-Ճիշտ ես,- կասկածանքով ասաց Բարսամը:- Բայց կարող էի քեզ հասակակից հայ երիտասարդների ճամբար գտնել, կարող էի քեզ օգնել մշակույթդ ավելի ճանաչելու, չարեցի:
-Հայրի՛կ, հիմա ինչու ես այս ամենը հիշել: Ինչո՞ւ ես ինձ անցյալի մասին հարցնում,- ասաց Արմանուշը լացը զսպելով:
Բարսամը քաջություն չուներ ասելու: Այսպես հեռվից, հեռախոսով չէր լինի: Չէր ուզում, որ տատիկի մահվան մասին կիլոմետրերի հեռավորության վրա, միայնակ իմանար: Թեմայից շեղվելու համար մի քանի բառ մրթմրթաց, բայց իր ձայնով չկարողացավ լռեցնել մյուսների աղմուկը: Արմանուշն ականջ դրեց ձայներին: Երևում է՝ ամբողջ ընտանիքն այնտեղ էր՝ բարեկամներ, ընկերներ, հարևաննե. բոլորը մի հարկի տակ էին: Արմանուշն այնքան խելացի էր, որ հասկանում էր ամբողջ ընտանիքի հավաքվելը երկու բանի նշան կարող էր լինել կամ ինչ-որ մեկն ամուսնանում է, կամ ինչ-որ մեկը մահացել է:
-Ի՞նչ է պատահել, հայրի՛կ: Շուշան տատիկս որտե՞ղ է: Հեռախոսը նրան տուր, նրա հետ էլ խոսեմ...,- կամացուկ ասաց Արմանուշը:- Ուզում եմ տատիկիս հետ խոսել:
Միայն այդ ժամանակ Բարսամ Չաքմաքչյանը կարողացավ ասել ճշմարտությունը:
*
* *
* *
Երեկոյից ի վեր Զելիհա մորաքույրն անսահման ու անհատակ էներգիայով գնում-գալիս էր սենյակում: Տանը ոչ մեկին չէր կարողանում պատմել, թե իրեն ինչքան վատ է զգում, զգացմունքները զսպելուց ավելի էր վատ զգում: Երկու անգամ սենյակից դուրս էր եկել, բայց երկու անգամ էլ սրտնեղած վերադարձել էր: Սկզբում
301
խոհանոց գնալով՝ հանգստացնող խոտաբույսերով թեյ ուզեց եփի, բայց Մուսթաֆայի պատվին պատրաստվող ուտելիքների ծանր հոտից սիրտը խառնեց: Երկրորդ անգամ հեռուստացույց նայելու համար գնաց հյուրասենյակ, բայց տեսնելով երկու քույրերին հաջորդ օրվա մասին ոգևորությամբ խոսելիս ու խենթի պես մաքրության անելիս, մտափոխվեց: Սենյակ վերադառնալով՝ դուռը փակեց, ծխախոտ վառեց ու հանեց նման անողոք օրերի համար անկողնու տակի գաղտնարանում թաքցրած ընկերոջը՝ մի շիշ լիմոնով օղի՝ Սմիրնոֆֆ: Այղ պահից սկսած՝ հանգիստ ու հաստատուն, առանց դադար առնելու խմեց ու դատարկեց շշի մեծ մասը: Տասը գլանակից և յոթ կրկնակի օղուց հետո անհանգստության նշույլ չէր մնացել: Հոգին սառել էր: Իրականում քաղցից բացի ոչինչ չէր զգում: Սենյակում ծամելու միակ բանը երեկոյան տան մոտ բղավող նիհար շրջիկ վաճառողից գնած մի տուփ չամիչն էր: Երբ մի բուռ չամիչ էր մնացել, հեռախոսը զանգեց. Արամն էր:
-Չեմ ուզում այս գիշեր այդ տանը մնաս,֊ հեռախոսը միացնելուն պես ասաց ձայնը:- Վաղն էլ, վաղը չէ մյուս օրն էլ: Չեմ ուզում մի օր անգամ ինձնից հեռու մնաս:
Ի պատասխան՝ Զելիհա մորաքույրը անհավատությամբ ծիծաղեց:
-Խնդրում եմ, սիրելի՛ս, ինձ հետ ապրիր: Անմիջապես լքիր այդ տունը: Տես, քեզ համար ատամի մածուկ եմ գնել: Անգամ մաքուր սրբիչ ունեմ,֊ Արամը սեփական կատակից դառնացած՝ խոսքը կիսատ թողեց:- Մինչև նրանց գնալը ինձ հետ մնա:
-Չէ՜է՜է՜է',֊ ասաց Զելիհա մորաքույրը արբածի հաստատակամությամբ:֊ Համ էլ ինչպե՞ս ենք սիրելի ընտանիքիս բացատրելու իմ հանկարծակի անհետացումը:
-Ստիպված չես որևէ բան բացատրել, խնդրում եմ.- աղաչանքով ասաց Արամը:- Դրա միակ օգուտը նահապետական ընտանիքի սպիտակ ագռավ լինելն է: Ինչ էլ անես, վստահ եմ, ոչ ոք չի զարմանա: Դե, խնդրում եմ, արի ինձ հետ մնա:
-Ասյայիև ինչ ասեմ:
-Ոչինչ, ոչինչ ստիպված չես ասել... Գիտես...
302
Զելիհա մորաքույրը շուրջը պատող մռայլության մեջ գալարվեց, ինչպես երեխան մոր արգանդում: Փակեց ծանրացող կոպերը, բայց անմիջապես ուժ հավաքելով՝ հարցրեց.
-Արա՚մ, ե՞րբ է վերջանալու այս մոռացությունը: Այս հիշողության պարտադրվող կորուստը: Այս մշտական մոռացությունը: Ոչինչ մի ասա, ոչինչ մի հիշիր, ոչինչ մի բացատրիր, ոչ քեզ, ոչ նրանց... Սրա վերջը ե՞րբ է գալու:
֊ Հիմա մի մտածիր այդ մասին,֊ փորձեց նրան հանգստացնել Արամը:- Մի քիչ հանգիստ տուր խղճիդ: Քեզ շատ ես ծանրաբեռնում: Վաղը առավոտ հենց զարթնես, արի այստեղ: Եթե կուզես, ես կգամ կտանեմ քեզ:
-Սիրելի՛ս... երանի կարողանայի գալ...,- մրմնջաց Զելիհա մորաքույրը: Կարծես Արամը հեռախոսով տեսնում էր իրեն, տխուր դեմքը շրջեց:- Պիտի նրանց դիմավորեմ օդանավակայանում: Այս ընտանիքում միայն ես եմ կարողանում մեքենա վարել, մոռացա՞ր:
Արամն այդ մասին մտածելով՝ լռեց:
-Մի՛ անհանգստացիր,- շշնջաց Զելիհա մորաքույրը:- Ես քեզ սիրում եմ... ես քեզ շատ եմ սիրում... դե, արդեն քնենք:
Հեռախոսն անջատելուն պես խոր քնի մեջ սուզվեց Զելիհա մորաքույրը: Թե ինչպես անջատեց հեռախոսը, ինչպես օղու շշերը դրեց անկյունում, ծխախոտն ինչպես հանգցրեց, լույսն ինչպես անջատեց, ինչպես մտավ վերմակի տակ, չէր հիշելու, երբ հաջորդ առավոտ արթնանար սարսափելի գլխացավով ու առանց ծածկոցի:
*
* *
* *
- Ստամբուլում ցո՞ւրտ է: Պետք է ավելի հաստ հագուստ վերցնեի,- ասաց Ռոզը՝ չնայած այդ հարցն անիմաստ էր երեք պատճառով: Առաջին՝ քիչ առաջ արդեն հարցրել էր, երկրորդ՝ ճամպրուկը վաղուց պատրաստել ու փակել էր, երրորդ՝ Թաքսոնի օդանավակայանի ճանապարհին էին արդեն և այդ ամենի մասին մտածելը շատ ուշ էր:
Մուսթաֆա Քազանջըն ուզում էր կնոջն այս երեք պատճառները մեկ առ մեկ հիշեցնել, բայց առանց աչքերը ճանապարհից կտրելու՝
303
օրորեց գլուխը: Ճանապարհ ընկնելու օրը Ռոզն ու Մուսթաֆան օդանավակայան գնալու համար կեսօրից հետո ժամը չորսին դուրս էին եկել տնից: Երկու ուղերթով էին հասնելու, առաջինը երկար էր, երկրորդը՝ ավելի երկար: Նախ Սան Ֆրանցիսկո էին հասնելու, այնտեղից էլ՝ Ստամբուլ: Առաջինը «Ամերիքան Ուեսթերն» էր, երկրորդը՝ «Թյուրք հավայոլլարը»: Ռոզն առաջին անգամ էր դուրս գալիս երկրից: Օտար լեզվով խոսող և նախաճաշին թխկու սոուսի մեջ թաթախված կրեպ չուտողների մի վայր էր գնալու, ուստի իրեն ի սկզբանե ափ նետված ձկան պես էր զգում: Իրականում երբեք արկածախնդիր չէր եղել: Եթե Բանգկոկյան ճամփորդությունը չլիներ, որն այնքան շատ էր ուզում, բայց չկարողացավ իրականացնել, անգամ անձնագիր չէր ունենա: Շուրջերկրյա ճանապարհորդության հետ ամենամոտ կապը «Քայլ առ քայլ Եվրոպա» վավերագրական շարքը դիտելիս էր հաստատվեր Հավաքածուն բաղկացած էր վեց սերիայից, յուրաքանչյուր երկրի համար հիսուն րոպե: Բոլորն ուշադրությամբ դիտել էր ավելի շատ մասնագիտական, քան անձնական հետաքրքրությունից ելնելով: Այս տարի չորրորդ դասարանցիներին էր դասավանդելու. երեխաները կարող էին եվրոպական երկրների մասին հարց տալ: Քանի որ Թուրքիան էլ էր այդ տեսաշարի մի մասը, գիտեր, թե այդ երկիրն ինչպիսին է. տեսանյութերը ամուսնության ընթացքում Մուսթաֆայի արած մի քանի հատուկենտ պատմություններից լավն էին: Միակ խնդիրն այն էր, որ Ռոզը վեց տեսաերիզը մի շնչում էր նայում: Քանի որ Թուրքիան ամեևավերջին հատվածում էր, այսինքն՝ Մեծ Բրիտանիայից, Ֆրանսիայից, Իսպանիայից, Պորտուգալիայից, Գերմանիայից, Ավստրիայից, Շվեյցարիայից, Իտալիայից, Հունաստանից և Իսրայելից հետո, երբ փորձում էր հիշել, չէր կարողանում մտաբերել միտքը եկած տեսարանները Թուրքիայում էին, թե այլ երկրում: «Քայլ առ քայլ Եվրոպա» վավերագրական ֆիլմաշարը կրթական տեսանկյունից խիստ գործնական և օգտակար էր. հատկապես օվկիանոսից այն կողմ գտնվող փող, ցանկություն կամ ժամանակ չունեցող ամերիկացի ընտանիքների համար: Բայց եթե նկարահանողները հավաքածուի
304
վրա մի զգուշացում գրեին, որ օրը մի երկրից ավելի մի շնչում նայելը վնասակար է, լավ կլիներ:
Թաքսոն-Արիզոնա միջազգային օդանավակայան գնալիս որոշել էին նայել բոլոր խանութները. դա նշանակում էր, որ պետք է գրքեր ու թերթեր գնեին, ինչպես և՝ նվերներ: Չնայած բավական հաճելի «միջազգային» բնորոշմանը (այդ անունը ստացել էր միայն Մեքսիկա մի ժամանոց արտերկրյա թռիչքի համար)՝ օդանավակայանն այնքան համեստ տեսք ուներ, որ կայարան էր հիշեցնում: Այնքան փոքր էր, որ «Սթարբաքսն» անգամ չէր բարեհաճել այնտեղ մասնաճյուղ բացել: Չնայած դրան՝ Ռոզը, մտնելով նվերների խանութ՝ Մուսթաֆայի ընտանիքի համար կարողացավ բավական շատ նվերներ գտնել: Չնայած անհանգիստ էր այդ ճամփորդության զարգացումների և աղջկա վիճակի համար, հատկապես՝ թե նրան ինչպես էր հայտնելու տատիկի մահվան մասին, ճանապարհորդելու պահը մոտենալու հետ մեկտեղ տուրիստական գլխապտույտ էր սկսվել: Մուսթաֆայի՝ ամբողջությամբ կանանցից կազմված ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամի համար նվեր գնելու համար շրջեց խանութում: Չնայած մեծ ընտրություն չկար՝ ամեն դարակին երկար նայեց: Կակտուսի տեսքով տետրեր, կակտուսի ձև ունեցող կախա-զարդեր, հմայիլներ, կակտուսաձև մագնիսներ, կակտուսի նկարներով թեքիլայի բաժակներ... միայն կակտուս: Դա էլ չլինի՝ կամ մողես պիտի լինի, կամ բորենի: Ի վերջո, Ռոզը Քազանջը ընտանիքի բոլոր կանանց համար մեկական հավաքածու գնեց, արդար լինելու համար՝ բոլորին նույն հավաքածուից՝ կակտուսի տեսքով գունավոր, վրան գրած՝ 1 love Arizona, Արիզոնայի քարտեզով սպիտակ շապիկ, Մեծ Կանյոնի նկարներով օրացույց, բաժակ՝ վրան խոշոր տառերով գրություն' ԱՅՍՏԵՂ ՇՈԳ է, ԲԱՅՑ ԳՈՆԵ ԽՈՆԱՎ Չէ, ու սառնարանի մագնիս՝ իսկական փոքրիկ կակտուս, որ սառնարանի վրա էր աճելու: Բացի դրանից, նաև ծաղկավոր երկու շորտ գնեց, գուցե մեկը Ստամբուլում կհավանի ու կհագնի: Չնայած Կենտուկիում էր մեծացել և քսան տարի Թաքսոնում ապրել Արիզոնան ներծծվել էր Ռոզի մեջ: Ոչ միայն միշտ հանգիստ հագուստներ հագնելը (թեթև վերնաշապիկներ,
305
ջինսի շորտեր, ծղոտի գլխարկներ) կամ էլ արևային ակնոցը, այլև նրա մարմնի լեզուն Արիզոնայի ոճն էր արտացոլում՝ թեթև, թույլ հանգիստ հոգեվիճակ: Քառասունվեց տարեկան Ռոզը մասնագիտական ամբողջ կյանքի ընթացքում չէր հասցրել ծաղկավոր հագուստ կրել, դրա համար էլ թոշակի անցած քրեական դատարանի քարտուղարուհու պես հետո սկսեց անընդհատ թիթիզ հագնվել: Իրականում Ռոզը մինչև այդ տարիքը էլի շատ բաներ չէր արել, որոնց համար զղջամ էր, ներառյալ՝ մի քանի երեխա ունենալը: Ինչքա՜ն էր ուզում երեխա ունենալ: Մուսթաֆան երեխայի ցանկություն չուներ: Դա երկար ժամանակ դուր էր գալիս Ռոզին. չէր մտածում, որ մի օր զղջալու է: Գուցե իր մասնագիտության բացասական կողմերից էր. ամբողջ օրը չորրորդ դասարանցիներով շրջապատված՝ կյանքում երեխայի պակասության չէր զգացվում: Չնայած դրան՝ ընդհանուր առմամբ նրանց ամուսնությունը երջանիկ էր: Երբեք կրքոտ սիրահարված չեն եղել երևի, բայց կայուն, զգույշ հարաբերություններ են ունեցել, միմյանց հանդեպ հանդուրժողականության սահմանները չեն անցել: Եթե մտածենք, որ Ռոզը Մուսթաֆայի հետ սկսել էր հանդիպել Չաքմաքչյաններից վրեժ լուծելու համար, ապա այս ամուսնությունը կարելի է համարել ճակատագրի հեգնանք: Մուսթաֆային ավելի լավ ճանաչելով՝ նրան սիրել և ընդունել էր: Բացի փոխադարձ կրքոտ կապվածությունից՝ նրանց ամուսնությունը կարելի էր որակել որպես համատեղ կյանքի ընթացքում ձեռք բերած սովորությունների մխիթարանք: Իրականում սիրով սկսված ու հետո կռիվներով ավարտված հազարավոր ամուսնություններից ավելի լավ էր: Երբեմն Ռոզը ռոմանտիկ հարաբերությունների, մեկ այլ մարդու հետ այլ կյանքի մասին էր երազում, բայց ընդհանուր առմամբ շատ գոհ էր իր ամուսնությունից:
- Թող այդ սոուսները,- ասաց Մուսթաֆա Քազանջըն՝ տեսնելով, թե Ռոզն ինչպես է ուզում կակտուսաձև շշով համեմունք գնել:-Հավատա, Ստամբուլում դրա կարիքը չես զգա, Ռո՛զ:
֊ Իսկապե՞ս: Թուրքական խոհանոցում համեմունք կա՞:
Այդ և մի քանի այլ պարզ հարցերի Մուսթաֆան դժկամությամբ պատասխանում էր: Մշակութային կտրվածության այդքան
306
տարիներից հետո Թուրքիայի մասին իմացածը արևից ու քամուց խունացած հին մագաղաթի վրա աղոտ երևացող նկարի պես մաշվել էր: Չէր նկատել, թե Ստամբուլն ինչպես է իր համար վերածվել ուրվական֊քաղաքի՝ միայն երբեմն երազներում երևացող, իր հետ ոչ մի կապ չունեցող անհայտ հեքիաթային քաղաք: Չնայած երիտասարդ տարիքում քաղաքի մի քանի թաղամասը խենթի պես սիրում էր, ԱՄՆ գալուց ի վեր Ստամբուլի և նրա հետ կապված թեմաների հանդեպ ակնհայտ անզգացմունքային էր դարձել: Մարդու համար սեփական քաղաքից բաժանվելն այլ էր, սեփական միս ու արյունից բաժանվելը՝ այլ: Մուսթաֆա Քազանջըն ցանկանում էր ընդմիշտ Ամերիկայում հաստատվել, ասես հայրենիք չի էլ ունեցել, ասես ոչ մի հուշ, նախկին կյանք չի ունեցել, բայց պապեր չունեցող օտարերկրացու, մանկություն չունեցող մարդու վերածվելու մտքից սրտնեղում էր: Տարիների ընթացքում փորձել էր վերադառնալ, հանդիպել ընտանիքին, բայց ամեն անգամ հասկացել է, որ դա հեշտ բան չէ: Տարիներ անց էլ գործը չհեշտացավ: Սեփական անցյալից քայլ առ քայլ հեռացավ, ի վերջո հավատաց, որ արմատներից ամբողջությամբ կտրվել է: Այդպես ավելի լավ էր՝ և իր, և նրանց համար, ում ժամանակին շատ էր նեղացրել: Արդեն Ամերիկան էր նրա տունը: Իրականում Արիզոնայում ավելի շատ ապագային, այսինքն՝ հնարավորությունների, ճկունության, կատարյալ հավերժության և ապառնի ժամանակի միջև էր տեղավորվել, և այդ տեղն իր տունն էր դարձրել, տուն, որի ետնադուռը դեպի անցյալ փակ էր: Մուսթաֆան ինքնաթիռում ակնհայտ մտախոհ ու ներամփոփ էր: Երբ ինքնաթիռը բարձրանում էր, անշարժ նստել էր, անհրաժեշտ բարձրության հասնելուց և «Կապեք անվտանգության գոտիներ»-ից հետո էլ դիրքը չփոխեց: Այս պարտադրված ճամփորդությունից հոգնություն էր զգում: Մինչդեռ ամեն ինչ նոր էր սկսվում: Որքան Մուսթաֆան հոգնած էր երևում, Ռոզն ընդհակառակը՝ նույնքան աշխույժ ու ակտիվ էր: Ամուսինը հոգնած նայում էր պատուհանից դուրս, ասես այնտեղ ամպերից բացի այլ բան էլ կար, իսկ նա բաժակ բաժակի հետևից խմում էր ինքնաթիռի անպետք սուրճը, իրեն հյուրասիրած աղի կրեկերներն էր կրծում,
307
ամսագրերն էր թերթում, հեռուստացույցով դիտեց «Brigitte Jones: The Edge of Reason» ֆիլմը, չնայած՝ արդեն տեսել էր, երկար զրուցեց կորղքին նստած կնոջ հետ (նա մեծ աղջկան ու նորածին թոռանը տեսնելու համար էր գնում Սան Ֆրանցիսկո), ծեր կնոջ քնելուց հետո իրեն նվիրեց դիմացի էկրանին հայտնվող պատմական հարցերին պատասխանելուն, բայց մեծ հաջողության չհասավ:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում ո՞ր երկիրն է ամենաշատ զոհերն ունեցել:
ա. Ճապոնիա
բ. Մեծ Բրիւրանիա
գ. Ֆրանսիա
դ. Սովետական Միության
Ջորջ Օրուելի «1984» ի գլխավոր հերոսի անունն ի՞նչ է:
ա. Ուինսթոն Սմիթ
բ. Ակակի Ակակիևիչ
գ. Սըր Ֆրանսիս Դրակե
դ. Գրեգոր Ջամզսա
Առաջին հարցին պատասխանելիս Ռոզն ինքնավստահ սեղմեց Բ. կոճակը, իսկ երկրորդի մասին ոչ մի գաղափար չունենալու պատճառով Ա.-ն սեղմեց: Քիչ անց տեսնելով, որ առաջինի պատասխանը սխալ է, երկրորդինը՝ ճիշտ, զարմանալու էր: Եթե էմին կողքին լիներ, երկուսին էլ ճիշտ կպատասխաներ և՝ ոչ պատահականության սկզբունքով: Դստեր մասին մտածելիս սրտնեղեց: Չնայած անհաշտություններին ու վեճերին, չնայած որպես մայր բոլոր անձնական թերություններին՝ վստահ էր, որ էմիի հետ մոր ու դստեր առողջ հարաբերություններ ունեին: Այս մտքերով վերջապես ավարտվեց ճանապարհորդության առաջին մասը: Վայրէջք կատարեցին Սան Ֆրանցիսկոյում:
Երբ մտան տերմինալ, Ռոզն աոևտուր անելու նոր տենդով բռնվեց, բայց այս անգամ ցանկը բավական տարբերվում էր:
308
Օդանավում հյուրասիրած փշուրներից այնքան դժգոհ էր, որ նախաձեռնությունն իր ձեռքն առավ: Որքան էլ Մուսթաֆան փորձում էր նրան բացատրել, որ Թուրքական ավիաուղիները, ի տարբերություն ամերիկյան ներքին ուղևորությունների, հիանալի հյուրասիրում են, Ռոզը որոշեց պատրաստ լինել տասներկու ժամանոց թռիչքից առաջ, երբ ինքնաթիռից ոչ մի տեղ հնարավոր չէր փախչել: Եվ վերցրեց. Planters աղի պիստակ, պանրով կրեկեր, շոկոլադով բիսկվիթ, երկու տափ Bar-B-Q կարտոֆիլի չիփս, մեղրով ու նուշով գրիլյաժ, տուֆերով մաստակ՝ բոլորը փչվող: Միայն մի բան մոռացավ՝ ուշադրություն դարձնել կարբոնահիդրատային չափաբաժնին: Այդ շրջանն անցյալում էր մնացել: Այդ օրերն անցյալում էին մնացել: Դա երիտասարդ տարիքում էր, երբ ուզում էր Չաքմաքչյանների ընտանիքից վրեժ լուծել, երբ ուզում էր ապացուցել, թե անընդհատ «օտար» և իրենցից մեկը չհամարվող կինը իրականում որքան հաճելի և դյութիչ կարող է լինել: Քսան տարի անց այդ երիտասարդ ու վրիժառու կնոջ վրա միայն ծիծաղում էր:
Եթե առաջին ամուսնու և նրա ընտանիքի հանդեպ զգացած թշնամանքն ամբողջությամբ չէր էլ անցել, Ռոզը սովորեց լայնացող ազդրերն ու ստամոքսն ընդունել մնացած թերությունների և անընդունակությունների հետ: Կյանքում այնքան էր սննդակարգ պահել, որ չէր էլ հիշում, թե երբ է վերջնականապես հրաժարվել նրանցից: Ռոզն ազատվեց ոչ թե կիլոգրամներից, այլ նիհարելու անհրաժեշտությունից: Այլևս ցանկություն չուներ. Մուսթաֆան նրան սիրում էր այնպես, ինչպես նա կար: Երբեք չէր քննադատում նրա հայացքները: Ռոզն առաջին ամուսնության գրեթե ամեն րոպեն այնքան էր մտածում իր մարմնի թերությունների մասին, որ երկրորդ ամուսնության ժամանակ նման քննադատությունների չենթարկվելուց իրեն երջանիկ էր զգում: Տարօրինակ է, դեռ գիրուկ կին էր, բայց սննդակարգ պահելու ժամանակներից ավելի գիրուկ չէր: Սննդակարգից հրաժարվելը կարգավորել էր նրա կիլոգրամները, տատանումներին վերջ էր դրել: Իրականում և՛ ֆիզիոլոգիայի, և՛ հոգեբանության խնդիրը հավասարակշռության մեջ էր: «Ճիշտ
309
այդպես»,- մտածեց նա՝ մի տուփ ժելեով կոնֆետ գնելիս: «Ճիշտ այդպես»-ը դեռ օգտագործում էր «այո»-ի փոխարեն: «Ոչ»-ի փոխարեն «ոչ մի կերպ» էր ասում: Չնայած անհնար էր, որ Թուրքական ավիաուղիներում ուտելիքը քիչ լիներ, Ռոզի համառ պնդումների պատճառով «Ուենդիում» հերթ կանգնեցին: Երկու մեծ խոզապուխտով դասական կոմբոյին ու մի ընտանեկան, թթվաշ կրեմով կարմրացրած կարտոֆիլին սպասելիս լսեցին հայտարարությունը: Պատվերը ճիշտ ժամանակին վերցնելով, անվտանգության զննումով անցնելով՝ դեպի դուռն ուղղվեցին: Միջազգային թռիչքների, հատկապես միջինարևելյան թռիչքների ժամանակ, կրկնակի զննում էին անում: Բարեկիրթ, բայց խոժոռ ծառայողի՝ Թաքսոնում գնած նվերները վերցնելուն Ռոզը հետևեց անհանգիստ հայացքով: Երբ ծառայողը կակտուսաձև գրիչներից մեկը թափահարեց օդում, կարծես նրան զգուշացնելու համար տեղում ետուառաջ արեց: Բայց երբ բոլոր ուղևորները ինքնաթիռ նստեցին, Ռոզը հանդարտվեց ու սկսեց հաճույքով հետևել առաջին միջցամաքային ուղևորության յուրաքանչյուր մանրամասնին՝ իրենց տրված փոքրիկ, ընտիր, ճանապարհորդական պայուսակները, ներդաշնակ բարձերը, ծածկոցները և աչքերի կապերը, հյուրասիրված հնդկական սենդվիչը, խմիչքի՝ հաճախակի կրկնվող խաղասիրությունը: Շատ չանցած սկսեցին մատուցել ընթրիքը՝ տապակած հավ, փլավ, մի քիչ սալաթ, կարմրացրած բանջարեղեն: Սկուտեղի վրա մի թուղթ կար, վրան գրված՝ «Մեր ուտելիքների մեջ խոզի միս չկա»: Ռոզը «Ուենդիս»-ից գնած խոզապուխտով համբուրգերների համար իրեն մեղավոր զգաց:
-Ճիշտ էիր ասում ուտելիքների համար, շատ համեղ է,- ամաչելով ասաց նա ամուսնուն՝ ծիծաղելով ու ձեռքում քաղցրավենիքի ամանը պտտելով:- Սա՞ ինչ է:
-Դա՞: Աշուրե,- ամանը զարդարող դեղին չամիչներին նայելիս Մուսթաֆայի ձայնը խզվեց:- Առաջ ամենասիրածս քաղցրավենիքն էր: Հավանաբար՝ մայրս իմ գալստյան մասին լսելով՝ մի կաթսա պատրաստել է:
310
Որքան էլ խուսափեր նման զգացմունքային մանրամասներից, Մուսթաֆան չէր կարողանում հիշողությունից ջնջել հարևաններին բաժանելու համար սառնարանի դարակներում դասավորված աշուրեով ապակյա ամանները: Ի տարբերություն մյուս քաղցրավենիքների՝ աշուրեն ընտանիքից բացի նաև հարևանների համար էին պատրաստում: Դրա համար էլ շատ էին անում, տարբեր բաղադրիչներով: Յուրաքանչյուր ամանը գոյատևման, հանդուրժողականության, առատության նշան էր: Մուսթաֆայի՝ այդ քաղցրավենիքի հանդեպ ունեցած մեծ սերը բացահայտվեց, երբ իրեն վստահված աշուրեն դռնեդուռ հարևաններին բաժանելու փոխարեն ամբողջովին կերավ:
Դեռ հիշում էր իրեն՝ հարևան մեծ շենքի աստիճանների տակ, ձեռքին՝ սկուտեղը, մտքում՝ կասկածանքով սպասումը: Սկուտեղի մեջ կես դյուժին աման կար, յուրաքանչյուրը մի հարևանի համար: Սկզբում բոլորից հատիկ-հատիկ կերավ չամիչները՝ վստահ լինելով, որ դա ոչ ոք չի նկատի: Բայց հետո նռան հատիկներին ու բոված պնդուկներին անցավ: Հետո առանց հասկանալու, թե ինչ է անում, ամանների պարունակությունը մի շնչում կերավ: Ճաշկերույթից հետո ետնաբակում մի փոս փորելով՝ դատարկ ամաններն այնտեղ տեղավորեց: Աշուրե ստացած հարևանները հիմնականում վերցնում էին ամանները, որոշ ժամանակ անց իրենց եփած կերակուրներից, ավելի շատ՝ աշուրե լցնում ու վերադարձնում էին: Դրա համար էլ Մուսթաֆայի մեղքը բացահայտելը մորից քիչ ժամանակ պահանջեց: Երբ ամեն ինչ պարզվեց, Գյուլսումը, չնայած ամաչում էր որդու ագահության համար, նրա վրա չզայրացավ, միայն այդ օրվանից ի վեր նրա համար սառնարանում մի քանի աման աշուրե էր առանձնացնում:
- Ի՞նչ կխմեք, պարոն,- ուղեկցորդուհին թուրքերեն էր հարցնում: Անբնական փայլող մուգ կապույտ ոսպնյակներ էր կրում և նույն գույնի զգեստ: Նրա թիկունքում երևում էին ամպերը:
Մուսթաֆան մի պահ հապաղեց, ոչ թե նրա համար, որ չգիտեր ինչ խմի, այլ նրա, որ չգիտեր՝ ինչ լեզվով պատասխանել: Այդքան
311
տարիներ անց թուրքերենի հետ համեմատած անգլերենը գերիշխում էր. և ամեն անգամ իր ցանկությունն արտահայտելիս անգլերենին էր տալիս նախապատվությունը: Իրեն գոռոզություն էր թվում հայրենակցի հետ հանդիպելիս անգլերեն խոսելը: Մոաթաֆա Քազանջըն մինչ այդ խնդիրը լուծել էր Ամերիկայի թուրքերի հետ շատ չհանդիպելով: Բայց երկընտրանքը լիովին ի հայտ էր գալիս այսպիսի հասարակ հանդիպումների ժամանակ: Կարծես փախչելու ցանկությամբ՝ արագ շուրջը նայեց, մոտերքում ելքի դուռ չգտնելով՝ վերջապես թուրքերեն պատասխանեց.
-Լոլիկի հյութ, խնդրում եմ:
-Լոլիկի հյութ չկա,- ժպտաց ուղեկցորդուհին՝ ասես այդտեղ ծիծաղելի բան կար: Որոշ մարդիկ որքա՜ն էին նմանվում իրենց աշխատավայրի միջավայրին: Ե՛վ «այո», և՛ «ոչ» ասելիս նույն ուրախ դեմքն էր ընդունում:- Արյունոտ Մերի կցանկանա՞ք:
Մուսթաֆան մուգ կարմիր խառնուրդը վերցնելով՝ հենվեց թիկնակին. ճակատը կնճիռներով էր պատվել, շագանակագույն աչքերը խամրել էին: Միայն այդ ժամանակ զգաց, որ Ռոզն իրեն է նայում, ուշադիր ու անհանգիստ հետևում է շարժումներին:
-Ի՞նչ է պատահել, սիրելիս: Նյարդայնացած ես երևում: Ընտանիքիդ տեսնելու պատճառո՞վ է,- մտահոգ հարցրեց Ռոզը:
Ճամփորդությունն ամբողջությամբ քննարկելուց հետո այլևս ասելիք չէր մնացել: Ռոզը գիտեր, որ Մուսթաֆան չէր ուզում Ստամբուլ գնալ, որ միայն կնոջ պնդումներին էր ենթարկվել: Եթե անգամ մեծ գնահատական տար այս փոխզիջմանը, չէր կարող ամուսնուն ասել, որ շնորհակալ է: «Տասնինը տարվա կինն իրավունք ունի քառասունամյա ամուսնուց մի լավ բան ուզել»,- մտածեց նա և Մուսթաֆայի ձեռքը հոգատարությամբ սեղմեց ափի մեջ:
Այդ շարժումը Մուսթաֆային հանկարծակիի բերեց: Իրեն մեկնած ձեռքը բռնելիս տխրեց: Մի քիչ էլ մոտեցավ կնոջը: Նրա շնորհիվ սիրո մասին երկու հիմնական բան էր սովորել, առաջինը՝ չնայած ռոմանտիկ կերպարների պնդումների՝ սերը ավելի շատ ժամանակի ընթացքում զարգացող ծանր հոսանք է. քան առաջին հայացքից
312
կայծակի հարված: Ինչ վերաբերում էր երկրորդ կետին՝ ինչ էլ լիներ, ամեն մարդ ընդունակ էր սիրելու՝ անգամ ինքը:
Տարիների ընթացքում սովորել էր սիրել Ռոզին՝ նրա էության, նրա մարմնի և հոգու մեջ հանգստություն էր գտել: Չնայած ժամանակ առ ժամանակ չափից դուրս կամակոր, պահանջկոտ ու քմահաճ լինելուն՝ Ռոզն իրականում միշտ նույնն էր, նրան հեշտ էր հասկանալ և նախապես ենթադրություններ անել: Երբ մի անգամ հասկացավ նրա էությունը, այլևս չէր զարմանում: Հայտնի տարրերից բաղկացած բաց ու պարզ բանաձև էր: Մուսթաֆային չէր հրահրում, ինչպես և չէր փորձում կյանքին դեմ առ դեմ հանդիպել: Շրջապատին հարմարվելու բնական կարողություն ուներ, ուր էլ որ լիներ, շրջապատին իրենով էր անում, սուր անկյուններն այնպիսի ճարտարությամբ էր վերացնում, որ որոշ ժամանակ անց շրջապատի և իր միջև այլևս սահմաններ չէին մնում:
Մուսթաֆա Քազանջըն սիրում էր կնոջը: Նրա հետ հանդիպելուց հետո վախերն անցել էին, ներսում հավաքվել էին ընտանեկան հուշերը: Կնոջը սիրելը չէր նշանակում կրքով ցանկանալ նրան. Մուսթաֆան Ռոզի հանդեպ երախտագիտության հետ խառնված սեր էր զգում, իրեն ոտքի կանգնեցնելու, նորմալ մարդ դարձնելու համար: Ռոզին չէր հաջողվել հարմարվել ծանր հայկական ընտանիքի հետ, առաջին ամուսնության ժամանակ շատ խիստ էին վիճել, բայց հենց այդ պատճառով էլ ծանր թուրք ընտանիքից փախչել ցանկացող Մուսթաֆայի պես մարդը կատարյալ ապաստան էր:
֊ Լա՞վ ես,- աճող անհանգստությամբ հարցրեց Ռոզը:
Հենց այդ պահին Մուսթաֆա Քազանջըն վատ զգացողություն ունեցավ: Որպես ի՞նչ էր գնում Ստամբուլ: Այդքան փորձել էր ամեն ինչ անցյալում թողնել, հիմա ինչու և ինչպես էր գնում այնտեղ, որտեղից փախչում էր: Այնպես գունատվեց, ասես օդը չէր հերիքում: Այս ինքնաթիռում չպետք է լիներ, Ստամբուլ չպետք է գնար: Ռոզն այնտեղ մենակ պետք է գնար, դստերը վերցներ ու տուն վերադառնար... տո՜ւն: Իր տունը Ստամբուլը չէր, Արիզոնան էր: Եվ այժմ
313
այնտեղ լինելու համար ամեն ինչ կտար: Արիզոնայում, ուր ամեն ինչ հյուսված է մետաքսի հյուսվածքով, կյանքի ռիթմը հանդարտ է, անապատի հանգստությունն արտացոլվում է մարդկանց վրա:
- Մի քիչ քայլեմ, լավ կլինի,- ասաց Մուսթաֆան՝ Արյունոտ Մերին տալով Ռոզին: Ոտքի կանգնեց, ասես ուզում էր փախչել:֊ Ժամերով նստելը լավ չէ արյան շրջանառության համար:
Նեղ միջանցքով մինչև վերջ քայլելիս ուղևորներին նայեց, թուրքեր, ամերիկացիներ, այլ ազգերի ներկայացուցիչներ: Գործարարներ, լրագրողներ, լուսանկարիչներ, փաստաբաններ, շրջիկ գրողներ, ուսանողներ, մայրեր՝ երեխաների հետ, նույն վայրում ապրող, անհրաժեշտության դեպքում նույն տխրությունը քեզ հետ կիսող, բայց լրիվ օտար դեմքեր: Ոմանք թերթ կամ գիրք էին կարդում, ոմանք կախված էկրաններին դիտում էին, թե ինչպես է Արթուր արքան սպանում թշնամիներին, ոմանք խաչբառ էին լուծում: Հետևում նստած երեսուն տարեկանին մոտ մի թուխ կին ուշադիր նրան էր նայում: Մուսթաֆան աչքերը փախցրեց: Դեռևս բարետես էր, բայց ոչ թե բարձր հասակի, մկանուտ մարմնի, սուր դիմագծերի և սև մազերի, այլ շարժումների բարեկրթության, հագուստի ճոխության և տարիների ընթացքում ձեռք բերած ոճի շնորհիվ: Կյանքի ընթացքում շատ կանանց ուշադրությանն է արժանացել, սակայն կնոջը երբեք չի դավաճանել: Տարօրինակն այն է, որ ինչքան հեռու էր մնում կանանցից, նրանք դա ընդունում էին որպես առաջարկ և ավելի շատ էին կախվում նրա վզից:
Թուխ կնոջ կողքով անցնելիս Մուսթաֆան նկատեց, որ կարճ շրջազգէստ է հագել և ոտքն այնպես գցել ոտքին, որ թվում էր՝ հիմա ներքնազգեստը կերևա: Անհանգստացավ: Կարճ շրջազգեստի պատկերները, որ ուզում էր ջնջել, նորից արթնացան: Նման կարճ շրջազգեստի համար խենթացող, սեփական ստվերից փախչելու պես արագ քայլերով Ստամբուլը չափչփող քրոջը' Զելիհային հիշեց: Գալարվեց: Չկարողացավ փախչել իր մտքի միջի Զելիհայի աչքերից: Միջին տարիքն անցնելուց հետո իրեն իսկապես հարցնում էր՝ արդյո՞ք իրեն դուր են գալիս կանայք: Իհարկե, Ռոզի պես կանանցից բացի: Բայց. դե, Ռոզը կին չէր: Ռոզը Ռոզն էր:
314
Մինչև հիմա Ռոզի դստեր համար լավ խորթ հայր էր եղել: Չնայած էմիին իսկապես սիրում էր, երբեք չէր ուզել սեփական երեխա ունենա: Երեխաները նրա համար չէին: Ոչ ոք չգիտեր, որ նա կարծում էր, թե երեխա ունենալու իրավունք չունի: Վստահ չէր, որ կարող է լավ հայր լինել: Ո՞ւմ էր խաբում: Վատ հայր կլիներ: Սեփական հորից էլ վատ:
Մի ժամանակ ավագ քրոջից՝ Բանուից բազմիցս լսած Ազրայիլի պատմությունը չէր մոռացել: Մահից փախչելու համար ամբողջ աշխարհը շրջած, ի վերջո՝ ճիշտ ճակատագրի գրքում գրվածի պես Ազրայիլին Չինաստանում հանդիպած մարդու պատմությունը: Մուսթաֆա Քազանջըն չէր հավատում, որ երեխա ունենալու դեպքում այնքան կապրի, մինչև տեսնի նրա մեծանալը: Ուր էլ գնար, քանի երկրով էլ շրջեր, իր ընտանիքի տղամարդկանց հետևող վաղաժամ մահվանից չէր խուսափելու: Մի տեղ պիտի կտրվեր տոհմածառը: Որպես Քազանջըների ընտանիքի միակ տղա զավակ տոհմածառն այսպես շարունակելու փոխարեն ուզում էր այն արմատից պոկել-նետել:
Հիշեց Ռոզի հետ ծանոթանալու օրը. գուցե շատ ռոմանտիկ հանդիպում չէր՝ մի սուպերմարկետի միջանցքում, ձեռքին մի աման սիսեռ: Տարիներ անց իրար պատմում էին այդ պահը՝ ծիծաղելով հիշած յուրաքանչյուր մանրամասնի վրա: Իրենց հիշողության մեջ նույն տեսարանը տարբեր տեղ էր զբաղեցնում. Ռոզը միշտ հիշում էր նրա ամաչկոտությունը, վախեցած ոգևորությունը, իսկ նա՝ Ռոզի փայլող շեկ մազերը և առաջին հայացքից վախեցնող ակտիվությունը: Այլևս երբեք չվախեցավ Ռոզից: Ընդհակառակը, Ռոզի հետ լինելը նրա համար նշանակում էր ինքն իրեն թողնել մի հանգիստ հոսքի, ոչ մի անակնկալ չբերող միալար ընթացքի: Նրան սիրելը երկար ժամանակ չպահանջեց:
Առավոտները Մուսթաֆան հետևում էր, թե Ռոզն ինչպես է աշխատում խոհանոցում: Երկուսն էլ սիրում էին խոհանոցը, բայց լրիվ տարբեր պատճառներով: Ռոզը' եփելու հանդեպ սիրո և իրեն միայն այնտեղ ամբողջովին տանը զգալու համար, իսկ Մուսթաֆան
315
սիրում էր մի բան պատրաստելիս նայել նրան` մի շարք մանրուքների հետ մեկտեղ` սալիկներին համապատասխան անձեռոցիկներ, մի կայազորի բավականացնող բաժակներ, սեղանին չորացող շոկոլադի սոուս... ամենօրյա կյանքի թմրություն, սովորականության գրավչություն: Հատկապես սիրում էր հետևել Ռոզի թմբլիկ ձեռքերին, երբ նա ինչ-որ բան էր մասնատում, բաժանում, կտրատում: Ռոզին կրեպ պատրաստելիս դիտելը Մուսթաֆային կյանքում ամենաշատ հանգստություն պատճառող պահերից էր: Նոր պատրաստած կրեպի վրա թխկու սոուս լցնելու պես հանգստացնող բան չկար: Թխկու սոուսը պատկանում էր ապագային: Անցյալի շղթաների հետ ոչ մի կապ չուներ: Ամբողջովին ամերիկյան էր: Անցյալ չունեցող փախստականի խորհրդանիշն էր թխկու սոուսը:
Սկզբում մորն ու ավագ քրոջն անընդհատ նամակներ էր գրում, հարցնում էր, թե ինչպես են և երբ են իրենց տեսակցության գալու: Անցանկալի հարցեր էին տալիս, անընդհատ նամակ և նվերներ էին ուղարկում: Ամենաշատը մայրը: Այս քսան տարվա ընթացքում մոր հետ միայն մի անգամ է հանդիպել, այն էլ ոչ թե Ստամբուլում, այլ` Գերմանիայում: Երկրաբանների և թանկարժեք քարերի մասնագետների կոնֆերանսին Ֆրանկֆուրտ գնալիս մորը խնդրել էր. որ այնտեղ գա: Մայր ու որդի Թուրքիա չվերադարձող քաղաքական ապաստան հայցողների պես հանդիպեցին Գերմանիայի մի քաղաքում:
Մայրը շատ էր ուզում նրան տեսնել: Անգամ չհարցրեց, թե ինչու երկու ժամվա հեռավորության վրա գտնվող Ստամբուլ չի եկել: Ինչ զարմանալի է, որ մարդիկ աննորմալ պայմաններին այդքան արագ են ընտելանում: Անսովոր պայմաններում տարօրինակություններն ընդունելը մարդուն հատուկ կարողություն է:
Հասնելով ինքնաթիռի ծայրը` Մուսթաֆա Քազանջըն կանգնեց զուգարանների դիմաց` հերթի մեջ սպասող երկու մարդկանց հետևում: Նախորդ գիշերը հիշելով` հաոաչեց: Աշխատանքից վերադառնալիս վերջին տասը տարվա ընթացքում Թաքսոնում Ռոզից թաքուն այցելած վայրը մտավ` էլ Տիրադիտո տաճար:
316
Համեստ, պարզ մի տաճար Թաքսոնում: Փոքրիկ ցուցատախտակի վրա գրված էր, որ նվիրված է Ամերիկայում մի մեղավոր հոգու: Եկեղեցուց վտարվածի, մի tradito-ի, մի մեղավոր մարդու հիշատակին է նվիրված: Տաճարն ամերիկյան չէր, մեքսիկական էր: Սահմանով անցնող մեքսիկացի փախստականներն էին իրենց հետ բերել այղ մշակույթը: Հիմա ոչ ոք 19-րդ դարի կեսերի իրադարձության մանրամասները չգիտի. ո՞վ էր այդ մեղավոր մարդը, ո՞րն էր նրա մեղքը, ամենակարևորը ինչպե՞ս են արհամարհվածին տաճար նվիրել: Մեքսիկացի փախստականները հաստատ իմացել են այս հարցերի պատասխանները, բայց նրանք էլ ցանկություն չեն ունեցել նման թեմաների շուրջ տեղեկություն չունեցողների հետ կիսել իրենց գիտելիքները: Առանց այդ էլ Մուսթաֆա Քազանջըն պատմական մանրամասներով չէր հետաքրքրվում: Բավական էր այն, որ էլ Տիրադիտոն իրականում լավ մարդ է եղել, գոնե ոչ ոքի վատություն չի արել, չնայած անցյալում սարսափելի, իրեն մեղավոր պիտակող բաներ է արել, կրկին ներվել է, հանդուրժողական մոտեցում է տեսել, և ի տարբերություն շատ անցավորների` նրան տաճար են նվիրել:
Ստամբուլ գնալուց առաջ` երեկոյան, Մուսթաֆան կրկին գնաց տաճար:
Իրականում Թաքսոնում մուսուլմանական լավ համայնք կար և եթե ուզեր, օրինակի համար, կարող էր մզկիթ գնալ: Մուսթաֆան հավատացյալ չէր, երբեք էլ չէր եղել: Տաճարների, մզկիթների, սինագոգների ու սրբավայրերի կարիք չէր զգացել: Էլ Տիրադիտո մտնելու պատճառն այլ էր: Աղոթելու համար չէր գնում: Ոչ մի սպասելիք չուներ: Հենց այդ պարզությունն ու անսպասելիությունն էր նրա փնտրածը: Իրեն հրավիրելուց հետո ձուլելու նպատակ չունեցող միակ սուրբ վայրը լինելու համար էր սիրում: Մինչ հավատացյալները փորձում են քեզ իրենց նմանեցնել, մի մեղավորի նվիրված այս վայրը բոլոր այցելուներին ընդունում էր ինչպես կան` առանց պահանջների և առանց ճնշման... Մեքսիկական հոգու և ամերիկյան ավանդույթների խառնուրդ: Տաճարում այլ մեղավորների
317
վառած տասնյակ մոմեր կային, պատերի անցքերում այցելուների մեղքերի խոստովանություններն էին՝ ծալված թղթերի վրա: Մուսթաֆան երբեմն աչքերը փակում էր, պատկերացնում, թե ինչպես է այդ թղթերը մեկ առ մեկ բացում-փակում: Ի՞նչ էին գրում մարդիկ: Որո՞նք էին նրանց ամենաշատ ամաչեցնող մեղքերը: Երանի կարողանար անտեսանելիորեն կարդալ այդ թղթի կտորները: Գուցե ինչ-որ մեկն արել է: Եթե այդպես է, իր թուղթն էլ են բացել ու կարդացել: Անցյալում թողած սարսափելի մեղքի անտանելի ծանրությունը... չասվող, չարտաբերվող միայն մի թղթի կտորի վրա Արիզոնայում մի պատի անցքի մեջ խցկած խոստովանություն...
-Լա՞վ եք, պարո՛ն,- մուգ կապույտ ոսպնյակներով ուղեկցորդուհին էր հարցնում:
Գլխի ուժեղ թափահարումով պատասխանեց: Այս անգամ թուրքերեն չէր խոսելու նրա հետ: Հոնքերը կիտելով՝ անգլերեն պատասխանեց՝ արմատներից հրաժարվելու համառությամբ.
-Yes, thank you. I’m o’kay. Just a bit air sick...’
*
* *
* *
Փողոցի լույսերի՝ վարագույրից ներթափանցող թավշանման լույսի տակ Զելիհա մորաքույրն էր պառկած՝ ձեռքին բջջային հեռախոսը, ցեչին հենած օղու շիշը և ձեռքին վառվող ծխախոտը:
Բանու մորաքույրը ճիշտ ժամանակին մտավ սենյակ: Եթե մի քիչ էլ ուշանար, հրդեհ էր բռնկվելու: Արագ հանգցրեց ծածկոցի տակ վառվող կրակը, քրոջ ծխախոտը մոխրամանի մեջ հանգցրեց: Բջջային հեռախոսը վերցնելով՝ դրեց պահարանիկի վրա, օղու շիշը թաքցրեց անկողնու տակ, հետո Զելիհային ծածկեց, հանգցրեց լամպը:
Որոշ ժամանակ անց մտքով անցավ պատուհանը բացել: Զով օդի մեջ ծովի աղի հոտն էր զգացվում: Մինչ սենյակի ծուխն ու հոտը դուրս էր գալիս, Բանու մորաքույրը սիրով նայեց ամենակրտսեր քրոջ գունատ, տարիքից շատ ավելի հոգնած դեմքին: Դրսի թույլ դեղնավուն լույսի տակ Զելիհա մորաքրոջ դեմքը կարծես փայլում Էր:
1 Այո, շնրոհակալ եմ: Լավ եմ: Մի քիչ սրտխառնոց ունեմ միայն:
318
Ալկոհոլն ու վիշտը այդ դեմքին բնության մեջ չկրկնվող փայլ էին հաղորդել: Բանwu մորաքույրը, աչքերը լցնելով, խաղաղ համբուրեց նրա ճակատը: Հետո, սովորության համաձայն, նայեց երկու ուսերից կախված՝ իր յուրաքանչյուր շարժմանը հետևող ջիներին:
-Ի՞նչ եք անելու, տիրուհի,-հարցրեց Աղուլու Բեյը՝ հաճույք ստանալով ուրիշների դժբախտություններից: Անգամ չէր փորձում թաքցնել, որ հաճույք է պատճառում իր տիրուհուն այդքան անճար և տխուր տեսնելը: Ուժեղների թուլությունը տեսնելը միշտ դուր էր գալիս նրան: Բանու մորաքույրը հոնքերը կիտեց, բայց ոչինչ չասաց: Աղուլու Բեյն այդ առիթով ամբողջ ճարպկությունն օգտագործելով՝ ցատկեց ներքև: Անկողնու կողքին՝ խոր քնած Զելիհա մորաքրոջ մոտ նստեց:- Մտքով անցածի պատճառով աչքերը փայլում էին: Գլխաշորի ծայրը Զելիհա մորաքրոջն արթնացնելու չափ ամուր, շարֆի պես փաթաթեց գլխին:
-Քեզ մի բան ասեմ...,- ասաց Աղուլու Բեյը՝ թևերը ծալելով և ձայնն իջեցնելով: Պարզ է, որ մեկին էր կրկնօրինակում:- Այս աշխարհում...
Բանու մորաքույրն անմիջապես հասկացավ, թե ում է կրկնօրինակում, և մարմնով սարսուռ անցավ:
-Այս աշխարհում այնպիսի չար բաներ կան, որ փառք Աստծո, մաս-մաքուր սիրտ ունեցող մարդիկ տեղյակ չեն դրանից: Ավելի լավ, թող չիմանան, եթե իմանան, էլ լավը չեն լինի, չէ՞: Բայց եթե խնդիրների մեջ ես ընկել, աջ ու ձախ կողմից կեղտով ես շրջապատված, կամ եթե հաշվեհարդար կա տեսնելու, այդ լավ սիրտ ունեցող մարդիկ քեզ չեն կարող օգնել: Չես կարող լավերից օգնություն խնդրել:
Բանոու մորաքույրը խիստ նայեց Աղուլու Բեյին: Նա գլխաշորը հանելով՝ իր հին տեղն անցավ: Դեմքը քիչ առաջվա արտահայտությունը ստացավ, երևակայական երկխոսության երկրորդ խոսակցին պատկերացնելուն պատրաստվեց: Երկրորդ խոսակցին նմանակելու համար մնացած չամիչները մի վայրկյանում օդում դասավորելով՝ վզնոց ու թևնոց սարքեց: Դրանք կախելով՝ ժպտաց: Հիմա դժվար չէր հասկանալ թե ում է նմանակում: Ասյայի ոճն անմիջապես երևաց:
319
Ստեղծարարության հմայքով տարված Աղուլու Բեյը գոռոզ տոնով շարունակեց նմանակումները:
-Դրա փոխարեն ուզում ես ասեի, որ պետք է վատ ջիներից օգնություն ստանամ:
Աղուլու Բեյը վզնոցն ու թևնոցը հանելով՝ կրկին ցատկեց մահճակալի վրա: Գլխաշորը նորից գլխին կապելով՝ ավելի հաստ ձայնով պատասխանեց.
-Ի՞նչ իմանամ: Դե, սիրտն ուզում է, որ երբեք վատի օգնության հույսին չմնաս: Աստված տա, դրա կարիքը չունենաս: Բայց եթե այդպես ես զգում, ուրեմն վատ ջինի կարիք ունես:
-Բավական է: Սա ի՞նչ է,֊ զայրացած միջամտեց Բանու մորաքույրը՝ չնայած պատասխանը շատ լավ գիտեր:
-Սա...,- Աղուլու Բեյն առաջ եկավ ու ներկայացման վերջում ծափահարությունների սպասող թատրոնի դերասանի պես խոնարհվեց,- ...մի պահ է ժամանակի մեջ: Փոքրիկ մի կտոր ընդհանուր հիշողությունից:
Հետո աչքերից թույն թափելով՝ ձայնը բարձրացրեց.
-Ձեզ ձեր սեփական խոսքերը հիշեցրի, տիրուհի:
Այդ պահին Բանու մորաքույրն այնպիսի խոր վախ զգաց, որ ամբողջ մարմնով սկսեց ցնցվել: Այս արարածի հայացքում այնքան չարություն կար, որ չէր հասկանում, թե ինչու նրան անմիջապես իրենից չէր հեռացնում ու վտարում: Ինչքա՞ն էր կարողացել մոտենալ նրան, կարծես անհնար գաղտնիք էր բացահայտել: Բանու մորաքույրը երբեք ջինից այդքան չէր վախեցել:
Նույն կերպ առաջ երբեք չէր վախեցել իրենից էլ, իր մոգություններից էլ:
320
Տասնվեց
ՎԱՐԴԱՋՈՒՐ
-Չարը խափանվեց: Լսեցի՞ք այդ ահավոր ձայնը: Ճտտա՛ց: Վա՛յ, փշաքաղվեցի: Վատացա: Ո՞վ գիտի ում չար աչքն էր, ում նախանձն էր: Աստված հեռու պահի:
Ահա այսպես ասաց Մեծ տատիկը կիրակի առավոտյան նախաճաշի սեղանի մոտ, երբ ինքնաեռն անկյունում եռում էր. Հինգերորդ Սուլթանը մլավում էր սեղանի տակ՝ սպաասելով մի կտոր պանրի, երբ թուրքացված «Սկսնակ» ծրագրից այդ շաբաթ դուրս մնացած մասնակիցը պատմում էր, թե ինչու իրեն չպետք է դուրս թողնեին, երբ Ասյայի ձեռքին բաժակը ճաքեց: Այնքան անսպասելի եղավ, որ Ասյան վեր թռավ: Միայն գիտեր, որ ամեն անգամվա պես մինչև բաժակի կեսը թեյի գույն էր լցրել, մեջը մի կտոր լիմոն գցել, մինչև վերջ ջուր էր լցրել, չորս կտոր շաքար գցել, հետո հենց ուզում էր մի կում խմել, այդ տհաճ ճտտոցը լսվեց: Բաժակը ծայրից ծայր ճաքել էր, ինչպես հողն է ճաքում ուժեղ երկրաշարժից հետո: Մի վայրկյանում բաժակի թեյը թափվեց, և ժանեկազարդ սփռոցի վրա մուգ սրճագույն հետք մնաց:
-Վայ, կարո՞ղ է քեզ աչքով են տվել,- ասաց Ֆերիդե մորաքույրը ու կասկածանքով հոնքերը կիտելով՝ նայեց Ասյային:
-Ի՞նձ, հա բա չէ,֊ Ասյան դառը ծիծաղեց:- Իհարկե: Այս քաղաքում բոլորն աննման գեղեցկությանս համար նախանձում են ինձ:
֊ Դու կատակի՛ր: Այսօր թերթում մի լուր կար: Տասնութ տարեկան մի առողջ երեխա փողոցն անցնելիս հանկարծակի ընկել մահացել է: Աչք էր կպել հաստատ, ուրիշ էլ ի՞նչ,- ասաց Ֆերիդե մորաքույրը:
331
-Շնորհակալ եմ տեղյակ պահելու համար,- ասաց Ասյան: Բայց հենց տեսավ, թե խենթ մորաքույրն ուր է նայում՝ դեմքը խոժոռվեց: Ձնեմարդ-ձնեկին աղամաններին էր նայում մորաքույրը: Մինչդեռ ընդամենը մեկ օր առաջ Ասյան դրանք դրել էր պահարանի մի անկյունում՝ հուսալով, որ ոչ ոք չի գտնի: Բայց ահա նորից սեղանին էին: Ամեն ընտանիքում կան նման իրեր, տարիներ առաջ գնված, բազմիցս օգտագործված, բայց դեռ օգտագործվող, այլ շրջան, այլ նորաձևություն արտացոլող իրեր, որոնք աղբաման չեն նետվում: Երևում է՝ այս խեցե աղամաններն էլ անճաշակ և բավական հին լինելու չափ դիմացկուն ու մնայուն են: Անհնար է ազատվել նրանցից:
-Երանի Մեծ տատիկն առողջ լիներ, հիմա քեզ համար արճիճ կթափեր,֊ ասաց Բանու մորաքույրը: Չնայած նա տանը ցանկացած այնկողմնային և երկնային հարցերի գծով հեղինակություն էր համարվում, արճիճ չէր թափում: Դրա համար պետք էր ուսուցչի թույլտվությունը, սակայն այդ իրավունքից մի անգամ զրկել էին նրան:
Տարօրինակ է, մոտ տասը տարի առաջ, երբ Մեծ տատիկը դեռ ալզեյհմերի առաջին փուլում էր, որոշեց, որ արդեն ժամանակն է ընտանիքի կանանցից մեկին փոխանցել արճիճ թափելու գործը: Ու մինչ բոլորն իրավացիորեն սպասում էին, որ դա Բանու մորաքույրն է լինելու, նա ցմահ անհավատ Զելիհային ընտրեց: Այդ շրջանում այս ընտրությունն ընտանիքում մեծ տարաձայնություններ առաջացրեց:
-Կատա՞կ ես անում,-ասաց Զելիհան՝ լսելով ծեր կնոջ որոշումը:- Ես արճիճ-մարճիճ չգիտեմ: Աղոթք չգիտեմ, հավատացյալ էլ չեմ: Ես ագնոստիկ եմ:
-Չգիտեմ այդ բառն ինչ է նշանակում, բայց երևում է, որ լավ բան չի,-խաղաղ ասաց Մեծ տատիկը:- Ընդունակություն ունես: Կերպարդ համապատասխանում է: Գաղտնիքը սովորես, հերիք է:
-Ինչո՞ւ ես,- հարցրեց Զելիհա մորաքույրը՝ չհավատալով, որ դա հնարավոր է:- Ինչո՞ւ քրոջս չես ընտրում: Բանուն ամեն ինչ անում է, որ սովորի արճիճի գաղտնիքը: Ինձնից բան դուրս չի գա: Այս տանը կախարդանք-մախարդանք սովորող ամենավերջին մարդն եմ ես:
321
-Սա կախարդանքի հետ կապ չունի: Համ էլ Ղուրանը արգելում է կախարդանքը,-հակաճառեց Մեծ տատիկը:- Քրոջդ ճակատագիրն այլ է, քոնն այլ է: Արճճի համար դա համապատասխան ես վճռական ես, ոգեշունչ, զայրացած:
-Զայրո՞ւյթ ասացիր: Լավ, զայրույթից ինչ օգուտ այս գործին: Եթե պետք է անկապ դեմքերի հայհոյել, ամենալավ թեկնածուն ես կլինեմ, ինչ վերաբերում է ուրիշներին օգնության ձեռք մեկնելուն, չեմ կարծում, որ ինձնից մի բան դուրս կգա, տատի՛կ ջան,- ժպտալով ասաց Զելիհա մորաքույրը:
-Քո ներսի բարությունը մի թերագնահատիր,- ասաց Մեծ տատիկն ի պատասխան:- Կեղտոտ բերան ունես, բայց սիրտդ մաքուր է:
Ահա այդ ժամանակ Զելիհա մորաքույրն ասաց այս թեմային ընդմիշտ վերջ դրած նախադասությունը.
-Ինձնից արճիճ թափող դուրս չի գա: Կարող է մտքերս խառը լինեն, բայց իմ ժխտման, պայքարի և անգամ անհավատության հարցում մինչև վերջ իմ խոսքի տերը կլինեմ:
-Մեղա եկ: Գնա հենց հիմա բերանդ լվա,- խրատեց նրան այդ խոսակցությունը լսող Գյուլսում տատիկը:- Մեղա եկ:
Բայց Զելիհա մորաքույրը խոսքը հետ չվերցրեց: Այս խոսակցությունից հետո այդ և նմանատիպ թեմաներից կտրականապես հեռու էր մնում: Ընտանիքի մի կեսը իսկական քեմալիստ էր, մյուս կեսը՝ լրիվ մուսուլման: Երկու կողմն անընդհատ վիճելով կարողանում էին ներդաշնակ ապրել մի հարկի տակ, և պարանորմալ ընդունակություններ ունենալը նորմալ էր դիտվում, ինչպես, օրինակ՝ ջուրը, հացը կամ աղը: Զելիհա մորաքույրը նախընտրում էր այդ երկու կողմից էլ հեռու մնալ:
Ի վերջո, Մեծ տատիկը տարիներով մնաց Քազանջըների միակ արճիճ թափողը: Սակայն որոշ ժամանակ անց, մի առավոտ, երբ հալված արճիճով լի թավան ձեռքին՝ չիմացավ ինչ անի, ստիպված էր թողնել այդ գործը:
-Որպես ի՞նչ եք այս եռացող թավան ձեռքս տվել- հարցրեց Մեծ տատիկը: Թավան հանգիստ վերցրին ձեռքից: Դրանից հետո
322
երբեք այդ գործով չզբաղվեց: Հիմա, երբ կրկին թեման բացվեց, բոլորը նայեցին ծեր կնոջ կողմը, որ տեսնեն՝ արդյոք հետևո՞ւմ է խոսակցությանը:
Նախաճաշի սեղանի մոտ անսպասելիորեն ուշադրության կենտրոն դարձած Մեծ տատիկը գլուխը բարձրացնելով կապտամոխրագույն աչքերի դատարկ հայացքով ընտանիքին նայեց: Մյուս կողմից էլ շարունակում էր աղմուկով ծամել երշիկը: Ուտելիքը կուլ տվեց, թեթևակի զկռտաց և թվում էր, թե կրկին փախչում է դեպի իր աշխարհ, երբ բոլորին զարմացրեց պայծառ հիշողությամբ.
-Ասյա ջա՛ն, չմտածես, ես քեզ համար արճիճ կթափեմ: Ինչքան չար աչք կա, բոլորը կպայթեցնեմ:
-Ապրե՛ս, Մե՛ծ տատիկ,֊ ասաց Ասյան՝ մեղմ ժպտալով:
Երբ Ասյան փոքր էր, Մեծ տատիկը չար աչքից պաշտպանելու համար կանոնավոր կերպով արճիճ էր հալում նրա համար: Ասյան այնքան թույլ երեխա էր, որ կյանք մտնելու ժամանակ մի քիչ օգնության կարիք ուներ: Առանց պատճառի անընդհատ ոտքը մի տեղ էր խփում, ընկնում էր երեսի վրա, անընդհատ ներքևի շրթունքը վնասում: Ամեն անգամ դա պատճառաբանում էին ոչ թե երեխայի անհավասարակշիռ քայլերով, այլ չար աչքով, ու նրան տալիս էին Մեծ տատիկին: Սկզբում այդ ամենը Ասյայի համար զվարճալի խաղի էր նման, բացի այդ, երջանիկ էր մեծերի մտահոգության առարկան դառնալու համար: Հիշում էր, որ փոքր ժամանակ ցանկացած կախարդանքից հաճույք էր ստանում, այն ժամանակ, երբ այնքան փոքր էր, որ հավատում էր, թե ընտանիքի մեծերը կարող են պտտել ճակատագրի անիվը: Հատկապես սիրում էր արճիճ հալելու ծիսակատարության մանրամասները՝ տան ամենալավ գորգի վրա ծալապատիկ նստել, տեսնել, թե ինչպես են գլխին ծածկոց գցում, այդ տարօրինակ վրանի տակ ապահով ու հանգիստ զգալ, բոլորի աղոթքների ձայնը լսել և վերջապես ականջ ծակող, սուր բղավոցի պես ձայնը տատիկի՝ ջրով լի ամանի մեջ հալված արճիճ լցնելու ձայնը և այդ ձայնին զուգահեռ բառերը լսել.
Չար աչքից հեռու...
323
Չար աչքը խափանվի...
Արճիճն արագ պնդանում էր, ամեն անգամ տարբեր ձև էր ստանում: Եթե ծածկոցի տակ գտնվող մարդուն չար աչք է դիպել, միշտ արճիճի կենտրոնում աչքի նման մի անցք է առաջանում: Ասյան չէր հիշում մի անգամ, որ նման անցք չառաջանար:
Կարճ ասած՝ չնայած Ասյան մեծացել էր Բանու մորաքրոջ՝ գնացող-եկողի բախտը բացելը. Մեծ տատիկի՝ չար աչքի դեմ պայքարելը տեսնելով, ի վերջո ժառանգել էր մոր սուր լեզուն ագնոստիկությունը: Ըստ նրա՝ ամեն ինչ կախված էր մեկնաբանությունից կամ էլ թարգմանական սխալից: Դա տեսնում ես այն, ինչ հակված ես տեսնելու: Եթե աչքերդ պատրաստ են մանուշակագույն հրեշ տեսնելու, կսկսես մանուշակագույն հրեշներ տեսնել: Նմանապես՝ նաև գուշակության աշխարհում կա ցանկություն և նպատակ: Եթե բավականաչափ ուշադիր ու հավատով նայես, սուրճի բաժակի սև մրուրում էլ կարող ես մանուշակագուն հրեշների հանդիպել:
Բայց Ասյան Մեծ տատիկին հակաճառելու նպատակ չուներ: Մեծ կնոջ հանդեպ սերը հաղթող դուրս եկավ: Չկարողացավ մերժել առաջարկը:
-Լավ,֊ ասաց նա՝ ուսերը թափ տալով: Բացի այդ, վստահ էր. որ տատիկը խնդիրը մի քանի րոպեում մոռանալու է:- Նախաճաշից հետո արճիճ կթափես ինձ համար՝ հին օրերի պես:
Ներքևի հարկի բաղնիքի դուռը հենց այդ պահին բացվեց, և Արմանուշը բավական քնատ, հոգնած, բարձրացավ նրանց մոտ: Ոչ ոք համարձակության չուներ նրան ասելու, որ տխրությունն իրեն ավելի էր գեղեցկացրել: Հիմա կարծես այլ դեմք ուներ: Շրջակա աշխարհի հետ գրեթե ոչ մի կապ չունեցող, կարծես ավելի մեծացած Արմանուշ: Ծանր ու դողդողալով էր կրում իր մարմինը:
-Ցավակցում եմ: Շատ տխրեցինք տատիկիդ համար,- ասաց Զելիհա մորաքույրը՝ ճնշող լռությունից հետո:- Ընդունիր մեր ցավակցությունները:
-Շնորհակալ եմ,- ասաց Արմանուշը՝ աչքերը բոլորից փախցնելով:
324
Մի աթոռ քաշելով՝ նստեց Ասյայի ե Բանու մորաքրոջ միջև: Մինչ Ասյան նրա համար թեյ էր լցնում, Բանու մորաքույրը ամանի մեջ ձու, պանիր ու ծիրանի տնական մուրաբա դրեց: Ութերորդ սիմիթն էլ նրան տվեցին, առավոտյան ութերորդ սիմիթր գնելու ավանդույթը չէին խախտում: Բայց Արմանուշը բավարարվեց ուտելիքներին անտարբեր հայացք նետելով: Թեյը մի քանի վայրկյան մտածկոտ խառնելուց հետո Զելիհա մորաքրոջ կողմը շրջվելով՝ հարցրեց.
-Մայրիկիս դիմավորելու համար ձեզ հետ կարո՞ղ եմ օդանավակայան գալ:
-Իհարկե, սիրելի՛ս, միասին կգնանք,- ասաց Զելիհա մորաքույրը՝ գլուխն օրորելով, հետո էլ մնացածի համար թարգմանեց:
-Ես էլ եմ գալիս,-ասաց Գյուլսում տատիկը:
-Լա՛վ, մայրի՛կ,- նորից գլուխն օրորեց Զելիհա մորաքույրը:
Ասյան չդիմացավ.
-Ես էլ եմ գալիս:
Բայց այս անգամ Զելիհա մորաքույրը բացասական պատասխան տվեց.
֊ Չի լինի, փոքրի՛կ օրիորդ: Դու խելոք այստեղ նստիր, արճիճդ հալեցրու:
Նեղացած, նյարդայնացած գլուխը թեքեց Ասյան: Շուրջը «Ինչպես թե» ասող հայացքով նայեց: Ինչո՞ւ իրեն չէին տանում: Եթե նույնիսկ այս տանը խոսքի և մտքի ազատության իրավունք կա, հաստատ միայն ինքն է զրկված դրանցից: Հենց գործն իրեն էր հասնում, տան ռեժիմը վերածվում էր պարտադիր տոտալիտարիզմի: Ասյան տխրությամբ հոգոց հանեց: Ձգվեց դեպի աղամանը՝ ասես այն իր կյանքի խորհրդանիշն էր: Տխուր նայեց տգեղ ձնեմարդու՝ ներկը թափած, դուրս պրծած աչքերին:
Կողքից նրան հետևող Բանու մորաքույրը քնքշությամբ ասաց.
-Միասին գնա՞նք գնումների, սիրելի՛ս: Նախաճաշից հետո երկուսով թև-թևի մտած գնումներ անենք, մի քանի բան գնենք մեզ, ի՞նչ կասես: Մի քիչ հավեսներս առնենք:
Ասյան հանձնվեց:
325
-Բայց մինչ այդ...,- Բանու մորաքույրը կանգ առավ նախադասության կեսին,- օգնիր ինձ խոհանոցում՝ աշուրեն լցնենք ամանները:
Ասյան կրկնեց գլխի նույն շարժումը: «Կյանքը զիբիլ է,- մտածեց նա,- միշտ նույն զիբիլը...»:
Երբ Մուսթաֆայի ժամանելուն քիչ էր մնացել Քազանջըների խոհանոցից շաբաթավերջի կեսօրից հետոյի լավ ճաշարանի խոհանոցի հոտ էր գալիս: Բայց հոտերի այդ փնջում անկասկած գերիշխում էր դարչինը: Սեղանի գլուխն անցնելով՝ Ասյան սկսեց աշուրեն հսկայական կաթսայից շերեփով լցնել ապակե ամանիկների մեջ. ամեն մեկին մեկուկես շերեփ: Նրան հետաքրքրում էր, թե ինչու Զելիհա մորաքույրն իրեն օդանավակայան չի տանում, մեքենայի մեջ տեղ կար:
-Մեքենայի մեջ տեղ կա, տիկնոջ սրտում ինձ համար տեղ չկա,-մրթմրթաց նա:
Տարօրինակ է, բայց կարծես Զելիհան փորձում էր նրան հյուրերից հեռու պահել: Նկատել էր, որ մայրը Մուսթաֆայի՝ քսան տարի անց վերադառնալու համար այնքան էւ ուրախ չէր:
-Կարո՞ղ եմ օգնել:
Շրջվելով՝ տեսավ, որ Արմանուշն իրեն է հետևում:
-Իհարկե, ինչու ոչ, շնորհակալ եմ:
Ասյան նրան մի բուռ ծեծած պնդուկ տվեց.
-Սա ամանների վրա շաղ կտա՞ս:
Հաջորդ տասը-տասնհինգ րոպեն Շուշան տատիկին հիշելով՝ կողք կողքի աշխատելով անցկացրին:
-Ինչու եկա Ստամբուլ, գիտե՞ս, Ասյա,- որոշ ժամանակ անց ասաց Արմանուշը:- Ստամբուլ եկա, որովհետև կարծում էի, որ եթե մենակ գամ տատիկիս ծննդավայրը, կհասկանամ իմ ընտանեկան ժառանգությունն ու իմ տեղն այս կյանքում: Հավանաբար՝ հայ լինելու իմաստն ավելի լավ հասկանալու համար ուզեցի ծանոթանալ թուրքերի հետ: Իրականում այս ճամփորդությունն ամբողջովին տատիկիս անցյալի հետ կապ հաստատելու ջանք էր: Ուզում էի իր տունը նկարեմ ու անակնկալ անեմ նրան: Հետո Սան Ֆրանցիսկո
326
վերադառնալով՝ կողքը նստած նրան ցույց էի տալու... Ցանկանալու էի, որ երբևէ չպատմած հուշերը պատմի: Մտածում էի պատմածները գրի առնեմ: Ուշացա՜...Արմանուշը լաց եղավ:֊ Նրան նույնիսկ վերջին անգամ չկարողացա տեսնել:
Ուրիշներին սեր ու հոգատարություն ցույց տալ չիմացող Ասյան անփորձ գրկեց Արմանուշին:
-Շատ եմ տխրել, երանի կարողանայի մի բան անել,- ասաց նա:֊ Մինչև Ստամբուլից մեկնելդ միասին մի քիչ էլ կզբոսնենք, տատիկիդ անցյալի հետ կապված հուշեր կփնտրենք: Եթե ուզես, նորից տան նախկին վայրը կգնանք, ուրիշ մարդկանց հետ կխոսենք, գուցե մի բան գտնենք:
Արմանուշն օրորեց գլուխը.
-Լավ կլիներ, բայց, անկեղծ ասած, երբ մայրս այտեղ գա, մենակ դուրս գալը դժվար կլինի: Վստահ եմ, որ ինձ մի քայլ անգամ մենակ չի թողնի: Չափից դուրս շատ է ինձ պաշտպանում:
Հետևից ոտնաձայներ լսելով՝ լռեցին: Բանու մորաքույրը եկել էր տեսնի՝ ինչ են անում:
-Արմանուշը գիտի՞ աշուրեի պատմությունը,- ուրախ հարցրեց նա. դա ավելի շատ պատմության նախաբան էր, քան հարց:
Մինչ երկու երիտասարդ աղջիկները կողք կողքի աշխատելով, պնդուկ ծեծելով ու նուռ մաքրելով՝ լցնում էին աշուրեի տասնյակ ամանների վրա, Բանու մորաքույրը սկսեց պատմել:
-Լինում է, չի լինում, հեռու մի աշխարհում, դժվար ժամանակներում, մարդկանց վատ սովորություններն անցել էին իրենց սահմանները: Այդ խայտառակությանը հետևող Աստված իր ծառաներին կարգի բերելու և զղջալու հնարավորություն տալու համար համոզելու և հասկանալու կարողություն ունեցող Նոյ մարգարեին է ուղարկում նրանց մոտ: Բայց ամեն անգամ, երբ Նոյը ճշմարտությունն էր ուզում ասել, խոսքը հայհոյանքով ընդհատում էին: Էլ խոսք չէր մնացել, որ չասեին՝ խենթ, խելառ, գիժ...
Ասյան գիտեր՝ մորաքրոջն ինչպես զայրացնի, դրա համար չարաճճիորեն ասաց.
327
-Բայց ամենածանրը Նոյի համար կնոջ դավաճանությունն էր, չէ՞, մորաքո՛ւյր: Նոյի կինն էլ բազմաստվածության անցավ չէ՞:
-Այն էլ ինչպե՜ս. անխիղճի մեկն էր,-ոգևորվեց Բանու մորաքույրը՝ մի քիչ անհանգստանալով կրոնական պատմությունը նման կոպիտ խոսքերով զարդարելու համար:- Բայց Նոյը շատ տանջվեց: Կնոջ հետ ժողովրդին համոզելու համար հնարավոր ամեն բան արեց: 800 տարի տանջվեց... Մի՛ հարցրեք՝ ինչպես այդքան երկար տևեց,- նախօրոք զգուշացրեց Բանու մորաքույրը:- Ժամանակը միայն մի կաթիլ է օվկիանոսում: Սա է պահի բացատրությանը: Չես կարող չափել կաթիլները, որ տեսնես որն է ավելի մեծ. որը ավելի փոքր: Նոյն էլ ժողովրդին ճիշտ ճանապարհով տանելով, նրանց համար աղոթելով՝ 800 տարի անցկացրեց: Մի օր Աստված նրան Գաբրիելին ուղարկեց: Մի նավ պատրաստիր և ամեն տեսակի կենդանուց մի զույգ վերցրու՝ շշնջաց հրեշտակը:
Երբ Ասյան թարգմանում էր թարգմանության կարիք չունեցող պատմությունը, ձայնը մի քիչ կոշտացել էր, որովհետև ամենաչսիրած հատվածն էր:
-Նոյ մարգարեի նավի մեջ ամեն հավատից, ամեն աղանդից բարոյական մարդիկ կային,- շարունակեց Բանու մորաքույրը:-Դավիթ մարգարեն էլ էր այնտեղ, Մովսես մարգարեն էլ, Սուլեյման մարգարեն էլ, Հիսուսն էլ, Մուհամմեդ մարգարեն էլ: Ալլահի օրհնությունը բոլորի վրա: Նավի մեջ ուտելիք լցրին ու սկսեցին սպասել:
֊ Շատ չանցած' ջրհեղեղ սկսվեց: Ալլահն այսպես էր հրամայել' Հեյ, երկինք: Անձրևը ներքև թափիր: Մի՛ զսպիր քեզ: Ուղարկիր քո զայրույթը: Հետո երկրին էր հրամայել Հե՜յ երկիր, հանկարծ չխմես ջուրը: Ալիքներն այնքան արագ բարձրացան, որ նավից դուրս մնացածներից ոչ ոք ողջ չմնաց:
Թարգմանչի ձայնը փափկեց, որովհետև սա իր ամենասիրելի մասն էր: Սիրում էր պատկերացնել բարձրացող ալիքները՝ գյուղերը, քաղաքները և հին քաղաքակրթությունները, ինչպես նաև անցյալի անցանկալի հուշերը սրբել-տանելը:
328
֊ Ճամփորդությունն օրեր տևեց: Ամենուր լիքը ջուր էր: Ուտելիքը սկսեց պակասել: Արդեն կերակուր պատրաստելու համար ոչինչ չէր մնացել: Նոյն էլ ասաց, որ ով ինչ ունի բերի, միջատներ, թռչուններ, տարատեսակ հավատ ունեցող մարդիկ ձեռքին եղածները բերեցին: Բոլոր ունեցածներն իրար վրա լցնելով՝ հսկայական կաթսայի մեջ աշուրե սարքեցին:
Բանու մորաքույրը հպարտությամբ ցույց տվեց եփվող կաթսան, ասես այդ պատմությունն իր մասին էր:
-Ահա սա է այս քաղցրավենիքի պատմությունը: Այսքանը գուցե բոլորը գիտեն: Բայց չգիտեն այս պատմության կաթսայի իմաստը: Եթե մենք՝ Քազանջըներս չլինեինք, աշուրե էլ չէր լինի...
-Դե հա՜,- քրքջաց Ասյան:- Գլխավոր դերերում՝ Նոյ մարգարեն և մենք՝ Քազանջըներս:
Ըստ Բանու մորաքրոջ՝ մարդկության պատմության բոլոր կարևոր իրադարձությունները աշուրեի օրն են տեղի ունեցել: Օրինակ՝ Աստված Ադամի ապաշխարանքն այդ օրն է ընդունել: Յանուս մարգարեին կուլ տված դելֆինը նրան աշուրեի օրն է ազատ արձակել, Մևլանան Շամսի հետ այդ սուրբ օրն է հանդիպել, Հիսուսն այդ նույն օրն է երկինք համբարձվել, օրինակ՝ Աստված Մովսես մարգարեին աշուրեի օրն է տվել տասը պատվիրանները:
-Արմանուշին հարցրու՝ հայերի համար ամենակարևոր օրը որն է, թող ասի,- գիտունիկի տոնով ասաց Բանու մորաքույրը՝ վստահ լինելով, որ նրանց համար էլ է նույն օրը լինելու:
-24 ապրիլի 1915. ցեղասպանություն,- պատասխանեց Արմանուշը:
-Տեսա՞ր: Աշուրեի օրացույցին այնքան էլ չի համապատասխանում,- ասաց Ասյան մորաքրոջը:
Հենց այդ պահին Զելիհա մորաքույրը՝ ուսին պայուսակ, երևաց խոհանոցում.
-Օդանավակայանի ճամփորդների մեկնելու ժամն է:
-Ես էլ եմ գալիս,- ասաց Ասյան՝ շերեփը թողնելով սեղանին:
-Կարծեմ խոսեցինք այդ մասին,- սառը պատասխանեց Զելիհա մորաքույրը: Կարծես ուրիշ մարդ էր խոսում: Ձայնի մեջ վախեցնող
329
երանգ կար, կարծես նրա բերանով ուրիշ մեկն էր խոսում:- Դու մնում ես տանը, փոքրի՛կ օրիորդ,- հրամայեց նրա ձայնի օտարականը:
Ասյային ամենաշատը հուզում էր այն, որ չէր կարողանում կարդալ Զելիհա մորաքրոջ դեմքի արտահայտությունը: Պետք է որ մորը տխրեցնող մի բան արած լիներ, բայց գաղափար չուներ, թե ինչ է արել: Գուցե և իր գոյությունը բավական էր: Իր գոյությունը բավական էր և անգամ մեծացնում էր մոր դժբախտությունը:
Զելիհայի և Արմանուշի գնալուց հետո Ասյան շերեփը սեղանին դնելով՝ ձեռքերը վեր պարզեց.
-Ով գիտի՝ հիմա ինչ մեղք եմ գործել: Ինչ էլ անեմ, մեղավոր եմ դուրս զարս:
-Ոչ մի մեղք չես գործել, սիրելի՛ս, մայրդ քեզ շատ է սիրում,-ասաց Բանու մորաքույրը:- Դու ինձ հետ այստեղ մնա: Աշուրեները զարդարենք, հետո կգնանք գնումների:
Սակայն Ասյան չէր ուզում գնումների գնալ: Հոգոց հանելով՝ աշուրեները զարդարելու համար մի բուռ նռան հատիկ վերցրեց: Հեքիաթի կորած երեխայի ճանապարհը նշելու պես կանոնավոր, ուշադիր լցրեց հատիկներրը: Հանկարծ մտածեց, որ այդնոան հատիկները մի այլ կյանքում փոքրիկ, արժեքավոր սուտակներ կարող էին լինել:
-Մորաքո՜ւյր.- ասաց նա՝ շրջվելով ամենամեծ մորաքրոջ կողմը:-Քո ոսկե զարդն ի՞նչ եղավ: Այն նռան ձև ունեցող զարդն ո՞ւր է:
Բանու մորաքույրը գունատվեց: Ձախ ուսին նստած Աղուլու Բեյը հաճույքով շշնջաց ականջին.
-Կասե՛ք, տիրուհի: Ինչո՞ւ ենք հիշում մեր հիշածները, ինչո՞ւ ենք հարցնում մեր տված հարցերը: Պատահականությունները պատահակա՞ն են, թե՞ ճակատագիր:
*
* *
* *
Աչքի համար անտեսանելի պատահականություններ...
"Նոյի ջրհեղեղը որքան էլ ուժգին լիներ, ի վերջո, հանդարտ էր սկսվել՝ կամաց, մեկ-երկու կաթիլ անձրևով: Մոտեցող արհավիրքի լուրը բերող կաթիլները նման էին կնքված նամակի, որ ոչ ոք չէր կարող կարդալ: Երկինքը լցվել էր սև, տխուր ամպերով՝ չար աչքի
330
