնական երաժշտական սրահում լինում էին երգեհոնի նվագներ, եւ ինքը կարողացել էր աշխատանքից հետո մի քանի անգամ հաճախել այնտեղ։ Այնտեղ էին լինում այնպիսի մեծ քարոզիչներ, ինչպես պրոֆեսոր Սվինգը, արժանապատիվ Լ. Ու. Թոմասը, արժանապատիվ Ֆ. Ու. Գանսոլուսը եւ պրոֆեսոր Սորտասը, բոլորն էլ ազատամիտ մարդիկ, որոնց հանրային ծառայությանը միշտ զուգակցում էր հաճելի երաժշտությունը։ Յուջինը կյանքը ճանաչելու իր որոնումների ժամանակ, ինչպես եւ մենակությունից խույս տալու համար, հանդիպել էր այս մարդկանց։ Եվ այդ մարդիկ նրան սովորեցրել էին մտածել, որ իր հին աշխարհը աշխարհ չէ։ Դա փոքրիկ քաղաք է։ Ինքը այլեւս երբեք չի վերադառնա այնտեղ։ Իր հին սենյակում մի գիշեր լավ հանգստանալուց հետո, հաջորդ օրը գնաց «էպպիլ>>-ի խմբագրատունը, տեսնելու միստր Կալեր Ոլիլյամսին, միստր Բըրջեսին, Ջոնաս Լայլին ու Ջոն Սամըրսին։ Ճանապարհին, հրապարակում, դատարանի մոտ հանդիպեց

73

էդ Միչելին, Ջորջ Տեպսին եւ Ուել Գրոնիչերին ու չորս–հինգ այլ երիտասարդների, որոնց ճանաչում էր դպրոցից։ Նրանցից իմացավ, թե ինչ էր տեղի ունեցել իր բացակայության տարիներին: Նրանք հայտնեցին, որ Ջորջ Անդերսոնը ամուսնացել է տեղի աղջիկներից մեկի հետ եւ գտնվում է Չիկագոյում. աշխատում է սպանդանոցներում։ Էդ Ուոտերբըրին գնացել է Սան-Ֆրանցիսկո։ Սամպսռնի գեղեցիկ աղջիկը՝ Բեսի Սամպսոնը, որը մի ժամանակ շատ էր լինում Տեդ Մարտենվուդի հետ, փախել է Ւնդիանա նահանգի Անդերսոն քաղաքից եկած մի մարդու հետ։ Ժամանակին այդ մասին շատ էր խոսվել։
Յուջինը լսում էր նրանց պատմածները։ Բայց այդ բոլորը չնչին բան էր, համեմատած այն նոր աշխարհի հետ, ուր նա մուտք էր գործել։ Այդ տղաներից ոչ մեկը չգիտեր այն երազանքների մասին, որ այժմ պտտվում էին իր ուղեղում։ Դեպի Փարիզ, ո՛չ նվազ, եւ Նյու-3որք։ Թե ինչ հեռավոր ճանապարհով էր հասնելու այդ տեղերը, հազիվ կարողանար ասել։ Իսկ Ուիլ Գրոնիջերը տեղավորվել էր կայարաններից մեկի ուղեգույքերի բաժնում որպես կլերկ եւ հպարտանում էր իր պաշտոնով: Աստվա՜ծ իմ։
<<Էպպil>>=ի հրատարակչությունում փոփոխություն չկար։ Յուջինը մտածում էր, որ երկու տարում պետք է տարբերությունը մեծ լիներ, մինչդեռ տարբերությունը միայն իր այնտեղ չլինելն էր։ Նա միակն էր, որ ենթարկվել էր ջրհեղեղային փոփոխությունների։ Նա եղել էր վառարան մաքրող, անշարժ գույքի վաճառման գործակալի օգնական, կառապան եւ դրամահավաք. ծանոթացել էր Մարգարետ Դաֆի, լվացքատան միստր Բեդվուդի հետ եւ ապա միստր Միչլիի։ Մեծ քաղաքը արշալուսում էր նրա վրա։ Վերեշչագին, Բուգրո, արվեստի ինստիտուտ։ Նա այլ քայլով էր առաջ շարժվում, այդ փոքրիկ քաղաքը՝ այլ. շատ ավելի դանդաղ, ինչպես մինչ այդ շարժվել էր։
Կալեր Ուիլյամսը այնտեղ էր, շուռ էր գալիս այս ու այն կողմը, ինչպես առաջ, զվարթ, գաղտնիք չոիրող, խոսող եւ հետաքրքրվող։

74

— Ուրախ եմ, որ տեսնում եմ քեզ վերադարձած, Յուջին,— հայտարարեր նա, նրան հառելով իր արտասվալի առողջ աչքը, — ուրախ եմ, որ առաջ ես գնում, շատ լավ է։ Նկարիչ ես դառնում, հը՞։ Ինչ կա որ, իմ կարծիքով դու հենց դրա համար ես ստեղծվել։ Ես ամեն մի երիտասարդի խորհուրդ չէի տա Չիկագո դնալ, բայց քո տեղը դա է: Եթե իմ կինն ու երեք երեխաները չլինեին, ես այնտեղից դուրս չէի գա։ Երբ մեկն ունի կին ու ընտանիք... — նա կանգ առավ ու շարժեց գլուխը, — ստիպված ամեն ինչ կանի։
Այնուհետեւ Ուիլյամսը գնաց փնտրելու մի կորած ձեռագիր։
Ջոնաս Լայլը նույնքան պատկառելի, սառնարյուն ու փիլիսոփայող էր երեւում, որքան միշտ։ Նա Յուջինին ողջունեց հանդիսավոր նայվածքով.
— Ինչպե՞ս են գործերդ,— հարցրեց նա։
Յուջինը ժպտաց եւ ապա,
— Վատ չեն ,-պատասխանեց։
— Տպագրական գործից ձե՞ռ ես քաշել։
— Կարծում եմ, որ այո։
— Ճիշտ ես արել, այնքան շատ գրաշարներ կան այժմ ։֊ Մինչ խոսում էին, նրանց մոտեցավ Ջոն Սամըրսը։
— Ինչպե՞ս եք, միստր Վիտլա, — հարցրեց նա։
Յուջինը նայեց նրան։ Ջոնը այժմ իսկապես կրում էր մոտիկ ապագայում գերեզման մտնողի կնիքը։ Նա ավելի էր նվազել, դեմքը գորշ-կապտավուն գույն էր ստացել, ուսերը կուչ էին եկել:
— Շատ լավ եմ, միստր Սամըրս, —ասաց Յուջինը։
— Իսկ ես այնքան էլ լավ չեմ , —ասաց ծեր տպագրիչը, իմաստալից ձեւով խփելով կրծքին, —սա ինձ շուտով կսպանի։
—Մի հավատացեք դրան, —ասաց Լայլը,— Ջոնը միշտ մռայլ է։ Նա այժմ էլ նույնքան լավ է, որքան երբեւէ։ Ես ասել եմ իրեն, որ քսան տարի էլ կապրի։
— Ո՛չ, ո՛չ, ես գիտեմ,— ասաց Սամըրսը գլուխը բացասաբար տարուբերելով։
Շուտով նա անհայտացավ «փողոցի այն կողմը>>, ինչպես առհասարակ ասում էր նա, երբ խմելու էր գնում։

75

—Մի տարի էլ չի ապրի, — նկատեց Լայլը, երբ դուռը փակվեց։— Բըրջեսը նրան պահում է միայն նրա համար, որ ամաչում է փողոց շպրտել։ Բայց նրա երգը երգված է։
— Ով ասեք կնկատի այդ, — ասաց Յուջինը, — սարսափելի տեսք ունի:
Այսպես նրանք շարունակեցին իրենց խոսակցությունը։
Կեսօրին նա գնաց տուն։ Միրտլը հայտնեց, որ իրենք երկուսով եւ միստր Բենգսը երեկոյան հյուր են գնում։ Այնտեղ հյուրասիրությունից բացի, լինելու են եւ խաղեր։ Երբեք նա առիթ չէր ունեցել մտածելու, որ այս քաղաքում տղաներն ու աղջիկները երբեք չեն պարում, իսկ նվագել շատ հազվադեպ։ Դաշնամուր չկար, կամ շատ քչերն ունեին։
Ընթրիքից հետո միստր Բենգսը եկավ, եւ երեքով գնացին փոքրիկ քաղաքին բնորոշ մի երեկույթի։ Դա շատ չէր տարբերվում այն երեկույթներից, ուր լինում էր Յուջինը Ստելլայի հետ, միայն թե այստեղ մասնակիցների մեծ մասը համեմատաբար տարիքոտ էր։ Երիտասարդական հասակում երկու տարին մեծ բան է։ Եկել էին քսանից ավելի տղամարդ ու կին, բոլսրը հավաքված երեք միջին մեծության սենյակներում ու մի գավթում, բոլոր պատուհաններն ու դռները բաց էին։ Դրսում նկատվում էր թխագույն խոտը, երեւում էին աշնանային մի քանի ծաղիկներ։ Ժամանակից շուտ հանդես եկած ծղրիդները ճռճռում էին, կային եւ ժամանակից ուշացած լուսատտիկներ։ Տաք ու հաճելի եղանակ էր։
Ընկերական միջավայր ստեղծելու երեկույթի բացման առաջին ջանքերը մի քիչ դժվար էին։ Ամենուրեք ծանոթացումներ, սրամիտ կատակաբանություններ քաղաքի դենդիների շրջանում ( նրանք մեծ մասամբ այստեղ էին)։ Ներկա էին եւ մի քանի նոր դեմքեր, աղջիկներ, որ այստեղ էին տեղափոխվել այլ քաղաքներից, ինչպես եւ տեղի աղջիկներ, որոնց հասունության ծաղիկը բացվել էր։
— Եթե ինձ հետ ամուսնանաս, Մեջ, ես քեզ համար փոկի մորթուց պատրաստած մի զույգ ականջօղեր կգնեմ, – ասաց երիտասարդներից մեկը։
Յուջինը ժպտաց, իսկ աղջիկը ծիծաղեց, նայելով նրան։

76

— Նա միշտ կարծում է, թե ինքը չափազանց սրամիտ է։
Յուջինի համար գրեթե անկարելի էր հաղթահարել ամաչկոտությունը, որը ընկերական այսպիսի հանդիպումների ժամանակ ամեն ինչում խափանում էր իր գործունեությունը։ Նա մի քիչ ջղային էր, որովհետեւ վախենում էր քննադատությունից։ Դա նրա սնափառությունն ու խորը անձնասիրությունն էր։ Նա կանգնած էր մի կողմ, փորձելով մի քանի սրամիտ բան ասելով խոսակցության մեջ մտնել։ Եվ հենց որ սկսեց պլպլալ, մյուս սենյակից մի աղջիկ եկավ։ Յուջինը նրան դեռ չէր տեսել։ Աղջիկը եկավ Սիրտլի փեսացու Բենգսի հետ, եւ այնպիսի դուրեկան, ուրախ ծիծաղեց, որ գրավեց Յուջինի ուշադրությունը։ Նա հագել էր սպիտակ զգեստ՝ նարնջագույն ժապավենով, որ անցնում էր զգեստի ներքեւի եզրափոթերի օղակներով։ Ուներ գորշ֊ դեղնավուն զարմանալի մազեր, որ մեծ հյուսերով հավաքել էր գլխի վրա, ճակատից ու ականջներից վեր։ Ուներ ուղիղ քիթ, նուրբ եւ. կարմիր շրթունքներ, թույլ, բայց հետաքրքիր կերպով նկատվում էին այտոսկրները։ Կար ինչ-որ բան, որով նա տարբերվում էր իր շրջապատից, անհատականության մի թույլ բուրմունք, որ Յուջինը չէր հասկանում։ Նա գրավեց Յուջինին։
Բենգսը նրան բերեց Յուջինի մոտ։ Բենգսը ամուր, ժպտուն երիտասարդ էր, կաղնու պես առողջ եւ մաքուր ջրի չափ վճիտ։
— Ահա միս Բլյուն, Յուջին։ Նա Վիսկոնսինի նահանգից է եւ երբեմն լինում է Չիկագոյում։ Ես ասացի նրան, որ դուք պարտավոր եք ծանոթանալ իրար հետ։ Գուցե մի օր հանդիպեք նրան։
— Այ լավ բախտ, — ժպտաց Յուջինը, — անչափ ուրախ եմ, որ ծանոթանում եմ ձեզ հետ։ Վիսկոնսինի ո՞ր մասից եք։
— Բլեքվուդից,— պատասխանեց աղջիկը, նրա կանաչավուն կապույտ աչքերը պարում էին։
— Մազերը դեղին, աչքերը կապույտ, իսկ ինքը գալիս է Բլեքվուդից *։

* Բլեքվուդ - սեւ անտառ

77

Ինչպե՞ս կլինի այդ,— ասաց Բենգսը, որի մեծ բերանը, ողորկ ատամներով, բացվել էր ծիծաղից»
— Դուք զանց առիք կապույտ անունը եւ սպիտակ զգեստը։ Միս Բլյուն* պետք է միշտ սպիտակ հագնի։
— Օ՜հ, դա լավ է սազում իմ անվան հետ, այնպես չէ՞, — գոչեց նա, —տանը մեծ մասամբ սպիտակ եմ հագնում։ Ինչպես տեսնում եք, ես գյուղական աղջիկ եմ, եւ իմ հագուստների մեծ մասը ինքս եմ պատրաստում։
— Ա՞յդ էլ դուք եք կարել,— հարցրեց Յուջինը։
— Իհարկե, ես եմ կարել։
Բենգսը մի քիչ հեռացավ եւ սկսեց քննադատական հայացքով դիտել նրան։
— Իսկապես գեղեցիկ է,— հայտնեց նա։
— Միստր Բենգսը շողոքորթող մարգ է։ Նա երբեք չի ասում այն, ինչ մտածում է։ Մեկ այս է ասում, մեկ այն,—
ասաց աղջիկը, ժպիտն ուղղելով Յուջինին։
— Նա ճիշտ է ասում,— ասաց Յուջինը,— զգեստի խնդրում ես համաձայն եմ նրա հետ, եւ դա զարմանալիորեն համապատասխանում է ձեր մազերին։
— Տեսնո՞ւմ եք, նա էլ է կորել ձեզ տեսնելով,— ծիծաղեց Բենգսը,— բոլորն էլ նույն բախտին են արժանանում։ Լավ, ես հիմա գնում եմ, պետք է վերադառնամ։ Ձեր քրոջը թողեցի իմ մրցակիցների ձեռքին։
Յուջինը դարձավ դեպի այս աղջիկը եւ արձակեց իր պատասխան ժպիտը։
— Ես էլ հենց մտածում էի, թե ինչ եմ անելու այստեղի: Երկու տարի է, որ այստեղից բացակայում եմ եւ շատերի հետ հոգեկան կապս կտրվել է։
— Իմ դրությունն ավելի վատ է։ Ընդամենը երկու շաբաթ է, որ այստեղ եմ եւ գրեթե ոչ ոքի չեմ ճանաչում։ Միսիս Կինգը ինձ ամեն տեղ տանում է, բայց ամեն ինչ այնքան նոր է, որ չեմ կարող ընկալել։ Կարծում եմ, Ալեքսանղրիան սիրուն տեղ է։

* Բլյու — կապույտ։

78

— Լավ տեղ է։ Ենթադրում եմ, որ տեսած կլինեք լճերը, չէ՞:
— Ինչպե՞ս չէ։ Ձուկ ենք որսացել, թիավարել ենք, գիշերն անցկացրել ենք ճամբարում։ Լավ ժամանակ անցկացրի, բայց վաղը պետք է վերադառնամ։
— Իսկապե՞ս գնում եք,— հարցրեց Յուջինը,— ես էլ եմ գնում ժամը չորս անց տասնհինգ րոպեի գնացքով։
— Ես էլ,— ծիծաղեց աղջիկը, — գուցե միասին գնանք։
— Իհարկե, շատ լավ կլինի։ Մտածում էի, որ ստիպված եմ լինելու մենակ վերադառնալ։ Ես միայն կիրակի օրվա համար եկա։ Չիկագոյումն եմ աշխատում։
Այնուհետեւ նրանք պատմեցին իրենց պատմությունները։ Աղջիկը Բլեքվուդից էր, Չիկագոյից ութսունհինգ մղոն հեռու, եւ միշտ ապրել էր այնտեղ։ Ուներ մի քանի եղբայր ու քույր։ Հայրը ակներեւաբար ֆերմեր էր ու քաղաքագետ եւ չգիտես, թե էլ ինչ։ Յուջինը նրա թռուցիկ ակնարկներից հասկացավ, որ այդ ընտանիքը, թեեւ աղքատ, պետք է հարգված լինի շրջապատի կողմից։ Աղջկա փեսաներից մեկը, ինչպես ասում էր, բանկիր է, մյուսը՝ հացահատիկի էլեվատորի տեր, իսկ ինքը՝ ուսուցչուհի Բլեքվուդում, որտեղ արդեն մի քանի տարի է, աշխատում է։
Աղջիկը լրիվ հինգ տարի մեծ էր Յուջինից, թեեւ Յուջինը չէր նկատում այդ։ Նա այնպիսի տակտ եւ գերազանց առավելություններ էր ցուցաբերում, որպիսին նրան տալիս էր տարիների տարբերությունը։ Նա հոգնել էր ուսուցչությունից, հոգնել էր ամուսնացած քույրերի երեխաները խնամելուց, ձանձրացել էր տանը մնալուց ու աշխատելուց, երբ ամուսնական հասակի ամենալավ տարիները արագ անցնում էին։ Նրան հետաքրքրում էին ուժեղ տղամարդիկ, եւ գյուղի անմիտ աղաները նրան չէին հրապուրում։ Այդ օրերին կար մեկը, որը խնդրում էր նրա ձեռքը, բայց նա էլ դանդաղամիտ մի մարդ էր Բլեքվուդում, ո՛չ արժանի էր նրան, ո՛չ էլ կարող էր լավ պահել։ Նա հույսերով լի, տխուր, տարտամորեն, վայրագորեն տենչում էր ավելի լավ բան, բայց դեռ ոչ մի բան չէր փոխվել։ Այդ հանդիպումը Յուջինի հետ այնպիսի մի բան չէր, որը նրան մի ելք խոստանար։ Նա այնքան էլ

79

շտապ որոնումների մեջ չէր, ոչ էլ իր գիտակցությանը այդպիսի տրամադրություններ էր հաղորդում։
Բայց այս երիտասարդը վերջին ժամանակները իր հանդիպած մարդկանցից ամենահրապուրիչն էր։ Ակներեւաբար իրենք ունեին համակրանքի որոջ ընդհանուր կողմեր։ Իրեն դուր էր եկել այս տղայի վճիտ, մեծ աչքերը, մուգ մազերը, գունատ ու տպավորիչ դեմքը։ Այս տղան պետք է, որ ավելի լավ լիներ, քան մինչ այդ իրեն ծանոթ որեւէ մեկը, եւ նա հույս ուներ, որ Յուջինր իր հետ լավ կվարվեր։

ԳԼՈՒԽ VIII

Երեկոյի մնացած մասը Յուջինն անցկացրեց միս Բլյուի, միս Անջելա Բլյուի (անունն արդեն իմացել էր) մոտ, եթե ոչ բացառապես նրա հետ։ Յուջինր հետաքրքրվում էր նրանով ոչ այնքան արտաքին տեսքից հրապուրված, թեեւ նա դյութիչ աղջիկ էր, որքան խառնվածքի որոշ առանձնահատկությունից, որը չէր հեռանում նրա մտքից, ինչպես հաճելի կերակրի համը երկար ժամանակ մնում է քիմքում։ Նա չէր մտածում, որ միս Բլյուն մեծ է, եւ դյութվել էր, ինչպես ինքն էր ասում, նրա անմեղությամբ ու պարզությամբ։ Իրականում նա՝ միս Բլյուն, այնքան էլ երիտասարդ ու պարզ չէր , նա անգիտակցաբար ձեւացնում էր այդ։ Ավանդական կենցաղի իմաստով նա միանգամայն լավ աղջիկ էր, կարգապահ, ազնիվ, կյանքի առօրյա հարցերում հավատարիմ, առաքինի. նա ամուսնությունը եւ երեխաները համարում էր բոլոր կանանց բախտն ու պարտականությունը։ Ուրիշների երեխաների հետ այդքան անհանգստանալուց հետո, նա այնքան էլ չէր մտահոգվում սեփական զավակներ ունենալու մասին, գոնե չէր ուզում շատ ունենալ։ Իհարկե, նա չէր հավատում, որ ինքը կկարողանա խույս տալ այնպիսի մի բանից, որը շատերի համար բարի բախտ էր համարվում։ Նա մտածում էր, որ ինքն էլ, իր քույրերի նման, կլինի գործարար մի մարդու կամ մի լավ մասնագետի կինը։ Կլինի մայրը երեք, չորս կամ հինգ առողջ երեխաների, կկառավարի միջին դասի իդեալական մի տուն, կդառնա իր ամուսնու հավատարիմ սպասուհին։

80

Նրա հոգով անցնում էր տենչերի խորը մի հոսանք, որը երբեք գոհացում չէր գտնելու, ինչպես զգում էր նա։ Ոչ ոք երբեւէ չէր հասկանա իրեն, գոնե ոչ մեկն այն անձնավորություններից, որոնց կարող էր հանդիպել, բայց ինքն զգում էր, որ ուներ սիրելու մեծ ուժ։ եթե մեկը միայն գար եւ բորբոքեր նրա զգացմունքները եւ արժանի լիներ դրան, սիրո ինչպիսի՜ հորձանուտ կառաջացներ։ Ինչպե՜ս կսիրեր ինքը, ինչպիսի՜ զոհաբերություններ կաներ։ Բայց այժմ թվում էր, թե իր երազանքներին վիճակված էր երբեք չիրականանալ, որովհետեւ այնքան ժամանակ էր անցել, եւ ոչ մի իսկական մարդ չէր փաղաքշել իրեն։ Եվ ահա ինքը այստեղ է, քսանհինգ տարեկան, երազում ու տենչում է. իր իդեալների առարկան պատահականորեն գտնվում է իր աչքերի առջեւ, իսկ ինքը չի հասկանում այդ։
Տարբեր սեռերի փոխադարձ հրապուրանքի ի հայտ գալը երկար ժամանակ չի պահանջում, երր նրանք հանդիպում են իրար. Յուջինը որոջ տեսակի գիտելիքներով ավելի հասուն էր, ուներ ավելի լայն ըմբռնում, մտքի ավելի մեծ կարողություն, քան աղջիկը երբեւէ ի վիճակի կլիներ հասկանալ, բայց եւ այնպես նա՝ Յուջինը, անօգուտ կերպով օրորվում էր հույզերի ու ցանկությունների միջեւ։ Այդ աղջկա հույզերը գուցե ավելի մեծ լինեին, բայց տարբեր եղանակներով չէին բորբոքվում։ Աստղերը, գիշերը, գեղեցիկ տեսարանները, բնության հրաշալիքները դյութում էին Յուջինին մինչեւ մելամաղձության հասցնելը։ Իսկ միս Բլյուի համար բնությունը իր ամենահմայիչ երեւույթներով անցնում էր գրեթե առանց նկատվելու։ Նա արձագանքում էր երաժշտությանը, ինչպես Յուջինը։ Գրականության մեջ միայն ռեալիզմը հրապուրում էր Յուջինին, իսկ զգացումը այդ աղջկան ամենից շատ էր դյութում, թեկուզ անհրաժեշտ չափի անրջական չլիներ։ Արվեստը իր զուտ էսթետիկական ձեւերով ոչ մի իմաստ չուներ նրա համար։ Յուջինի համար հուզական իմացության տեսակետից դա վերջին խոսքն էր։ Միս Բլյուի համար պատմությունը, փիլիսոփայությունը, տրամաբանությունը, հոգեբանությունը կնքված գրքեր էին։ Յուջինի համար դրանք բացված

81

դռներ էին կամ, ավելի ճիշտը, հրճվանքի ծաղկոտ շավիղներ, որոնցով նա թափառում էր։ Սակայն, չնայած այս բոլորին, նրանք հրապուրվել էին մեկը մյուսով։
Կային եւ այլ տարբերություններ։ Յուջինի համար պայմանակցությունը ոչ մի նշանակություն չուներ, եւ չարի ու բարու մասին նրա ըմբռնումը այնպիսին էր, որ սովորական մարդը չէր կարող հասկանալ։ Նա հակամետ էր սիրելու մարդկային բոլոր էակները, անկախ նրանց նկարագրից ու վիճակից, անկախ մտավորական էին, թե անգիտակից, մաքուր, թե կեղտոտ, ուրախ, թախծոտ, սպիտակ, դեղին, թե սեւ։ Ինչ վերաբերում էր Անջելային, վերջինս որոշակիորեն նախընտրում էր նրան, որոնք ղեկավարվում էին ըստ պատշաճության չափանիշների։ Նա ծնվել, մեծացել էր, եւ իր կյանքում սովորեցրել էին լավ մարդ համարել այն անձնավոբությանը, որը ամենից ավելի ծանր էր աշխատում, ամենաանձնուրացն էր, համակերպում էր ճիշտ ու սխալի մասին ընդհանուր մտայնության հետ։ Նրա մտքով, չէր անցնում ընթացիկ չափանիշները կասկածի տակ առնել։ Հասարակական եւ բարոյագիտական օրենսգրքերում գրված ոչ մի բան փոփոխության ենթակա չէր։ Իր ցանկապատից դուրս կարող էին լինել զմայլելի նկարագրի տեր անձնավոբություններ, բայց նրանց հետ ընկերանալ չէր կարելի, ոչ էլ համակրել: Յուջինի համար մարդը մարդ էր։ Գտնվելով մերժված եւ ձախողակ մարդկանց շրջանում, նա կարող էր նրանց հետ կամ նրանց վրա ծիծաղել։ Աշխարհում ամեն ինչ հրաշալի էր, գեղեցիկ ու զվարճալի, նույնիսկ դրա մրուրն ու ողբերգությունը որոշ արժեք ունեին, թեեւ երբեմն դրանք սարսափելիորեն խոցոտում էին նրան։ Թե ինչու այսպիսի պարագաներում նա պետք է այսքան հրապուրվեր Անջելայով, դա մնում է առեղծված։ Գուցե նրանք այդ ժամանակ լրացնում էին իրար, ինչպես արբանյակն է լրացնում մի մեծ լուսատուի, որովհետեւ Յուջինի եսասիրությունը պահանջում էր գովասանք, համակրանք, կանացի գգվանք։ Եվ Անջելան հրդեհվել էր Յուջինի խառնվածքի ջերմությունից ու զվարթամտությունից։
Հաջորդ օրը գնացքում Յուջինը մոտ երեք ժամ նրա հետ ունեցավ, ինչպես մտածում էր, ամենաբերկրալի զրույցը։

82

Դեռ նոր էր գնացքը շարժվել, երբ Յուջինը պատմեց, թե ինչպես երկու տարի առաջ նույն գնացքով, նույն ժամին ճանապարհորդել էր դեպի Չիկագո, ինչպես նա քայլել էր այդ մեծ քաղաքի փողոցներով, որոնելով քնելու մի տեղ, ինչպես
գործ էր գտել ու մնացել տնից հեռու, մինչեւ զգացել էր, որ ինքն իրեն գտել է։ Այժմ նա սովորում էր նկարչություն եւ մտածում գնալ Նյու-Յորք կամ Փարիզ եւ ժուռնալների համար իլյուստրացիաներ անել ու հավանորեն նկարել։ Նա իսկական շողշողուն, տաղանդավոր մի երիտասարդ էր, երբ սկսում էր խոսել, երբ ունենում էր համակրալից լսողներ։ Նա սիրում էր պարծենալ այն մարդկանց առջեւ, որոնք հիանում էին իրենով, եւ երբ զգում էր, որ հիացումը մեծ է: Անջելան նայում էր նրան իր լողացող աչքերով։ Այս երիտասարդը իրապես տարբերվում էր իր երբեւէ իմացած տղաներից. երիտասարդ, արտիստիկ, երեւակայող, փառասեր։ Նա գնում էր դեպի մի աշխարհ, արվեստի աշխարհ, որը ինքը՝ Անջելան, շատ էր տենչացել, բայց երբեք հույս չէր ունեցել տեսնելու։ Այստեղ, այս երիտասարդը պատմում էր նրան արվեստի իր հետագա աշխատությունների վերաբերյալ եւ խոսում Փարիզի մասին։ Ինչպիսի՜ հրաշալի բան։
Երբ գնացքը մոտենում էր Չիկագոյին, աղջիկը ասաց, որ ինքը անմիջականորեն նստելու է մի այլ գնացք, որը գնում է Միլվոքի ու Սենտ-Պոլ եւ Բլեքվուդում կանգ է առնում։ Նա մի փոքր տխուր էր, մի փոքր ընկճված, որովհետեւ ամառային արձակուրդները վերջացել էին, եւ ինքը վերադառնում էր դպրոց։ Ալեքսանդրիան, որտեղ անցկացրել էր երկու շաբաթ, այցելության գնալով միսիս Կինգին ( Բլեքվուդից տեղափոխված մի աղջիկ, որը նրա դասընկերն էր եղել), դուրեկան տեղ էր։ Իր դպրոցական ընկերը ամեն կերպ աշխատել էր, որպեսզի Անջելան զվարթ զգա իրեն, եւ այժմ դա վերջացել էր։ Իր համար վերջացել էր նույնիսկ Յուջինը, որովհետեւ շատ բան չէր ասել նորից հանդիպելու մասին կամ դեռ չէր ասել։ Մինչ նա մտածում էր, թե որքան լավ կլիներ տեսնել այն աշխարհը, որ նա նկարագրում էր այնպիսի վառ գույներով, Յուջինն ասաց.

83

— Միստր Ոենգսն ասաց, որ դուք ժամանակ առ ժամանակ գալիս եք Չիկագո, չէ՞։
— Այո, ճիշտ է, — պատասխանեց նա, — երբեմն գալիս եմ ներկայացման եւ գնումներ կատարելու համար։
Նա չասաց, որ գնումները հանդիսանում են իր տնական գործնական աշխատանքը, պետք է ասել, որ ընտանիքում այդ տեսակետից նա ամենահաջողակն էր, եւ նրան ուղարկում էին ընտանիքի այս եւ այն անդամի համար մեծ գնումներ կատարելու։ Տնային գործնական աշխատանքի տեսակետից նա կատարյալ էր, եւ նրա քույրերն ու բարեկամները նրան գնահատում էին որպես մեկը, որ սիրում է գործ անել։ Իր արածը կարող էր վերածվել ընտանիքի սոսկ գրաստի պարտականության, եւ դա միայն նրա համար, որ ինքը սիրում էր աշխատել։ Նրա համար բնազդ էր իր ձեռնարկած ամեն ինչը անել կատարյալ ձեւով, բայց նա, գրեթե բացառապես, զբաղվում էր տնային փոքր գործերով։
— Ձեր հաշվով մեկ էլ ե՞րբ կգաք Չիկագո, — հարցրեց Յուջինը։
— Չեմ կարող ասել։ Երբեմն գալիս եմ ձմեռը, երբ օպերայի սեզոնը սկսվում է։ Կարող եմ գալ Շնորհակալության տոնի օրը։
— Իսկ ավելի շուտ չե՞ք կարող։
— Չեմ կարծում, — պատասխանեց Անջելան չարաճճի եղանակով։
— Ցավալի է։ Մտածում էի, թե գուցե այս աշնանը մի քանի անգամ կտեսնեմ ձեզ։ Ուզում եմ, որ երբ գաք, կարողանաք ինձ իմաց տալ։ Կուզեի ձեզ թատրոն տանել։
Յուջինը իր թանկագին համեստ միջոցներից քիչ բան էր հատկացնում զվարճալիքների համար, բայց մտածում էր, որ տվյալ դեպքում այդ ռիսկին կդիմի։ Նա այնքան էլ հաճախ չէր գա Չիկագո։ Բացի այդ, Յուջինը կանխատեսում էր մոտիկ օրերին աշխատավարձի բարձրացում եւ դա կփոխեր դրությունը։ Մինչեւ նրա գալը ինքը կլինի արվեստի դպրոցում, իր համար բացելով մի այլ ասպարեզ։ Կյանքը հուսալի էր երեւում նրան։
— Անչափ հաճելի է ձեր հրավերը,— պատասխանեց նա,— երբ գամ, ձեզ իմաց կտամ։

84

Ես գյուղական աղջիկ եմ եւ շատ հաճախ չեմ գալիս քաղաք, — ավելացրեց նա գլխի շարժումով։
Յուջինին դուր էր եկել, ինչպես ինքն էր նկատում, նրա խոստովանության անկեղծ նաիվությունը, այն անկեղծությունր, որ նա պարտական էր իր պարզության ու աղքատության։ Շատ աղջիկներ այդպես չէին լինի։ Այս հանգամանքները նրա առաքինության աղբյուրներն էին, գոնե դրանք, որպես նրա խոստովանությունը, զմայլելի էին։
— Ձեր խոստումով կփորձեմ ձեզ,— ասաց նա։
— Կարիք չկա դրան։ Ես ուրախությամբ ձեզ կտեղեկացնեմ։
Նրանք մոտենում էին կայարանին։ Մի պահ Յուջինը մոռացավ, որ այս աղջիկը իր գեղեցկությամբ այնքան բարձր ու քնքուշ չէ, որքան Ստելլան եւ խառնվածքով առերեւույթ այնպես ջերմ չէ, ինչպես Մարգարետը։ Նա նայում էր նրա զարմանալի մազերին, բարակ շրթունքներին, յուրահատուկ կապույտ աչքերին եւ սքանչանում նրա պարկեշտությամբ ու պարզությամբ։ Յուջինց վերցրեց նրա ճամպրուկը եւ օգնեց նրան գտնելու իր գնացքը։ Երբ բաժանվելու ժամանակը եկավ, Յուջինը ջերմորեն սեղմեց նրա ձեռքը, որովհետեւ այդ աղջիկը շատ սիրալիր էր եղել իր նկատմամբ, ուշադիր, հարգալից ու հետաքրքրվող։
— Այժմ հիշեցեք, — ասաց Յուջինը զվարթ ձայնով, երբ տեղավորել էր նրան գնացքի մեջ։
— Չեմ մոռանա։
— Չե՞ք նեղանա, եթե երբեմն ձեզ նամակ գրեմ։
— Ոչ, բոլորովին։ Դա ինձ հաճելի կլինի։
— Ուրեմն կգրեմ, — ասաց նա ու վար իջավ գնացքից։
Յուջինը կանգնել էր դրսում եւ նայում էր նրան պատուհանից, երբ գնացքը շարժվեց։ Նա ուրախ էր այդ աղջկան հանդիպելու համար։ Սա իսկական աղջիկ էր, մաքուր, պարկեշտ, պարզ, հրապուրիչ։ Լավագույն կանայք այդպես են լինում, բարի եւ անկեղծ, եւ ոչ Մարգարետի նման կրակի կտոր, ոչ էլ անզգա ու անտարբեր՝ ինչպես Ստելլան, ուզում էր ավելացնել նա, բայց չկարողացավ, որովհետեւ ներքին

85

մի ձայն ասում էր, որ արվեստագետի համար Ստելլան կատարյալ էր եւ նույնիսկ այժմ նրան հիշելիս ինքը տխրում էր, բայց Ստելլան ընդմիշտ հեռացել էր իրենից, այդ մասին կասկած չկար:
Հաջորդող օրերին նա հաճախ էր մտածում այս աղջկա մասին, մտածում էր, թե ինչպիսի քաղաք է Բլեքվուդը, ինչ մարդկանցով է շրջապատված նա, ինչպիսի տան մեջ է ապրում։ Հավանորեն նրանք էլ այդպես լավ, պարզ մարդիկ են, ինչպես իր ազգականները Ալեքսանդրիայում։ Այսպիսի մեծ քաղաքում մեծացած մարդիկ, որոնց նա տեսնում էր, հատկապես աղջիկները եւ նրանք, որ մեծացել էին հարստության մեջ, նրա համար ոչ մի հետաքրքրություն դեռ չունեին։ Դրանք շատ հեռու էին կանգնած, անջատված այն ամենից, ինչ ինքը կարող էր տենչալ։ Լավ կինը, ինչպիսին ակներեւաբար միս Բլյուն էր, պետք է, որ գանձ լինի, աշխարհի որ անկյունում էլ գտնվի։ Նա դեռ շարունակում էր մտածել, որ պետք է գրի նրան, այժմ ինքը ոչ մի ծանոթ աղջիկ չուներ, եւ նկարչական դպրոց ընդունվելուց մի քանի օր առաջ մի երկտող գրեց, ասելով որ ինքը հիշում է իրենց այնքան հաճելի ճանապարհորդությունը, հարցրել էր, թե երբ է գալու։ Մեկ շաբաթ հետո Անջելան պատասխանել էր, որ ենթադրում է, թե կգա հոկտեմբերի կեսերին կամ վերջին եւ որ ինքր ուրախ կլինի, եթե նա՝ Յուջինը, այցելի իրեն։ Տվել էր Չիկագոյի հյուսիսային կողմում, Օհայո փողոցում ապրող մի ազգականուհու հասցեն եւ ասել, որ հետագայում կհայտնի գալու օրը։ Այժմ Անջելան շատ զբաղված էր դպրոցում եւ նույնիսկ ժամանակ չուներ հիշելու ամառային այն սքանչելի օրերը, որ անցկացրել էր։
«Խեղճ փոքրիկ աղջիկ, նա ավելի լավ բախտի էր արժանի։ Երբ գա, ես անպայման ցույց կտամ իմ հարգանքը>>, մտածում էր տղան, եւ այդ մտքերի հետ շատ բաներ խառնում։ Ինչպիսի՜ սքանչելի մազեր։

86

ԳԼՈՒԽ IX

Արվեստի դպրոցն ընդունվելուց անմիջապես հետո Յուջինի համար շատ նոր բաներ ի հայտ եկան։ Այժմ նա հասկանում էր կամ այդպես էր կարծում, թե ինչու արվեստի մարդիկ տարբերվում են շարքային մարդկանցից։ Աղքատ շրջապատում դրամահավաքի գործով այդքան թափառելուց հետո, արվեստի ինստիտուտի այս մթնոլորտր այնքան թարմացնող բան ուներ նրա համար, որ նա հազիվ հավատար, թե ինքը՝ Յուջին Վիտլան, նույնպես պատկանում է այս աշխարհին։ Սրանք, գոնե սրանց մի մասը, բացառիկ երիտասարդներ էին։ Եթե նրանք լավ արվեստագետներ դառնալու համար չէին ստեղծված, այնուամենայնիվ ունեին երեւակայություն, արվեստագետի երազանք։ Ւնչպես Յուջինր հետագայում աստիճանաբար իմացավ, նրանք եկել էին արեւմուտքի ու հարավի բոլոր մասերից, Չիկագոյից, Սենտ-Լուիսից, Նեբրասկայից, Այովայից , Թեքսասից, Կալիֆորնիայից , Մինեսոտայից։ Այս տղաներից մեկը եկել էր Սասկաչեւանից ( հյուսիս արեւմտյան Կանադա ), մյուսը՝ Նոր Մեքսիկո տերիտորիայից։ Որովհետեւ վերջինիս անունը Ջիլ էր, տղաները նրան կանչում էին վիշապ Գիլա*, հաշվի չառնելով արտասանության տարբերությունը։ Մինեսոտայից եկած մի տղա ֆերմերի որդի էր եւ ասում էր, որ հաջորդ գարնանն ու ամռանը վերադառնալու է վար ու ցանքի եւ հունձքի։ Մի ուրիշ տղա Կանզաս-Սիտիի մի միլիոնատիրոջ որդին էր։
Նկարելու տեխնիկան հենց սկզբից հետաքրքրեց Յուջինին։ Առաջին երեկոյին նա իմացավ, որ լույսի եւ ստվերի
մասին իր պատկերացման մեջ ինչ-որ սխալ կա, որքանով դա վերաբերում էր մարդկային կերպարանքներին։ Նա չէր կարող իր նկարներին տալ խտություն կամ ծավալի զգացում։
— Ամենամութ ստվերը միշտ ամենից մոտիկ է լինում պայծառ լույսին, — լակոնական արտահայտությամբ ասել էր նրան իր ուսուցիչը չորեքշաբթի երեկոյին, նայելով նրա ուսերի վրայով, — դու ամեն ինչ դարձնում ես անկենսունակ ու մոնոտոն։

* Վիշապ Գիլը թունավոր մի մողես է, որ տարածված է Արիզոնայի անապատային մասերում։

86

Ահա թե ինչ։
— Դուք այս կերպարանքը նկարում եք այնպես, ինչպես այն որմնադիրը, որը, չլինելով ճարտարապետ, կարող է սկսել տուն կառուցել։ Դուք աղյուսները շարում եք առանց ունենալու ձեր պլանը։ Ո՞րտեղ է ձեր պլանը։
Այդ ձայնը միստր Բոյլինն էր, որ նայում էր նրա ուսերի վրայով։
Յուջինը վեր նայեց։ Նա դեռ գլուխն էր նկարում։
— Պլան, պ լան , – ասաց ուսուցիչը, կատարելով ձեռքի մի յուրահատուկ շարժում, եւ այդ մի շարժումով տվեց պատկերի ուրվագիծը, — նախ տվեք ընդհանուր գծերը, մանրամասնությունները կարող եք հետո լրացնել։
Յուջինը անմիջապես հասկացավ նրան։
Մի այլ անգամ ուսուցիչը գիտում էր նրան կանացի կուրծք նկարելիս։ Ոնց որ շրջագծերի գեղեցկությունից զուրկ փայտ նկարելիս լիներ։
— Դրանք կլոր են լինում, կլոր, ասում եմ , – բացականչեց Բոյլը, — եթե երբեւէ տեսնեք քառակուսի կուրծք, ինձ իմաց տվեք։
Յուջինը նրա ասածի վրա ծիծաղեց, թեեւ միաժամանակ սարսափելիորեն շիկնեց, որովհետեւ զգաց, որ շատ բան ունի սովորելու։
Այս մարդը շատ ավելի դաժան խոսքեր ասաց բութ, գեր, սակայն բարեխիղճ աշխատող մի տղայի։
— Դուք նկարել չեք կարող,— ասաց նա կոպտաբար,– լսեցեք իմ խորհուրդը եւ գնացեք տուն։ Կառք վարելով ավելի շատ դրամ կշահեք։
Ամբողջ դասարանը ընկրկեց, բայց այս մարդը անօգտակար գործի նկատմամբ երբեք չէր կարող ներողամիտ լինել։ Նրա համար որեւէ մարդու վրա ժամանակի զուր վատնումը անչափ ատելի էր։ Նա արվեստի վրա նայում էր այնպես, ինչպես գործարար մարդը՝ գործի վրա, եւ ժամանակ չուներ գործին չհամապատասխանող, հիմար կամ անհաջող մարդկանց համար։ Նա ուզում էր, որ իր դասարանն իմանա, որ արվեստը պահանջում է ջանքերի լրիվ գործադրում։

87

Արվեստի նշանակության մասին այս դաման պնդումներից բացի, այդ դպրոցի կյանքում կար եւ մի այլ բան, որը այնքան էլ անցանկալի չէր եւ որոշ կողմերով նույնիսկ հրապուրիչ էր։ Երեկոյան դասերի ընթացքում բնօրինակին, քսանհինգ րոպե նստելուց հետո, տրվում էր չորս-հինգ րոպեի հանգիստ, եւ ուսանողները զրուցում, վառում էին ծխախոտը ծխամորճերում եւ իրենց ուզածը անում։ Երբեմն մի քանի րոպեով նրանց մոտ էին գալիս այլ դասարանների ուսանողները։
Յուջինին զարմացրել էր այն ազատությունը, որ այդ բնորդուհին ցուցաբերում էր ուսանողների նկատմամբ եւ ուսանողներն էլ նրա նկատմամբ։ Առաջին մի քանի շաբաթներից հետո նա նկատեց, թե ինչպես մի քանի ուսանողներ, որոնք երկրորդ տարին էր, նկարում էին, բարձրանում են բեմ, որտեղ նստում էր աղջիկը, եւ խոսում նրա հետ։ Բնորդուհին ուներ բոսորագույն մի փոքրիկ շղարշ, որ քաշում էր ուսերին կամ մեջքին, եւ որը նրա մերկության գայթակղեցնող զորությունը ոչ թե նվազեցնում, այլ ավելի էր մեծացնում։
— Ասացեք, խնդրեմ, մի՞թե դա բավական չէ , որպեսզի մարդու աչքերի առջեւ ամեն ինչ մթնի, – ասաց տղաներից մեկը, որ նստած էր Յուջինի կողքին։
- Այո, բավականին սուր է ,— ծիծաղելով ասաց Յուջինը:
Այս տղաները ծիծաղում ու կատակում էին այդ աղջկա հետ, նա էլ, ի պատասխան, ծիծաղում ու պչրում էր։ Յուջինը տեսնում էր, թե ինչպես այդ աղջիկը պտտում է այս ու այն կողմ, ուսանողների ուսերի վրայով նայում նրանց նկարած իր պատկերներին, կանգնում ուսանողների հետ դեմ դիմաց, եւ այն էլ որքա՜ն հանգիստ։ Յուջինը հանգցնում ու թաքցնում էր այն բուռն հուզմունքը, որ արթնանում էր իր ներսում, որովհետեւ նման բաներ դեմքին արտահայտելը թույլատրելի չէր։ Մի անգամ, մինչ նայում էր մի քանի լուսանկարների, որ մի ուսանող էր բերել, այդ աղջիկը, փողոցների այդ ծաղիկը, մարմինը շնորհալիորեն մասամբ ծածկած նուրբ ուսաշորով,

88

շրթունքներն ու այտերը կարմիր ներկած, մոտեցավ նրան եւ ուսերի վրայով նայեց նկարներին։ Նա այնքան մոտ եկավ, որ իր փափուկ մարմնով հենվեց 3ուջինի ուսին ու թեւին։ Դա սաստիկ ցնցեց Յուջինին, ինչպես ուժեղ հոսանք, բայց Յուջինը ոչ մի նշանով ցույց չտվեց այդ, այնպես ձեւացնելով, թե դա շատ հասարակ բան է։ Այնտեղ կար մի դաշնամուր, եւ ուսանողները ընդմիջումներին երգում ու նվագում էին։ Մի քանի անգամ այս աղջիկը ինքը եկել ու նստել էր դաշնամուրի առջեւ, անճոռնի նվաղելով մի եղանակ, նրա հետ երեք կամ չորս ուսանող երգում էին։ Յուջինի համար դա ամեն ինչից ավելի զգայական էր, ամենից ավելի արեւելյան։ Նա ցնորվում էր այդ տեսարաններից, զգում էր, թե ինչպես ատամները, իր կամքին հակառակ, կտկտում են։ Երբ ուղջիկը նորից նստում էր երկարվելու, Յուջինի ալեկոծությունը հանդարտում էր, որոհհետեւ այդ ժամանակ աղջկա գեղեցկության էսթետիկական արժեքը ամեն ինչից բարձր էր։ Միայն պատահական դեպքերն էին, որ ալեկոծում էին նրան։
Չնայած այս խանգարումներին, Յուջինը գծագրության ու նկարչության մեջ հետզհետե առաջ էր գնում։ Նա սիրում էր մարդկային կերպարանքներ նկարել։ Այս գործում նա այնքան էլ հաջող չէր. ավելի հաջող էր տեսարանների եւ շենքերի երբներանգ ուրվագծեր նկարելու մեջ։ Բայց նա կարողանում էր կերպարանքներին տալ քնքուշ, զգայական երանգներ, հատկապես կանացի կերպարանքներին, որոնք սկսում էին ավելի ու ավելի տպավորիչ լինել։ Նրա համար անցել էին այն օրերը, երբ Բոյլը ստիպված էր լինում նրան ասել, «նրանք կլոր են լինում»։ Նա իր գծերին տալիս էր այնպիսի սահունություն, որը գրավում էր ուսուցչի ուշադրությունը։
— Ւնչպես տեսնում եմ, դուք ընդհանուր առմամբ ըմբռնում եք գործը, — ասաց նրա ուսուցիչը։
Յուջինը գոհունակությունից դողում էր։ Մի այլ չորեքշաբթի ասաց.
— Մի քիչ սառը եղեք, տղաս, մի քիչ սառը։ Սեռը ուժեղ է արտահայտված։ Կերպարանքում այդ չկա։ Մի օր դուք
որմանկարի լավ զարդարող կդառնաք, եթե հակում ունենաք, — շարունակեց Բոյլը, — դուք ունեք գեղեցկության զգացողություն։

89

Յուջինի մազերի արմատները թռթռացին։ Այսպիսով, արվեստը հաջողվում էր իրեն։ Այս մարդը նկատել էր իր ընդունակությունները։ Իրապես իր մեջ կար նկարչական շնորհք։
Մի երեկո ինչ-որ մեկը հայտարարությունների տախտակի վրա փակցրել էր մի նշանակալից ծանուցում.

Ցանկացողները ցուցակագրվեն
դասարանի ավագի մոտ։

Յուջինն այդ մասին ոչինչ չգիտեր, բայց ենթադրեց, որ դա սկիզբ է առել մյուս դասարաններից մեկում։ Նա խոսեց ավագի հետ եւ իմացավ, որ պահանջվում է ընդամենը յոթանասունհինգ սենթ։ Ուսանողները կարող էին իրենց հետ բերել և աղջիկներ, եթե ուզենային։ Մեծ մասը ուզում էր։ Յուջինն էլ որոշեց գնալ։ Բայց ո՞րտեղից աղջիկ ճարեր։
<<Սոֆրոնի»–ն իտալական մի ճաշարան էր Կլարկ-ստրիտի ծայրամասում։ Սկզբում դա սպասարկում էր իտալացի բանվորներին, որովհետեւ մոտիկ էր իտալական բարեգործական մի հյուրանոցի։ Ճաշարանը հին շենք էր, բայց այնքան էլ անպաճույճ չէր։ Հետեւի բակում շարել էին հասարակ սեղաններ ու նստարաններ, բերել էին եւ նստարաններ ամառնն օգտագործելու, ճաշողներին անձրեւից պաշտպանելու համար սեղանները ծածկել էին բորբոսնած մի վրանով։ Ավելի ուշ վրանին փոխարինել էր ապակին եւ այն օգտագործում էին նաեւ ձմռանը։ Ճաշարանը մաքուր էր եւ կերակուրը՝ որակով։ Ժուռնալիստիկայի եւ արվեստի համար պայքարող ինչ-որ մեկը գտել էր այս ճաշարանը եւ Սինյոր Սոֆրոնին սկսել էր հասկանալ, որ ինքը գործ ունի ավելի բարձր մարդկանց հետ։ Նա սկսեց այս մարդկանց հետ ողջույնի բառեր փոխանակել, մի փոքրիկ անկյուն առանձնացնելով նրանց

90

համար։ Վերջապես, մի օր էլ ճաշին մի խմբի կերակրելով, նրանցից վերցրեց շատ ցածր վճար, ինքնարժեքից ոչ ավելի: Եվ նա, այսպիսով, ասպարեզ մտավ։ Մի ուսանողը պատմում էր մյուսին։ Այժմ Սոֆրոնիի բակը այնպես կատարելագործվել էր, որ նա կարող էր մատուցել մի քանի տեսակ գինի, լիկյոր, ճաշ եւ այդ բոլորի համար յուրաքանչյուրից պահանջում էր յոթանասունհինգ սենթ։ Այնքան նա ժողովրդական էր դարձել։
Այդ ճաշկերույթը մի քանի դասարանների նախկինում կազմակերպած <<հրավերքների>> կուլմինացիան էր. առաջ այդ անում էին դասարանում։ Սովորություն կար, որ մի նոր մարդու կամ խմբի մի նոր անդամի ներս մտնելիս, բղավեին. «հրամցրու, հրամցրու>>։ Այս կոչի վրա սպասում էին, որ զոհը կամ նոր անդամը գարեջրի ֆոնդին մուծի երկու դոլար, որպես իր լուման։ Եթե չմուծեր, օտարականը կենթարկվեր արտաքսման կամ այլ ծիծաղելի խաղեր կխաղային նրա գլխին։ Իսկ երբ դրամը դուրս էր գալիս, պարապմունքներն այդ երեկո դադարում էին։ Անմիջապես դրամ էին հավաքում եւ ուղարկում գարեջուր, սանդվիչ ու պանիր բերելու։ Սկսում էին խմել, դաշնամուրի վրա նվազել, կատակաբանել։ Մի անդամ, ի մեծ զարմանս Յուջինի, ուսանողներից մեկը, Օմահայից եկած մի մեծ, բարեսեր, կերուխումով տարված տղա, բարձրացրեց մերկ բնորդուհուն իր ուսերին, նստեցրեց վզին, ոտները կախելով առջեւից ներքեւ, եւ սկսեց շրջել սենյակում, երգելով ու պարելով։ Միաժամանակ աղջիկը քաշում էր նրա սեւ մազերը, իսկ մյուս ուսանողները հետեւում էին նրան ու բարձրաձայն գոռում։ Կից սենյակից մի քանի աղջիկներ, որ սովորում էին երեկոյան նկարչական մի խմբում, դադարեցրին նկարելը եւ միջնորմի միջոցով բացված կես դյուժին անցքերից նայեցին նրանց։ Այդ ձեւով աղջիկ պտտեցնելու տեսարանը այնպես զարմացրեց այդ անցքերից գաղտնի նայողներին, որ լուրը շատ շուտով տարածվեց ամբողջ շենքում։ Այդ գժության մասին իմացավ եւ քարտուղարը, եւ հաջորդ օրը ուսանողին հեռացրին դպրոցից: Բայց այդ գինեզվարթ պարը, այնուամենայնիվ, տեղի ունեցել էր, եւ նրա առաջացրած տպավորությունը մնաց։

91

Նման այլ «հրամցուքների>> ժամանակ ստիպում էին Յուջինին խմել եւ նա խմում էր, թեեւ շատ քիչ, գարեջուր չէր սիրում։ Նա փորձեց նաեւ ծխել, բայց առանձնապես չտարվեց դրանով։ Երբեմն նա այսպիսի կերուխումերը դիտելուց անգամ ջղացունց աստիճանի հարբում էր եւ այդպիսի ժամանակները նա ավելի սրամիտ, շարժումների մեջ ավելի ազատ էր լինում եւ պատրաստ՝ պայծառ մտքեր արտահայտելու։ Այդպիսի մի օր բնորդուհիներից մեկն ասաց.
- Չգիտեմ, թե ինչու դուք ավելի հաճելի եք, քան ես կարծել եմ։ Ես ձեզ ավելի պաշտոնական էի կարծում։
— Ո՛չ, ոչ,— ասաց Յուջինը,— միայն երբեմն։ Դուք ինձ չեք ճանաչում։
Նա գրկեց նրա մեջքը, բայց աղջիկը ետ մղեց։ Յուջինն ուզում էր, որ կարողանար պարել, որովհետեւ այդ դեպքում կկարողանար նրան դարձնելով ման ածել սենյակի մեջ այս ու այն կողմ։ Նա որոշեց անմիջապես պարել սովորել։
Խնջույքի տանելու համար աղջիկ գտնելու հարցը նեղում էր նրան։ Նա Մարգարետից բացի ոչ ոքի չէր ճանաչում, եւ չգիտեր, Մարգարետը պարո՞ւմ է, թե ոչ։ Կար եւ Բլեքվուդի միս Բլյուն, որին տեսել էր, երբ վերջինս, համաձայն իր խոստումի, Չիկագո էր եկել, բայց նման դեպքերի համար նրա մասին մտածելը անհեթեթություն կլիներ, որովհետեւ մտածում էր Յուջինը, ի՞նչ կմտածեր այդ աղջիկը տեսնելով այնպիսի տեսարաններ, որոնց ականատես էր լինում ինքը՝ Ցուջինը։
Մի օր, երբ Յուջինը գրասենյակումն էր, պատահեց միս Կեննիին, այն աղջկան, որին տեսել էր իր դպրոց ընղունվելու առաջին օրը բնորդուհու դերում։ Յուջինը հիշեց նրա հմայքը, որովհետեւ նա իր երբեւէ տեսածներից առաջին մերկ բնորդուհին էր, նա գեղեցիկ էր։ Դա նաեւ այն աղջիկն էր, որը այն օրերին եկել կանգնել էր իր կողքին։ Դրանից հետո նա այլեւս չէր տեսել նրան։ Յուջինը դուր էր եկել աղջկան, բայց սկզբում այն տպավորությունն էր ստացել, թե այդ տղան հեռու է պահում իրեն, մի փոքր տափակ է։

92

Այնուհետեւ Յուջինը կապել էր մի թույլ, ծածանվող փողկապ եւ մի փափուկ գլխարկ, որը լավ էր սազում իրեն։ Նա մազերը դեպի ետ էր սանրում եւ քայլվածքով ճգնում էր նմանվել միստր Տեմպլ Բոյլի ազատ ու օրորվող շարժումներին։ Նրա համար այդ մարդը աստված էր, կորովի ու հաջող։ Որքա՞ն ուզում էր նմանվել նրան։
Աղջիկը նկատեց որոշ փոփոխություն, որը նրա կարծիքով դեպի լավն էր։ Այժմ, մտածում էր նա, Յուջինն ավելի նուրբ էր, մաշկն ավելի սպիտակ, ալքերը վճիտ ու խորաթափանց։
Միս Կեննին այնպես ցո յց էր տալիս, թե մերկ մի նկարի է նայում, երբ նկատեց Յուջինին։
— Ինչպե՞ս եք,— հարցրեց Յուջինը ժպտալով, համարձակվելով խոսել նրա հետ, որովհետեւ նեղվում էր մենակությունից եւ այլ ծանոթ աղջիկ չուներ։
Աղջիկը ուրախ դեմքով դարձավ դեպի նա եւ պատասխանեց հարցումին, նրան դիմավորելով ժպտուն շրթունքներով ու ցնծալի աչքերով։
— Վաղուց ձեզ չեմ տեսել,— ասաց Յուջինը,— վերադարձել եք այստե՞ ղ։
— Միայն այս շաբաթվա համար,— պատասխանեց աղջիկը։— անհատական արվեստանոցներում եմ ծառայում։ Ինչի՞ս է պետք դասարանը, երբ կարող եմ արվեստանոցներում նստել։
— Ես կարծում էի, թե մեզ մոտ վատ չէիք զգում,— պատասխանեց Յուջինը, հիշելով նրա ուրախ տրամադրությունը։
— Չեմ ասում, թե դասարանային գործը ատում եմ։ Միայն թե արվեստանոցն ավելի լավ է։
— Դուք մեզ համար կորուստ եք։ Մյուսները ձեզ հավասարվել չեն կարող։
— Դուք գովեստ եք շռայլում,— ծիծաղեց նա, իր շողացող սեւ աչքերով նայելով Յուջինին։
— Ոչ, ճիշտ եմ ասում,— պատասխանեց նա եւ ապա հուսալի եղանակով հարցրեց,
— Ամսի տասնվեցի խնջույքին գնո՞ւմ եք։

93

— Գուցե, — ասաց միս Կեննին,— դեռ չեմ որոշել: Դա ամբողջովին կախված է...
— Ինչի՞ց,
— Կախված է այն բանից, թե ինչպես կզգամ ինձ, եւ ով է հրավիրում։
— Չեմ կարծում, թե հրավիրողներ պակասեն,— նկատեց Յուջինը,— եթե ես աղջիկ ունենայի, կգնայի,— շարունակեց նա, ահավոր ջանք գործադրելով, նպատակ ունենալով հասնել այնտեղ, որ կարողանար խնդրել նրան: Աղջիկը հասկացավ նրա մտադրությունը։
— Ւնչպե՞ս հասկանալ այդ, — ծիծաղելով ասաց նա։
— Չէի՞ք գա ինձ հետ,— համարձակվեց հարցնել Յուջինը, անամոթաբար օգտվելով առիթից։
— Անշուշտ,— պատասխանեց աղջիկը, Յուջինն ավելի ու ավելի դուր էր գալիս նրան։
— Հրաշալի է,— բացականչեց Յուջինը, — որտե՞ղ եք ապրում, ուզում եմ իմանալ,—հարցրեց նա, գրպանում մատիտ որոնելով։
Աղջիկը տվեց իր հասցեն։ Նա ապրում էր Հիսունյոթերորդ փողոցի արեւմտյան ծայրին։
Յուջինը դրամահավաք լինելով, ծանոթ էր այդտեղին։ Դա ետ ընկած փայտյա տներով մի փողոց էր, քաղաքի հարավային մասում։ Յուջինը հիշում էր մոտակայքի խանութների մեծ լաբիրինթոսը, չսալահատակված փողոցը եւ խոնավ պրեյրիի բաց տարածությունները։ Ահա թե ինչու աղբի ու քարածխի բակերի այս ծաղիկը դարձել էր բնորդուհի։
— Ես անպայման կգամ ձեր հետեւից, – ծիծաղելով ասաց Յուջինը,— չեք մոռանա, չէ՞, միս..,
— Հենց Ռուբի, ուրիշ ոչինչ , – ընդհատեց աղջիկը,— Ռուբի Կեննի։
— Գեղեցիկ անուն է, չափազանց քաղցրահնչյուն։ Չէի՞ք թույլ տա ինձ մի կիրակի օր գալ եւ ճիշտ տեղն իմանալ։
— Ւնչպես չէ, խնդրեմ,— պատասխանեց միս Կեննին, հաճոյացած նրա՝ իր անվան մասին արած մեկնաբանությունից,— կիրակի օրերը մեծ մասամբ տանն եմ։ Հաջորդ կիրակի կեսօրից հետո եկեք, եթե ուզում եք։

94

— Կգամ,— ասաց Յուջինը։
Նա միս Կեննիի հետ դուրս եկավ փողոց, չափազանց թեթեւացած սրտով։

ԳԼՈՒԽ X

Ռուբի Կեննին իռլանդացի մի ծեր բանվորի եւ իր կնոջ որդեգրած երեխան էր, նրանք այդ երխային վերցրել էին իրար հետ գժտված մի զույգից, երբ հարազատ ծնողները լքել էին նրան չորս տարեկան հասակում։ Դա մի ընդունակ, զվարթ աղջիկ էր, բոլորովին անտեղյակ աշխարհի հասարակական կազմակերպություններին, պարզ, փոքրիկ մի աղջիկ, արկածների սիրահար, առանց ներքին խորաթափանցության, որը ցույց տար իրեն, թե ուր են տանում այդ արկածները: Նա կյանք մտավ որպես խանութի գանձապահուհի եւ տասնհինգ տարեկան հասակում արդեն կորցրել էր իր անմեղությունը։ Նա մասամբ բախտավոր էր, որ իր ուշիմությամբ ու տեսքով հրապուրում էր գերադաս, կարող եւ ապահով մարդկանց։ Այդ մարդիկ էլ իրենց հերթին բախտավոր էին, որ նա այնքան էլ անխոհեմ չէր իր հրապուրանքների խնդրում, որովհետեւ ցանկությունն արթնանում էր միայն ուժեղ մտերմության, իսկ երբեմն էլ իսկական սիրո դեպքում, եւ գագաթնակետին էր հասնում միայն որոշ զզվանքից հետո, որը նրան, ինչպես եւ նրա սիրահարներին, դարձնում էր իր տրամադրությունների զոհը։ Խորթ ծնողները նրա վրա ոչ մի խելացի հսկողություն չէին սահմանել։ Նրանք սիրում էին նրան, եւ որովհետեւ նա ավելի ընդունակ էր, ենթարկվում էին նրա կանոններին, ճաշակին ու ղեկավարմանը։ Նա պատասխան մի ժպիտով անուշադրության էր մատնում որեւէ առարկություն, որ նրանք կարող էին անել, եւ միշտ բողոքելով հայտնում, որ իր համար ոչ մի նշանակություն չունի, թե ինչ են մտածում հարեւանները։
Յուջինի այցելությունները եւ դրանց հաջորդող ընկերակցությունը ոչնչով չէին տարբերվում նույն բնույթի բոլոր այն հարաբերություններից, որ նա մինչեւ այդ ունեցել էր:

95

Ցուջինը գեղեցկությանը երկրպագում էր որպես գեղեցկություն եւ երբեք չէր պատահում, որ չգտներ մտքի ու սրտի որոշ հատկանիշներ, որոնց նա տենչում էր։ Նա կանանց մեջ գեղեցկությունից բացի որոնում էր նաեւ բարի բնավորություն ու համակրանք. նա խորշում էր քննադատությունից ու սառը վերաբերմունքից եւ երբեք չէր կարող որեւէ մեկին ընտրել որպես սիրուհի, որը իր հույզերով ու գաղափարներն ըմբռնելու արագությամբ կամ տարբերելու կարողությամբ ավելի պայծառ լույսով շողար։
Այգ ժամանակ նրան դուր էին գալիս պարզ բաները, պարզ տները, պարզ շրջապատը, պարզ կյանքի հասարակ մթնոլորտը, որովհետեւ ավելի վայելուչն ու պատկառելին ահաբեկում էին նրան։ Նրա տեսած մեծ ապարանքները, մեծ վաճառատները, մեծ, նշանավոր մարդիկ նրան արհեստական ու սառն էին թվում։ Նա սիրում էր հասարակ մարդկանց, մարդիկ, որոնք հռչակավոր չէին, բայց իրենց տրամադրությամբ ու վիճակով լավ ու բարի էին։ Եթե նա կարողանար գտնել կանացի գեղեցկություն եւ միաժամանակ նման հատկություններով օժտված, երջանիկ կհամարեր իրեն, հանգիստ կառներ նրա կողքին ու կփոխվեր։ Նրան Ռուբիին մոտեցնողը այս տրամադրություններն էին։
Յուջինի պայմանավորված կիրակին անձրեւ էր գալիս, եւ այն թաղամասը, որտեղ ապրում էր Ռուբին, ծայր աստիճանի տխուր, ամայի էր։ Այս ու այն կողմ, տների միջեւ բաց տարածություններում երեւում էին ջրի լճակներ, որ գոյացել էին թուխ, չորացած կանաչի վրա։ Նա անցավ սեւով պատած երկաթուղային գծերի մի մեծ լաբիրինթոսով, որտեղ անհաշիվ թվերով շարվել էին շոգեմեքենաներն ու վագոնները, եւ սկսեց խորհրդածել այն նկարների մասին, որ
կստացվեին այսպիսի տեսարաններից, մեծ, սեւ մեքենաներ, որոնք քուլաներով ծխի ու գոլորշու ամպեր են շպրտում դուրս, դեպի գորշ, խոնավ օդը, տարբեր գույներով ներկված վագոնների մեծ լաբիրինթոսներ՝ անձրեւի տակ թրջված, բայց գեղեցիկ։ Գիշերը այսպիսի մեծ զանգվածներով լցված բակերում երկաթուղային ուղեփոխության տարբեր լույսերը բացվում էին ինչպես ծաղիկներ։ Նրան դուր էին գալիս դեղին, կարմիր, կանաչ, կապույտ գույների պայծառ կետերը, որ վառվում էին ինչպես աչքեր։

96

Այստեղ էր կուտակված նրան անչափ հուզող, տպավորող նյութը, եւ նա մասամբ ուրախ էր, որ այս տհաս, ծաղկող աղջիկը ապրում էր այսպիսի մի վայրի մոտիկ։
Երբ հասավ դռան եւ զանգը տվեց, նրան դիմավորեց երերուն մի իռլանդացի —ամերիկացի, որը թվում էր, թե բանիմացությամբ շատ ցածր էր, այնպիսի մի մարդ, որը գուցե ավելի հարմար լիներ ուղեփակոցի պահակության։ Նա հագել էր հասարակ շորեր, այնպիսի շորեր, որ երկար հագնելուց մարմնի բնական ուրվագծերն էին ստացել։ Մատներին կար ծխամորճ, որ այդ րոպեին ծխում էր։
— Միս Կեննին տա՞նն է,— հարցրեց Յուջինր։
— Ա յո, – ասաց մարդը,— ներս եկեք, կանչեմ նրան:
Նա ցույց տվեց խորքի մի սենյակ, որտեղ գնում էին բանվորի համար բնորոշ մի միջանցքով։ Պետք էր մեկը հատուկ հոդ տարած լիներ, այդ սենյակում ամեն ինչ կարմիր գույնով պատրաստելու համար. մետաքսե լուսամփոփով մի մեծ լամպ, ընտանիքի ալբոմը, կապերտը, պատի կարմիր ծաղիկներով թղթե պաստառը, ամեն ինչ կարմիր էր։
Մինչ Յուջինն սպասում էր այս սենյակում, բաց արեց ալբոմը եւ նայեց նկարներին, որոնք, ինչպես ենթադրում էր, պետք է աղջկա ազգականները լինեին, բոլորն էլ հասարակ մարդիկ՝ գործավարներ, գործակատարներ, խանութպաններ։ Շուտով Ռուբին եկավ. Յուջինի աչքերը պայծառացան տեսնելով նրա երիտասարդական կորովը (նա հազիվ տասնինը տարեկանից ավելի լիներ), որը գերեց նրա երեւակայությունը։ Ռուբին հագել էր կաշմիրե սեւ զգեստ, վզի Հուրջը եւ այլ տեղեր կարմիր թավշյա զոլերով, կապել էր կարմիր փողկապ՝ թույլ հանգույցով, գրեթե այնպես, ինչպես տղաներն են կապում։ Նա ուրախ էր եւ զվարթ տրամադրությամբ ձեռքը պարզեր նրան:
— Շատ նեղվեցի՞ք տեղը գտնելու համար, —հարցրեց նա։
Յուջինը բացասաբար շարժեց գլուխը։

97

— Ես այս տեղերին բավականին ծանոթ եմ։ Այս տեղերում ես լինում եմ շաբաթվա բոլոր օրերին. դրամ եմ հավաքում։ Գիտե՞ք, ես աշխատում եմ <<էժան կահույք եւ գորգեր>> ընկերությունում։
— Ո՛հ, ուրեմն շատ լավ է,— ասաց Ռուբին. Յուջինի անկեղծությունը ուրախացրել էր նրան,— մտածում
էի, թե այս վայրը որոնելիս տանջալի ժամեր ունեցած կլինեք։ Վատ օր է, չէ՞:
Յուջինն ընդունեց, որ իսկապես վատ եղանակ է, բայց դարձավ դեպի իր տեսած վագոնների երկաթագծերը։
— Եթե ես երբեւէ կարողանայի նկարել, ապա դրանք կնկարեի։ Որքա՜ն մեծ ու զարմանալի են։
Յուջինը մոտեցավ պատուհանին եւ նայեց տան շրջակայքը,
Ռուբին հետաքրքրությամբ նայում էր նրան։ Տղայի շարժումները հաճելի էին։ Նա այս տղայի մոտ չափազանց ազատ էր զգում իրեն, կարծես պատրաստ էր անսահման սիրել նրան։ Որքան հեշտ էր խոսել նրա հետ։ Դասարանները, արվեստանոցում իր գործը, Յուջինի ապագան, այս շրջակայքը, այդ բոլորը այս տղայի հետ ավելի մոտ լինելու զգացմունք էին ներշնչում։
— Չիկագոյում մեծ արվեստանոցներ շա՞տ կան,— հարցրեց Յուջինը, երբ նրանց խոսակցությունը վերջապես
դարձավ Ռուբիի աշխատանքի մասին։ Յուջինին շատ էր հետաքրքրում իմանալ քաղաքի նկարչական աշխարհի մասին։
— Ոչ, այնքան շատ չկան, համենայն դեպս, լավերի թիվը մեծ չէ։ Բայց շատ են այն մարդիկ, որ կարծում են, թե կարող են նկարել։
— Ովքե՞ր են մեծերը,— հարցրեց նա։
— Ինչ ասեմ, ես լսել եմ այն, ինչ արտիստներն են խոսել։ Միստր Ռոզր բավականին լավ է։ Բայամ Ջոնսը ժանրային նկարներում վատ չէ, ինչպես ասում են։ Վալտեր Լոն լավ պորտրետիստ է, նույնը Մենսոն Ստիլը։ Եվ ապա... ահա, Արտուր Բիգսը… նա միայն բնության տեսարաններ է նկարում. նրա արվեստանոցում երբեք չեմ եղել. Ֆինլի Վուդը եւս պորտրետիսա է. Վիլսոն Բրուկսը միայն ֆիգուրաներով է զբաղվում։

98

Ո՞րն ասեմ, այնքան շատ են…
Ցուջինը հափշտակված լսում էր։ Արվեստին վերաբերող այս թոթովանքները, որպես անձնավորությունների մասին որոշակի տեղեկություններ, ավելի շատ բան էին ասում, քան նա լսել էր այն ամբողջ ժամանակամիջոցում, որ եղել էր քաղաքում։ Այդ աղջիկը գիտեր այդ բաները։ Նա ամեն ինչի տեղյակ էր։ Յուջինը մտածում էր, թե ինչպիսի հարաբերության մեջ կարող էր լինել նա այդ տարբեր մարդկանց հետ։
Որոշ ժամանակից հետո Ցուջինը վեր կացավ ու նորից պատուհանից դուրս նայեց։ Ռուբին մոտեցավ նրան։
— Այստեղ շրջակայքը այնքան էլ լավ չէ,— ասաց նա,— բայց պապան ու մաման ուզում են այստեղ ապրել։ Պապայի գործատեղը մոտիկ է։
— Դռանը իմ հանդիպած մա՞րդն էր ձեր հայրը։
— Նրանք իմ իսկական ծնողները չեն,— բացատրեց նա,— ինձ որդեգրել են։ Բայց նրանք իսկական ծնողներ են
եղել ինձ համար. ես նրանց շատ բան եմ պարտական։
— Դուք հազիվ թե վաղուց սկսած լինե՛ք բնորդուհու գործը, այնպես չէ՞ ,— ասաց Յուջինը խոհական եղանակով,
նկատի ունենալով նրա տարիքը։
— Ոչ, մոտ մի տարի է, որ սկսել եմ այդ գործով զբաղվել։
Ռուբին պատմեց, թե ինչպես աշխատել է տոնավաճառում որպես գործավարուհի, եւ թե ինչպես ինքն ու մի աղջիկ, կիրակնօրյա լրագրերում կարդալով հոդվածներ, մտածել են բնորդուհի դառնալ։ «Տրիբուն»-ի համարներից մեկում տեսել են մի նկար, որտեղ մերկ եւ որոշ կեցվածքով մի բնորդուհի նստած է եղել նկարչական մի դասարանի առջեւ նկարվելու համար։ Դա գրավել է իր ուշադրությունը եւ ինքը խորհրդակցել է մյուս աղջկա հետ, թե լավ չէ՞ր լինի իրենք էլ փորձեին նույն բանը։ Այնուհետեւ ասաց, որ իր ընկերուհին էլ, իր նման, դեռ շարունակում է բնորդուհու գործը, նա էլ է ճաշի գալու։
Յուջինը հիացած լսում էր նրան։ Դա նրան հիշեցնում էր, թե ինչպես ինքը տարվել էր թերթերում տեսած Չիկագոյի գետի Սագերի կղզու նկարով,

99

փոքրիկ, խարխլած հյուղակների, եւ որպես բնակարան օգտագործելու համար շուռ տված նավակների նկարներով։ Նա պատմեց այդ մասին եւ ասաց, թե ինչպես ինքը եկել է քաղաք։ Նրա պատմությունը բորբոքեց Ռուբիի երեւակայությունը։ Ռուբին մտածում էր, որ այդ տղան դյուրազգաց, բայց լավիկն է, եւ որքան բարձրահասակ է նա, ինքը նրա կողքին շատ կարճ էր։
— Նվագում եք, չէ՞,— հարցրեց Յուջինը։
— Քիչ, դաշնամուր չունենք։ Ւմացածս սովորել եմ տարբեր արվեստանոցներում նվազելով։
— Պարո՞ւմ եք։
— Այո, իհարկե,— պատախանեց Ռուբին։
— Լավ կլիներ, ես էլ պարել իմանայի,— ասաց Յուջինը ցավալի եղանակով։
— Ւնչո՞ւ չեք պարում։ Դժվար չէ։ Սովորելու համար շատ ժամանակ պետք չէ։ Մի դասով կսովորեցնեմ։
— Ցանկալի էր, որ սովորեցնեիք,— ասաց Յուջինը համոզիչ տոնով։
— Դժվար բան չէ,— ասաց նա հեռանալով նրանից,֊֊ ես կարող եմ ձեզ ցույց տալ քայլերը։ Միշտ սկսում են վալսից։
Ռուբին բարձրացրեց քղանցքները, ցույց տալով փոքրիկ ոտը։ Նա բացատրեց, թե ինչ պետք է անել եւ ինչպես պետք է անել։ Յուջինն ապա փորձեց առանձին, բայց չկարողացավ։
Ուստի Ռուբին նրան ասաց, որ գրկի իրեն եւ ձեռքը դրեց նրա ձեռքի մեջ։
— Այժմ հետեւեք ինձ,— ասաց նա։
Որքա՜ն բերկրալի էր տեսնել այդ աղջկան իր թեւերին։ Իսկ աղջիկը, ակներեւաբար, չէր շտապում վերջացնել դասը, որովհետեւ չափազանց համբերատար սովորեցնում էր նրան, բացատրում քայլերը, կանգ առնում ու ուղղում սխալները, ծիծաղում նրա եւ իր սխալների վրա։
—Մի բան դուրս գալիս է,— ասաց նա մի քանի անգամ պտտելուց հետո։
Մի քանի անգամ նրանք նայեցին իրար աչքերի մեջ. Ռուբին նրան տալիս էր իր պատասխան անկեղծ ժպիտները։ Յուջինը մտածում էր արվեստանոցի այն երեկոյի մասին, երբ այդ աղջիկը նայում էր իր ուսի վրայով։

100

Անկասկած, ձեւականությունների այս անջրպետի վրայով կարելի էր մեկից կամուրջ գցել, եթե ինքը՝ Յուջինը, փորձեր
է այդպես,— պատասխանեց նա ծիծաղելով, միաժամանակ չփորձելով ազատվել
Յուջինի թեւերից ... Եթե արիություն ունենար։ Նա ավելի մոտիկ քաշեց Ռուբիին և երբ կանգ առան, բաց չթողեց։
— Դուք անչափ բարի եք,— ասաց Յուջինը առանձին ճիգ գործադրելով։
— Ոչ, ուղղակի բնավորությունս
Յուջինը սովորականի նման շատ էր հուզվել։
Ռուբիին դուր էր գալիս նրա, այսպես ասած, վարմունքի գերազանց եղանակը։ Դա տարբեր էր, ավելի ուժեղ, քան առհասարակ լինում էր իր հանդիպած մարդկանց մոտ։
— Ես դուր գալի՞ս եմ ձեզ,— հարցրեց Յուջինը, նայելով նրան։
Ռուբին զննում էր նրա դեմքը, մազերը, աչքերը։
— Չգիտեմ,— պատասխանեց նա խաղաղ ձայնով։
— Ւսկապե՞ս չգիտեք։
Նորից լռություն, որի ժամանակ աղջիկը գրեթե շիծնու հայացքով նայում էր նրան, եւ ապա, զգաստանալով, շարժվեց դեպի միջանցքի դուռը։
— Այո, դուր եք գալիս,— ասաց նա։
Յուջինը բարձրացրեց նրան իր թեւերին։
— Դուք տիկնիկի պես սքանչելի եք,— ասաց նա եւ առաջնորդեց նրան դեպի կարմիր նստարանը։ Ռուբին անձրեւային օրվա մնացած մասն անցկացրեց նրա թեւերին հանգստանալով եւ վայելելով նրա համբույրները։ Յուջինը նոր տեսակի եւ յուրահատուկ տղա էր։

ԳԼՈՒԽ XI

Դրանից ոչ շատ առաջ Անջելա Բլյուն, Յուջինի ջերմ թախանձանքով կատարել էր աշնանային իր առաջին այցելությունը Չիկագո։ Նա հատուկ ջանքեր էր գործադրել տնից

101

դուրս գալու համար, հրապուրվելով մի քանի սուր արտահայտություներից, որոնցով Յուջինը կարող էր գունազարդել իր մտքերը, հատկապես երբ դա վերաբերում էր իր իղձերին: Նկարելու արվեստից բացի, Յուջինը օժտված էր նաեւ գրելու շնորհքով, որը թեեւ կառուցվածքի եւ վերլուծական տեսակետից շատ դանդաղ էր զարգանում, բայց նկարագրական կողմով արդեն ուժեղ էր։ Նա կարող էր նկարագրել որեւէ բան, մարդիկ, տներ, շներ, բնության տեսարաններ, այն չափով, որ նա կարող էր նկարել եւ դրանց տալ նրբություն ու հուզմունք։ Նա կարող էր ամենահրապուրիչ երանգներով նկարագրել քաղաքի տեսարանները եւ իրեն շրջապատող մարդկային բազմությունը։ Նա գրելու շատ ժամանակ չուներ, բայց տվյալ դեպքում պետք է պատմեր այս աղջկան, թե ինչ է անում եւ ինչպիսին է իր առաջադիմությունը։ Անջելան հափշտակված էր բարեմասնությամբն այն աշխարհի, որի մեջ Յուջինը շարժվում էր, ինչպես եւ դյութվել էր այդ երիտասարդի անձնավորության երեւելիությամբ։ Յուջինն իր մասին ուղղակի ոչինչ չէր գրում, բայց միաժամանակ չէր խնայում նաեւ անուղղակի ակնարկները։ Հակադրելով երկու աշ֊խարհները, այդ փոքրիկ միջավայրը սկսում էր ավելի ու ավելի ողորմելի երեւալ Բլյուին։
Անջելան Չիկագո եկավ արվեստի դպրոցի բացվելուց կարճ ժամանակ հետո, եւ իր հրավերով Յուջինը գնաց նրա հորաքրոջ տունը, քաղաքի հյուսիսային կողմում. դա մի գեղեցիկ, հաճելի տուն էր. աղյուսից կառուցված, որը գտնվում էր խաղաղ մի նրբափողոցի անկյունում եւ ուներ միջին դասի անդորրության ու կոմֆորտի բոլոր հատկանիշները։ Յուջինի վրա խոր տպավորություն էր թողել այդ դուրեկան, պահպանողական մթնոլորտը, ինչպես թվում էր նրան, մի պատշաճ տուն այնպիսի նրբաճաշակ ու բարեկիրթ մի աղջկա համար, որպիսին Անջելան էր։ Նա իր հարգանքը մատուցեց շաբաթ օրը վաղ առավոտյան, որովհետեւ այդ օրը իր աշխատանքի ճանապարհը անցնում էր դրա մոտակայքով։ Անջելան նվագեց նրա համար։ Նա ավելի լավ էր նվագում, քան որեւէ մեկը, որին նա երբեւէ լսել էր։ Այդ նրան թվաց մեծ կատարելություն։ Այդ աղջկա խառնվածքը նրան մղել էր

102

դեպի բարձր, հուզումնալի երաժշտությունը, երգը եւ գործիքային խմբերի կատարած անբացատրելիորեն քնքուշ մեղեդիները։ Կես ժամ այնտեղ մնալու ընթացքում նա լսեց մի քանի եղանակ եւ մի նոր հաճույքով նկատեց Անջելայի գեղեցիկ մարմինը՝ չափազանց պարզ ու լավ նստած զգեստի տակ։ Նրա մազերը երկու մեծ հյուսերով կախվել էին մինչեւ մեջքից ներքեւ։ Նա Յուջինին հիշեցնում էր «Ֆաուստ֊ի Մարգարիտը։
Յուջինը երեկոյան նորից գնաց, շողշողուն ու անձկալից, հագած լավագույն կոստյումը։ Նա լի էր արվեստի իր հեռանկարների զգացմունքներով եւ երջանիկ էր, որ նորից է տեսնում Անջելային, որովհետեւ նրան գոհունակություն էր պատճառում այն, որ ինքը սիրահարվում է նրան։ Անջելան ցուցաբերում էր լավ, հարգալից վերաբերմունք, որը հրապուրում էր նրան։ Նա ուզում էր լավ երեւալ այս երիտասարդին, ուզում էր, որ նա սիրի իրեն, այնպես որ այդ մթնոլորտը երկուսի համար էլ բարենպաստ էր։
Այդ երեկո նա Անջելային տարավ Չիկագոյի օպերան, որտեղ ներկայացնում էին կախարդական մի պատկեր։ Այս ֆանտազիան այնքան գեղեցիկ էր, որ իր բեմադրական վարպետությամբ, տարազների ու սիրուն աղջիկների հոյակապ ցուցադրությամբ, թեթեւ հումորով եւ սիրային անուշ երգերով գերել էր եւ՛ Անջելային, եւ՛ Յուջինին։ Երկար ժամանակ նրանցից ոչ մեկը թատրոնում չէր եղել, երկուսն էլ տրամադրությամբ համապատասխանում էին մարդու գոյության այսպիսի ֆանտաստիկ մեկնաբանմանը։ Ալեքսանդրիայում կարճատեւ ծանոթությունից հետո այսպիսի վայրը շատ հաճելի էր նրանց հանդիպման համար։ Դա նրանց վերամիավորման կետ էր հանդիսանում։
Ներկայացումից հետո նա մարդկանց բազմության միջով Անջելային առաջնորդեց դեպի տրամվայների հյուսիսային բաժանմունքը (Յուջինի Չիկագո գալուց հետո ձիաքարշերին փոխարինել էին էլեկտրաքարշերը), եւ նրանք միասին խոսեցին իրենց տեսած ներկայացման գեղեցկության եւ հումորի մասին։ Յուջինը թույլտվություն խնդրեց, որպեսզի հաջորդ օրը նորից նրան այցելի եւ առաջարկեց մի անգամ

103

կեսօրից հետո միասին գնալ լսելու մի հռչակավոր քարոզչի, որը երեկոները խոսում էր կենտրոնական երաժշտասրահում։
Անջելային դուր էր գալիս Յուջինի հնարամտությունը։ Նա ուզում էր Յուջինի հետ լինել. դա արդարացնելու лավ միջոց էր։ Նրանք ժամանակին գնացին եւ հաճույքով լսեցին քարոզը։ Յուջինին դուր էր եկել նրա ճառը որպես երիտասարդության, գեղեցկության և կառավարելու ուժի մի արտահայտություն։ Ւնքն էլ կուզենար նրա նման հռետոր լինել. այդպես էլ նա ասաց Անջելային։ Նա ավելի ու ավելի վստահում էր Անջելային։ Անջելայի վրա ուժեղ տպավորություն էր թողել նքա եռանդուն հետաքրքրությանը դեպի կյանքը, նրա ընտրելու կարողությունը, եւ զգում էր, որ նրան վիճակված է նշանավոր մարդ դառնալ։
Նրանք ունեցան նաեւ այլ հանդիպումներ։ Անջելան նորից Չիկագո եկավ նոյեմբերի սկզբին եւ ապա՝ ծննդյան տոների նախօրյակին, եւ Յուջինը ավելի ու ավելի խճճվում էր նրա մազերի հյուսքերի մեջ։ Չնայած նա Ռուբիին հանդիպել էր նոյեմբերին եւ հետզհետե մոտիկացել էր նրան, թեեւ հոգեպես ոչ ուժեղ հիմքերով, ինչպես ինքը ասում էր տյդ ժամանակ, այնուամենայնիվ նա իր ծանոթությունը Անջելայի հետ պահպանում էր հոգու խորքում որպես գերազանց եւ ավելի նշանակալից բան։ Անջելան ավելի անարատ էր, քան Ռուբին. Անջելայի մոտ կային զգացմունքների ավելի խռր երակներ, ինչպես այդ արտահայտվեց նրա մտքերի ու երաժշաության մեջ։ Դեռ ավելին, նա ներկայացնում էր գյուղական մի տուն, իրենց տան նման մի բան, գյուղական սիրուն, պարզ քաղաք, լավ մարդիկ։ Ինչո՞ւ պետք է ինքը բաժանվեր նրանից կամ թույլ տար, որ նա իմանա այս մյուս աշխարհը, որ ինքը շոշափում էր։ Նա չէր մտածում, թե պարտավոր է այդպես վարվել։ Նա վախենում էր, թե դրանով կկորցնի Անջելային, եւ նա գիտեր, որ Անջելան որեւէ մարդու համար կլինի իդեալական կին։ Անջելան նորից եկավ դեկտեմբերին, եւ Յուջինը գրեթե պատրաստ էր առաջարկություն անելու նրան: Նա զգում էր, որ չպետք է ազատ լինել նրա հետ կամ շատ մոտիկ լինել նրան, այն էլ այնքան արագ։
Անջելան նրան զգալ էր տալիս սիրո եւ ամուսնության

104

նվիրականությունը, եւ Յուջինը նրան առաջարկություն արեց հունվարին։
Արվեստագետի հուզմունքները այնպիսի նուրբ խառնուրդ են կազմում, որ դասակարգել հնարավոր չէ։ Այդ ժամանակ ոչ մի կին չէր կարող գոհացում տալ Յուջինի անձնական հատկանիշների բոլոր կողմերին։ Նրա համար գեղեցկությունր հիմնականն էր։ Որեւէ աղջիկ, եթե երիտասարդ էր, հուզական, հարգալից եւ գեղեցիկ, կարող էր որոշ ժամանակ հրապուրել ու պահել նրան։ Նա սիրում էր գեղեցկությունը, բայց կյանքը չէր սիրում համաձայն ընդունված նորմաների։ Նրան հետաքրքրողը արվեստագետի ասպարեզն էր եւ ոչ թե ընտանիք կազմելը։ Աղջիկը, երիտասարդական գեղեցկությունը, արվեստագիտական էր, եւ նա դրան էր տենչում։
Անջելան իր մտային կարողությամբ ու զգացմունքներով կայուն էր։ Մանկությունից նա սովորել էր հավատալու, որ ամուսնությունը հաստատուն բան է։ Նա հավատում էր, որ մարդկանց տրված է մի կյանք եւ մի սեր։ Երբ մարդ գալիս է այդ եզրակացության, բոլոր այն հարաբերությունները, որոնք չեն ծառայում դրան, վերջանում են։ Եթե երեխաներ ծնվեցին՝ լավ, եթե չծնվեցին, դարձյալ լավ, սակայն ամուսնությունը մշտական է։ Եթե մեկը երջանիկ ամուսնություն չի ունեցել, այնուամենայնիվ, նրա պարտականությունն է տառապել եւ տոկալ հանուն այն լավի, որ կյանքը կարող է դեռ պահած լինել։ Մեկը կարող է շատ տանջվել անհաջող միությունից, բայց վտանգավոր եւ խայտառակ բան է բաժանվելը։ Եթե մեկն այլեւս չի կարող այդ տանել, այդ նշանակում է, որ նրա կյանքը անհաջողության է մատնվել։
Յուջինն, իհարկե, չգիտեր, թե ինքն ինչի հետ է խաղում։ Նա չէր պատկերացնում բնույթն այն հարաբերության, որ ինքն էր կառուցում։ Նա կուրորեն շարունակում էր երագել այս աղջկան որպես իդեալ, եւ սպասում վերջնական ամուսնություն նրա հետ։ Թե երբ կլիներ այդ, չգիտեր, որովհետեւ թեեւ ծննդին նրա ռոճիկը բարձրացվել էր, բայց շաբաթական միայն տասնութ դոլար էր ստանում։ Բայց նա մտածում էր, որ այդ տեղի կունենա ոչ հեռավոր ապագայում:

105