ժուկով ժամանակով
Աստծու (ակները ցորենի չափ շատ են լինում, Շատ խոսելը մեղր է լինում:
Մի թուրքական և մի հայկական հեքիաթի նախաբան...
Աստծու (ակները ցորենի չափ շատ են լինում, Շատ խոսելը մեղր է լինում:
Մի թուրքական և մի հայկական հեքիաթի նախաբան...
Մեկ
Դարչին
Երկնքից գլխիդ ինչ էլ որ թափվի, երբեք չպետք է հայհոյես: Անձրևը ներառյալ: Վերևից գլխիդ ինչ էլ ընկնի, պետք է ընդունես: Անձրևն ինչքան էլ ուժեղ լինի, փոթորիկն ինչքան էլ սառը լինի, չպետք է հայհոյես այն, ինչ ամպերը ճիշտ են գտել մեզ ներքևում գտնվողներիս համար: Աշխարհի կարգն է այդպիսիև: Դա բոլորը գիտեն: ՋծԶելիհան էլ գիտի:
Չնայած դրան` հուլիս ամսի առաջին ուրբաթ օրը, հակառակ խցանմանը մայթով վազելով, վաղուց արդեն ուշացած հանդիպմանը շտապելիս, նորից բերանը եկածն էր ասում: Զելիհան անընդհատ հայհոյում էր. մայթի կոտրված քարերին, բարձրակրունկ կոշիկներին, հետևից ընկած մարդկային խզբզանքներին, խելագարի պես ազդանշանող վարորդներին, ամբողջ աշխարհին, ժամանակին (թե ինչներին էր պետք) այս փորձանք Կոստանդնուպոլիս քաղաքը գրավողին և դարերով իր սխալը չշտկած ամբողջ օսմանյան տոհմին ու մեկ էլ անձրևին... այո՜, այս գրողի տարած ամառային անձրևին... ամեն մեկին առանձին-առաևձին հայհոյում էր:
Իրականում անձրևն այս քաղաքում իսկական տանջանք է: Աշխարհի մյուս վայրերում անձրևը բոլորին և ամեն ինչին հավանաբար բարօրություն է բերում, բերքին, բույսերին, շրջապատին, եթե մի քիչ էլ ռոմանտիզմ ավելացնենք, հաստատ լավ է սիրահարների համար: Բայց Ստամբուլում այդպես չէ: Այստեղ ամեն ինչ այլ է: Մեզ համար անձրևը ո՜չ բարօրություն է, ո՜չ էլ խոնավություն: Ո՜չ մաքրվում ենք նրանով, ո՜չ էլ կարգավորվում: Ծայրահեղ դեպքում` անձրևը զայրույթի պատճառ է:
1
Մեր զայրույթի պատճառն է անձրևը:
Որովհետև ցեխը և խառնաշփոթն ու զայրույթը ոչ թե կաթիլ-կաթիլ, այլ դույլերով է թափվում վրաներս, կարծես մեզ դա է պակասում: Անձրևը նաև պայքար է: Միապաղաղ պայքար: Միանգամից ջրով լի տաշտը նետված կատվի ձագերի պես տասը միլիոնով անմիջապես անիմաստ կռվի ենք բռնվում կաթիլների հետ: Իրականում չի կարելի ասել, որ այս պայքարում մենք մենակ ենք: Այնուամենայնիվ, Ստամբուլի փողոցները, որոնց թիթեղյա ցուցանակներին խոշոր անուններ են գրված, մեզ հետ պայքարում են: Փողոցները, սրբերի` չորս կողմը տարածված գերեզմանաքարերը, ամեն անկյունում սպասող աղբակույտերը, մոտ ժամանակներս ժամանակակից շենքերի վերածվելիք տգեղ, մեծ կառույցները ու մեկ էլ ճայերը... Նրանք էլ կան այս կռվի մեջ: Երբ երկինքը սկսում է թքել մեր գլխին, զայրանում ենք:
Բայց հետո, երբ վերջին կաթիլները գետնին են հասնում, երբ նստում են փոշու հատիկ անգամ չունեցող տերևների վրա, այսինքն` այն պահին, երբ զգում ենք, որ անձրևը վերջապես դադարել է, բայց վստահ չենք, անպաշտպան այդ պահին, այղ տատանվող քավարանում, երբ հավատում ենք, որ կյանքը սովոր հունի մեջ է մտնելու, ամեն ինչ ու ամեն վայր խաղաղվում է: Երկինքը մեզ է նայում, մեզ` ներքևինևերիս: Նայում և ժպտում է, կարծես ներողություն է խնդրում, որ մեզ այս ծանր վիճակի մեջ է դրել: Եվ մենք էլ` մազերին դեռ կաթիլներ, փողքերին` ցեխ, հայացքներում` հոգնածություն, զարմացած նայում ենք արդեն կապտին տվող և այժմ ավելի քան երբևէ թափանցիկ երևացող երկնքին: Նայում ենք ու չենք կարողանում չպատասխանել նրա ժպիտին: Անհնար է ամեն անգամ երկնքին չներելը:
Բայց դեռ շատ շուտ է նման ներողության համար: Այս պահին անձրևը դեռ գալիս է իր ամբողջ ուժով, և Զելիհան չի պատրաստվում ներել: Բացի այղ, անձրևանոց էլ չուներ: Քանի որ` «քանի որ այնքան տարօրինակ ես, որ ամեն անձրևին փողոցի առևտրականներին նորից մի բուռ փող ես տալիս ու անձրևանոց գնում, իսկ արևը
2
դուրս գալուն պես այստեղ-այնտեղ մոռանում ես, այս անգամ ոչ մի անձրևանոց-մանձրևանոց, պետք է մինչև վերջ թրջվես, աղջի՛կս»,֊ հրամայեց ինքն իրեն: Առանց այդ էլ շատ ուշ էր: Ամբողջովին թաց էր: Այս տեսանկյունից եթե նայես, անձրևն էլ տխրության պես մի բան է երևի, սկզբում ամեն ինչ անում ես, որ հանկարծ քեզ չդիպչի, ապահով ու չոր մնալու համար ամեն ինչ անում ես, բայց երբ տեսնում ես` չի լինում, տեսնում ես, որ դեռ թափվում է վրադ չորս կողմից, ինչ արած, եթե մի անգամ սուզվեցիր, մի կաթիլ ավել, մի կաթիլ պակաս, ինչ տարբերություն: Կան «ջրից չոր դուրս եկողներ», և «տեղատարափից օգտվողներ»: Անձրևը Զելիհայի սև ու գանգուր մազերից թափվում էր ցած` լայն ուսերին: Քազանջըների ընտանիքի բոլոր կանանց պես նա էլ էր ծնվել սև ու գանգուր մազերով: Բայց ի տարբերություն մյուսների` մազերի ձևը չփոխեց, պահեց նույնը:
Երբեմև-երբեմն շունչ առնելու համար կանգ առնելով` կկոցում էր զմրուխտե կանաչ աչքերը, ասես հանկարծակի լույս էր ընկել նրանց վրա: Այսօր հայացքի մեջ անկեղծ անտարբերություն կար. անտարբերություն, որ հատուկ է աշխարհի երեք տեսակի մարդկանց, կամ անհուսալիորեն մաքուր, կամ անհուսալիորեն ներամփոփ, կամ էլ անհուսալիորեն հույսով լցված մարդկանց: Քանի որ Զելիհան այս երեք խմբից ոչ մեկին չէր պատկանում, նրա աչքերի անտարբերությանն իմաստ տալը բարդ էր: Անտարբերությունը գնում ու գալիս էր: Տատանվում էր: Նրա հայացքը մեկ մոտենում, հանգչում էր. մեկ էլ հետ էր քաշվում տեղում թողնելով դատարկություն, փնտրտուք:
Հուլիսի այս առաջին ուրբաթ օրը Զելիհան տարօրինակ է: Երբեմն մորֆին ընդունածի պես անզգացմուևքային է երևում. Նրա նման աշխույժ մարդու համար բավական անսովոր վիճակ: Դրա համա՜ր է. որ ոչ քաղաքի, ոչ էլ անձրևի հետ պայքարել չի ուզում: Դրա համա՜ր է. որ չի պատերազմում: Անտարբերությունը յոյոյի նման է. իջնում բարձրանում է հրեն հատուկ ռիթմով: Զելիհան էլ համընթաց է քայլում այդ յոյոյին. հոգեկան վիճակը նման է ճոճանակի երկու բևեռի միջև գնում-գալիս է: Տեղատվությունից մակընթացության է անցնում, հետո նորից մակընթացությունից տեղատվության:
3
Երբ Ջելիհան քայլում էր անձրևի տակ, դեկորատիվ հովանոցներ. անձրևանոցներ և պլաստիկ շարֆեր վաճառողները ծաղրող հայացքով հետևում էին նրան: Նա կարողանում էր ուշադրություն չդարձնել վաճառողների հայացքներին, ճիշտ այնպես, ինչպես իր մարմնին նայող տղամարդկանց քաղցած հայացքներին չէր ուշադրություն դարձնում: Երբեմն հանդիմանող հայացքները գամվում էին փայլուն փիրսինգին: Այնպես էին նայում, ասես յուրահատուկ թանկարժեք քարի ամրության առեղծվածն էին քննարկում: Սակայն Զելիհան այդ փիրսինգով հպարտանում էր, ինչ էլ լիներ, ինքնուրույն էր քթին ամրացրել:
Դիմանում էր ցավին, սովոր էր իրեն ցավ պատճառելուն: Սիրում էր փիրսինգը: Սիրում էր ոճը: Ոչ տղամարդկանց խոսքով կամ հայացքով զզվեցնելը, ոչ կանանց ամոթանքները, ոչ մայթերի կոտրված քարերի վրայով բարձրակրունկ կոշիկներով քայլելու դժվարությունը, ոչ շոգենավի և ավտոբուսների մեջ սեղմվելը, ոչ առավել ևս մոր անդադար փնթփնթոցը, ոչ մի ուժ այս աշխարհում չէր կարող այս քաղաքի շատ կանանցից ավելի բարձրահասակ Զելիհային ստիպել հրաժարվել գրավիչ գույներով կարճ շրջազգեստ, մեծ կուրծքը ցուցադրող նեղ բլուզներ, փայլուն նեյլոնե զուգագուլպաներ և մի թիզ բարձրակրունկ կոշիկներ հագնելուց:
Մայթի քարին կանգնելն ու նրա տակից ցեխի' բաց մորեգույն շրջազգեստին ցայտելը մեկ եղավ: Զելիհան սկսեց հայհոյել: Նա միակ կինն էր Քազանջըների տոհմում, որ այդպիսի անամոթ բառեր էր օգտագործում առաց ամաչելու, առանց մտածելու: Ոչ միայն Քազանջըների ընտանիքում, այլև բոլոր թուրք կանանց մեջ եզակի համարվող առանձնահատկություն էր: Գուցե այդ պատճառով, որ ամեն անգամ, երբ սկսում էր հայհոյել, ցանկանում էր լրացնել կանանց' հայհոյելու պակասը, հայհոյում ու հայհոյում էր: Այս անգամ էլ էր այդպես: Եկած-գնացած բոլոր քաղաքապետներին հայհոյեց, որովհետև մանկությունից ի վեր մի օր չեղավ, որ այս անիծյալ մայթի քարերն իրենց տեղում ամրացված տեսնի: Ծանր, ահավոր հայհոյանքներ,.. Կողքով անցնողները
4
զարմանքով երեսին էին նայում: Կնոջն անսազական հայհոյանքներ...
Զելիհան հանկարծ լռեց, կարծես մեկը ձայն տվեց նրան: Շուրջը ծանոթ մարդ փնտրելու փոխարեն դեմքը շրջեց դեպի սև երկինքը, հոնքերը կիտեց: Անհանգիստ խոր շունչ քաշեց, հետո նորից սկսեց հայհոյել, բայց այս անգամ ոչ թե աշխարհին, այլ նորից սկսված անձրևին:
Ինչպիսի' անզգուշություն: Մեծ տատիկը լիներ, հիմա ինչքան կզայրանար: Ըստ նրա չգրված օրենքների, որոնք խախտելն անհնար է, սա իսկական անաստվածություն է: Մարդ կարող է չսիրել անձրևը, իհարկե, պարտավոր չէ սիրել, բայց ինչ էլ լինի, չի կարելի հայհոյել երկնքից եկող որևէ բանի, որովհետև ոչինչ երկնքից ինքնուրույն չի ընկնում, և տեղացող ամեն բարօրության ու դժբախտության հետևում Աստված է: Մի անգամ հայհոյեցիր երկնքին, Նրա ուղարկածին հայհոյելու չափ մեծ մեղք ես գործում:
Անկասկած, Զելիհան Մեծ տատիկի չգրված ու անբեկանելի օրենքներն անգիր գիտեր: Բայց հուլիս ամսի այս առաջին ուրբաթ օրը իրեն այնքան անհույս էր զգում, որ անգիր արած ամենախոշոր կանոններն անգամ կարող էր խախտել: Բացի այդ, ինչ ասել-ասել էր, եղածը եղած է, անցյալի հետ գործ չուներ: Զելիհան զղջալու ժամանակ չուներ: Գինեկոլոգի մոտ հանդիպումից ուշացել էր: Սա շատ լուրջ խնդիր չէր. համենայնդեպս, մարդը, զգալով, որ ուշանում է գինեկոլոգի հանդիպումից, անմիջապես կորցնելով այնտեղ գնալու չնչին ցանկությունը, հանգիստ կարող է որոշել ընդհանրապես չգնալ:
Քայլերն արագացրեց: Միևնույն ժամանակ թափարգելին մաքրվող նկար փակցրած մի տաքսի աղմուկով կանգ աոավ նրա աոաջ՝ վրան՝ ջուր, ցեխ ու Մադոննայի Like a Virgin երգը լցնելով: Բարակ բեղերով, մեծ կզակով, թուխ մաշկով սևահեր մի մարդ ազդանշանեց ու գլուխը հանեց բաց պատուհանից: Զելիհան մի պահ մենակ մնաց: Մտածեց, որ մարդն ինչ-որ հասցե է հարցնելու կամ խնդրանք ունի: Սակայն մինչ երաժշտությունը բարձր հնչում էր, լսվեց լկտի վարորդի միակ հարցը՝ «էս ունեցվածքդ լրիվ քո՛նն է. ջանիկս»:
5
-Ի՞նչ ես ասում, հը,֊ Զելիհայի ձայնն այնքան բարձր էր, որ ինքն էլ վախեցավ:- Այս քաղաքում կինը հանգիստ չի' կարող քայլել:
-Բայց եթե կարող ես մեքենա նստել էլ ինչի՞ քայլես,- չարախնդաց վարորդը:- Այսպիսի սեքսուալ մարմինն ափսոս է, ասում եմ չթրջվես, էդ եմ ասում:
Մինչ Մադոննան երգում էր, «Ինչպես կույսը, ում հպվում են առաջին անգամ», Ջելիհան աչքերը փակեց, բերանը բացեց ու հայհոյանք հայհոյանքի հետևից... Այսպիսով, մի կանոն էլ խախտեց: Եվս մի չգրված ու անբեկանելի օրենք, այս անգամ ոչ թե Մեծ տատիկի, այլ «Կանանց Զգացմունքների գրքից». «Դու դու եղիր, մի’ հայհոյիր քեզ հետապնդողին»:
Ստամբուլցի կանանց ուղեցույցի, զգացմունքների Ոսկե կանոնը. «Եթե փողոցում հետևիցդ են ընկել, ուշադրություն մի' դարձրու, մի' պատասխանիր, զրույցի մի՛ բռնվիր, որովհետև ոչ միայն հետապնդողին հայհոյող կինը, այլև ուշադրություն դարձնող կինը, այդ մարդուն միայն ավելի է ոգևորում»:
Անկասկած, Զելիհան ծանոթ էր այս կանոնին, բացի այդ, գլուխն այնքան աշխատում էր, որ չխախտեր այն, բայց հուլիս ամսի այս առաջին ուրբաթը նման չէր մյուսներին, նրա մեջ մի այլ ինքնություն կար ավելի անտարբեր, ավելի անվախ ու հնարավորինս զայրացած ինքնություն: Հիմա նրա հոգին նվաճել էր այդ մյուս Զելիհան. լծակներն իր ձեռքն էր վերցրել, երկուսի անունից էր որոշում կայացնում: Դրա համար էր շարունակում բարձրաձայն հայհոյել: Այնպիսի աղմուկ բարձրացավ, որ Մադոննայի ձայնն իջավ, ու մարդիկ գլխին հավաքվեցին: Անցորդներն ու անձրևանոց վաճառողները, մտածելով, թե մեծ փորձանք է եղել, հավաքվեցին տեսնելու: Այդ ընթացքում, ոչ ոք չէր նկատել, բայց շուտվանից Ջելիհայի հետևից ընկած մի մարդ, չցանկանալով մոտենալ խենթ կնոջը, դադարեց հետևել նրան: Սակայն տաքսու վարորդը ոչ այդքան զգուշավոր էր, ոչ էլ այդքան վախեցած, նա հաճույքով հետևում էր այդ ամբողջ
6
իրարանցմանը: Երբ վարորդը ծիծաղում էր, Զելիհան, նկատեիցոր ատամները ապշեցուցիչ սպիտակ և անթերի են, անմիջապես մտածեց, որ ճենապակուց են. Ինչ տարբերության: Ուշքի.' արի: Նորից զգաց, թե ինչպես է ադրենալինի ծանոթ ալիքը աստիճանաբար բարձրանում արյան մեջ, այրում ստամոքսը, արագացնում երակազարկը: Զելիհան գիտի, թե ուժը ինչպիսի կիրք է: Ի տարբերություն Քազանջըների ընտանիքի բոլոր կանանց' միայն Զելիհան, միայն նա էր, որ զգում էր' մի օր տղամարդ է սպանելու:
Զելիհայի բախտից հենց այդ պահին տաքսու հետևում սպասող «Տոյոտայի» վարորդի համբերությունը սպառվեց, և նա ազդանշանեց: Զելիհան, ասես արթնանալով սարսափելի երազից, վեր թռավ: Ինքն իրենից վախեցավ: Ինչպես միշտ, անհանգստացավ ուժի հանդեպ ունեցած հակումից: Փորձելով հանդարտվել' մի կողմ շրջվեց' հուսալով, որ բազմությունը կցրվի, մարդիկ իրենց ճանապարհով կգնան, ցանկացավ նրանց միջով անցնել-հեռանալ: Բայց անհանգստությունից այնպիսի սխալ շարժում արեց, որ աջ ոտքը մտավ մայթի դուրս եկած քարի տակ: Նման իրավիճակներում խուճապը թույն է: Ոտքը քարի տակից խուճապահար հանելուն պես կրունկը կոտրվեց: Եթե ամենասկզբից հիշեր այն պատվելի կանոնը, որ երբեք չպետք է մոռանար, այս փորձանքի մեջ չէր ընկնի:
Ստամբուլցի կանանց ուղեցույցի զգացմունքների Արծաթե կանոնը. "Եթե փողոցում քեզ հետևում են, մի՛նյարդայնացիր, խուճապի մի' մատնվիր, որովհետև հետապնդումից նյարդայնացող և չափից շատ ուշադրություն դարձնող կինը միայն իր գործն է բարդացնում»:
Վարորդը, տեսնելով նրա վիճակը, ծիծաղեց, հետևի «Տոյոտան» ազդանշանեց, անձրևն ավելի ուժեղացավ, ու լսվեցին հանդիսատես հետիոտների ոտնաձայները: Անհնար էր հասկանալ, թե ում և ինչի համար է պետք նախատել: Այդ խառնաշփոթի մեջ Ջելիհայի աչքն ընկավ տաքսու հետևում փայլող շարժանկարներից մեկին. «Մի’ արհամարհիր օտարին, նա էլ սիրտ ունի».
7
Զելիհան անտարբեր նայեց այդ բառերին: Տառերը ցրիվ եկան աչքի առաջ: Հանկարծ իրեն այնքան հոգնած զգաց, այնքան հոգնած ու ձանձրացած, որ կարծես ստիպված էր զբաղվել ոչ միայն յուրաքանչյուր ստամբուլցու ամենօրյա խնդիրներով, այլև ավելի էական մտածմունքով: Քիչ անց տաքսին էլ, «Տոյոտան» էլ հեռացան, մարդիկ էլ գնացին իրենց ճանապարհով: Միայն Զելիհան մնաց, ափերի մեջ սեղմած կոտրված կրունկին այնպիսի խղճահարությամբ նայեց, ասես ճանապարհին մահացած թռչուն էր գտել: Այդպես մնաց մի պահ:
Ըստ Զելիհայի' խղճահարությունը բարդ խնդիր է: Համենայնդեպս, շատ բաների դեմ կարող էր պայքարել, բայց ոչ խղճահարության: Անմիջապես իրեն հավաքեց, նորից սկսեց քայլել: Մեկ կրունկով մի կերպ' շուտով կարողացավ հեռանալ այնտեղից: Երաժշտությունը փչացնող կեղծ նոտայի պես կաղալով արագ սահեց անձրևանոցներով բազմության մեջ: Հասարակությունը դարչնագույնից ու մոխրագույնից վերածվել էր թանաքագույնի: Դարչնագույնի ու մոխրագույնի մեջ Զելիհան նման էր կտորին պատահական խառնված մորեգույն թելի: Զելիհան աններդաշնակ գույն էր: Սակայն բազմությունը նրա աններդաշնակությունը կլանելու և իր տեմպին հարմարեցնելու չափ աշխույժ ու ամբողջական էր: Հասարակությունը մասերի ամբողջություն չէ: Հարյուրավոր շնչող, քրտնող, տառապող մարմիններից բաղկացած կույտ չէր. անձրևի տակ մի մարմին էր: Շնչող, քրտնող, տառապող մի մարմին: Ամռանը թե ձմռանը, արևին թե անձրևին, տարբերություն չկա. Ստամբուլում քայլել' նշանակում է քայլել հասարակության հետ:
Զելիհան անցավ Հին Ղալաթիջո կամրջով: Անցնելով մի ձեռքին անձրևանոցը, մյուսին' կարթը բռնած ձկնորսների կողքով, նախանձեց նրանց անշարժության կարողությանը, համբերությանը, անգամ կասկածելի գոյություն ունեցող անիմաստ ձկանը ժամերով սպասելու ունակությանը: Ի՞նչ հիանալի կարողություն է այսքան փոքր բանից երջանկանալը: Օրվա վերջում տուն վերադառնալ' դատարկաձեռն, բայց երջանիկ: Այս աշխարհում հանդարտությունը հաջողություն է, իսկ հաջողակները' հանդարտ: Երևի հենց այդպես էլ պետք է լիներ: Զելիհան կարող էր միայն ենթադրել, որովհետև
8
երբեք չէր զգացել նման հանդարտություն, չէր էլ կարծում, որ կզգա: Գոնե' ոչ այսօր: Հաստատ այսօր չէ:
Չնայած շտապում էր Փակ շուկայի մոտով անցնելիս քայլերը դանդաղեցրեց: Առևտուր անելու ժամանակ չուներ, բայց չկարողացավ աչքի չանցկացնել ցուցափեղկերը: Ծխախոտ վառեց: Ծուխը փչելիս իրեն ավելի լավ, համենայնդեպս ավելի հանգիստ զգաց: Այս քաղաքում կոնկրետ շրջանակներից բացի շատ ծխող կանանց չես հանդիպի փողոցներում: Տեղատվությունից մակընթացություն, մակընթացությունից տեղատվություն... շարժվեց դեպի շուկայի ներքին հատվածները: Այստեղ նրան անունով ճանաչող վաճառականներ կան, հատկապես ոսկերիչները: Զելիհան ամեն տեսակ փայլող պարագայի թուլություն ունի: Ճենապակե մազակալներ, գրավիչ կրծքազարդեր, ողկույզավոր ականջօղեր, սադափե վզկապներ, շերտավոր կարով վզնոցներ, ատլասի պայուսակներ, շիֆոնից շալեր, մետաքսե փոնփոններ և կոշիկներ, միշտ բարձրակրունկ: Ամեն անգամ այս շուկայով անցնելիս խանութների մի շարք մտնում դուրս էր գալիս, վաճառողների հետ սակարկում էր և միշտ նախնականից շատ ավելի ցածր գնով էր կարողանում գնել այն. ինչը սկզբում չէր էլ մտածել գնել: Բայց այսօր այլ էր: Այսօր միայն մի քանի խանութի մոտ շրջելով մի քանի ցուցափեղկի նայեց: Այդքանը:
Բազմազան կանաչեղենով ու համեմունքներով լի ամաններով, կարասներով ու շշերով լի մի տաղավարի առջև կանգնեց: Հիշեց, որ երեք քույրերից մեկն այս առավոտ իրենից դարչին էր ուզել, բայց չհիշեց որ մեկը: Մի թեմայի շուրջ անգամ համաձայնության չեկող, բայց առանձին-աոանձին իրենց ճշմարտացիությանը հավատացող, ուրիշներից սովորելու ոչինչ չունեցող, բայց ուրիշներին շատ բան սովորեցնող չորս աղջիկներից ամենափոքրը լինելը դժբախտություն է. լոտոյում մի նիշով տարվելու չափ տհաճ: Ինչ էլ անես, մարդ չի կարողանում ազատվել անհատույց անարդարությանը դատապարտված լինելու զգացումից:
Զելիհան մի քիչ դարչին գնեց, ոչ թե փոշի, այլ՛ ձողիկ: Վաճառողը նրան աոաջարկեց թեյ, ծխախոտ և ընկերական զրույց, և նա
9
ոչ մեկից չհրաժարվեց: Գինեկոլոգը թող սպասի: Նստած խոսելիս հայացքը պատահական անցկացրեց պահարանների վրայով, մինչև կանգ առավ թեյի բաժակների մի հավաքածուի վրա: Սա էլ էր նրա թուլությունների ցանկում, բարակ, նուրբ գդալով, ապակե ափսեով, ոսկեգույն զարդարված թեյի ապակե բաժակները: Տանը երևի ամենաքիչը երեսուն հավաքածու կլիներ, բոլորն էլ ինքն էր գնել: Բայց նորը գնելուց վնաս չկար, որովհետև դրանք շատ հեշտ էին կոտրվում: «Այնքան փխրուն են...»,- մրթմրթաց Զելիհան: Քազանջըների ընտանիքի բոլոր կանանցից միայն նա էր, որ անհանգստանում էր բաժակների հեշտ կոտրվելու համար:
Մյուս կողմից' յոթանասունյոթ տարեկան տատիկը խնդրին այլ կերպ էր նայում:
«Չարը խափանվեց»,- ասում էր Մեծ տատիկը ամեն անգամ, երբ բաժակ էր կոտրվում: «Լսեցիք այս չարաբաստիկ ձայնը: Ճտտոց հանեց: Աստված վկա: Վա՜խ, սիրտս դողաց: Աստված գիտի, թե ում չար աչքն էր, պայթեց գնաց»:
Ամեն անգամ եթե բաժակ կամ հայելի էր կոտրվում, Մեծ տատիկը հանգիստ շունչ էր քաշում: Քանի որ այս խենթ աշխարհի երեսից չար մարդկանց վերացնելն անհնար է, նրանց չար աչքը պայթեցնելու համար ավելի լավ կլիներ, որ բախվեին ապակե սահմաններին ու վերանային, քան անմեղ հոգիներին վնասեին:
Կես ժամից Զելիհան մտավ բժշկի շքեղ ընդունարանը մի ձեռքին կոտրված կրունկը, մյուսին' թեյի բաժակների հավաքածուն: Միայն ներս մտնելիս նկատեց, որ դարչինի փաթեթը թողել է Փակ շուկայում:
Սպասասրահում երեք կին ու մի տղամարդ էին նստած: Նայելով նրանց' Զելիհան կանանց անմիջապես դասեց «անհանգստության» շարքը: Նրանցից ամենաջահելը պետք է որ ամենաանտարբերը լիներ: Ձեռքի ամսագիրն էր թերթում, երևի ծուլանում էր տեքստերը կարդալ, որովհետև միայն նկարներին էր նայում: Հաստատ մի պարզ պատճառով էր եկել' հակաբեղմնավորիչի համար խորհրդակցելու և այլն: Պատուհանի տակ նստած երեսուն տարեկանին մոտ ու մազարմատների ներկը թափված գեր շիկահեր կինը անընդհատ
10
նյարդային օրորում էր ոտքերը: Դատելով հայացքից՜ մտքով այլ տեղ էր: Զելիհան ենթադրեց, որ նա լուրջ խնդիր չունի, հերթական ստուգում կամ փափ-սմեր թեստ: Ամուսնու հետ եկած գլխաշորով կինը հավանաբար ամենաանհանգիստն էր. շրթունքները սեղմած, հոնքերը կիտած: Պետք է որ ավելի լուրջ խնդիր ունենար' անպտղության բուժում և այլն: Անպտղության խնդրի լրջությունն ըստ անալիզների՝ տարբեր մարդկանց համար տարբեր է: Զելիհան անձամբ այդ օրերին չհղիանալը կնոջ ամենամեծ դժբախտությունը չէր համարում:
-Բարի գալուստ,- ծլվլաց քարտուղարուհին:- Դո՞ւք էիք պայմանավորվել ժամը երեքին:
Քարտուղարուհին «ր» տառը կարծես դժվարությամբ էր արտասանում և այդ թերությունը փոխհատուցելու համար ձայնը բարձրացնում ու ժպտում էր: Զելիհան գլուխն օրորեց:
-Լավ, իսկ ինչի՞ց եք գանգատվում, Օրիորդ ժամը երեք:
Զելիհան կարողացավ ուշադրություն չդարձնել հարցի հիմարությանը: Որոշ կանանց առատորեն ընձեռվել էր մի բան. որ նրան ընդհանրապես չէր տրվել իգական կայտառությունը: Չգիտես ինչու, որոշ կանայք Ենթագիտակցորեն ժպտալը դարձրել են բնավորության մի մաս: Մարդ ինչպե՞ս կարող է միշտ այդպես ուրախ-գվարթ զբոսնել: Բայց անցնելով գիտակցությունը պրպտող այս փշոտ հարցի վրայով՝ նախընտրեց պատասխանել քարտուղարուհու հարցին.
-Վիժեցման համար:
Բառը փուչիկի պես կախվեց օդում: Բոլորն անմիջապես լռեցին, սպասեցին, թե երբ է իջնելու հատակին: Քարտուղարուհու կպչուն ժպիտն էլ անհետացավ: Զելիհան ակամա զգաց, որ հանդարտվում է: Այսպես ավելի լավ էր: Չէր կարելի ասել, որ իրեն դուր էր գալիս իգական կայտառությունը:
-Հանդիպում նշանակելու պատճառը,- ասաց Զելիհան' հետ տանելով աչքերին ընկած մազափունջը: Կզակը բարձրացնելով' առաջ բերեց արծվենի քիթը: Պատասխանը կրկնեց, գուցե մտադրվածից ավելի բարձր ձայնով.
11
-Վիժեցման համար...
Այս նոր հիվանդին հանդիպումների տետրում անաչառ ու պրոֆեսիոնալ գրանցելու և նման քաջությունը նախատելու արանքում տատանվող քարտուղարուհին երևի չգիտեր ինչ աներ, որովհետև մի պահ հապաղեց: Այսպես կանգնած նայում էր իր առջև դրված բաց տետրին: Մի քանի վայրկյան էլ պետք է անցներ, որ կարողանար գրել: Այդ ընթացքում Զելիհան մրթրմրթաց.
֊ Ուշացել եմ, կներեք...
Ըստ պատի ժամացույցի' քառասունվեց րոպե էր ուշացել:
-Անձրևի պատճառով...
Իրականում դա անձրևի մեղքը չէր, որովհետև խցանումը, մայթի դուրս պրծած քարերը, անպատասխանատու քաղաքապետարանը, իր հետևից ընկած մարդն ու կպչուն տաքսու վարորդը, բացի այդ, կանգնել ու առևտուր անելն էլ, կարող էին ուշացման պատճառ համարվել: Սակայն Զելիհան դրանցից ոչ մեկը չնշեց: Կարող էր սովորած լինել ստամբուլցի կանանց զգացմունքների ուղեցույցի Ոսկե և Արծաթե կանոնները, բայց երբ հերթը հասավ Բրոնզե կանոնին, որոշեց հիմնվել գրքի վրա:
Ստամբուլցի կանանց ուղեցույցի, զգացմունքների Բրոնզե կանոնը. «Եթե փողոցում քեզ հետևել են, ամենալավը շուտափույթ մոռանալն է, չհիշելը, որովհետև միջադեպը միայն նյարդերդ է քայքայելու»:
Զելիհան հիմա չէր պատմի իրեն հետևողների մասին, որովհետև շատ խելացի էր իմանալու համար, որ նման իրավիճակներում քույրերը կաջակցեն, բայց ավելի շատ հակված են նախատելու: Ուստի պատասխանը չերկարացրեց, և որպես քավության նոխազ մնաց միայն անձրևը:
-Ձեր տարիքը, օրիորդ:
Ի՜նչ նյարդայնացնող հարց է, ի՜նչ անիմաստ: Զելիհան, աչքերը կկոցելով, նայեց քարտուղարուհուն, ասես իր առջև ոչ թե կին էր, այլ
12
մթնշաղ: Հանկարծ ստիպված եղավ ընդունել իրեն վերաբերող մի ճշմարտություն' իր տարիքը: Նա էլ էր անհանգստանում իր տարիքի համար, ինչպես բոլոր նրանք, որ իրենց իրական տարիքից ավելի մեծի պահվածք ունեն:
-Ես,- ասաց նա, կարծես ուզում էր ժամանակ շահել: Վերջապես ավելացրեց:- Տասնինը տարեկան եմ:
Բառերը հնչելուն պես այնպես կարմրեց, ասես մերկ լիներ:
-Անշուշտ, ձեր ամուսնու թույլտվությունն է պետք - շարունակեց քարտուղարուհին արդեն առանց ծլվլոցի:- Իհարկե, եթե ամուսնացած եք...
Զելիհան աչքի պոչով տեսավ, թե ինչպես տեղում շարժվեցին աջում նստած գեր շիկահերը և ձախում նստած գլխաշորով կինը: Սենյակում գտնվողների հետաքրքրասեր հայացքները ծանրացան վրան: Սակայն Զելիհայի դեմքին ոչ սրտնեղության հետք կար. ոչ էլ ամաչկոտության: Այս հասարակական տանջանքից իհարկե հաճույք չէր ստանում, բայց ներքին մի ձայն հուշում էր, որ ուշադրություն չդարձնի ուրիշների մտքերին ու կարծիքներին:
Ի վերջո, նրա համար տարբերություն չկար: Վերջերս որոշել էր անձնական բառարանից որոշ բառեր հանել օրինակ' «ամոթը» կարող էր նրանցից մեկը լինել: Բայց նորից իր մեջ քաջություն չգտավ ասելու այն ճշմարտությունը, որ սենյակում բոլորը հասկացել էին: Այս վիժեցմանը հավանություն տվող ամուսին չկար: Հայր չկար: ՀՈՐ փոխարեն կար ԴԱՏԱՐԿՈԻԹՅՈԻՆ:
Համենայնդեպս, ամուսնու բացակայությունն առավելություն դարձավ գրանցումների հարցում: Ըստ երևույթին' ոչ մեկի գրավոր համաձայնության կարիքը չկար: Բյուրոկրատական կարգավորումները, ամուսնացած զույգերի երեխաներին փրկելու համար ցուցաբերված հոգատարությունը, երևում է, չէր վերաբերվում ապօրինի երեխաներին: Ի վերջո, անհայր երեխան բիճ էր, և Ստամբուլում բիճը նման է շարժվող ատամի' ամեն պահի պատրաստ ընկնելու:
-Ծննդավայրը,- շարունակեց քարտուոաոուհին հոգնած ձայնով:
-Ստամբուլ:
13
- Ստամբո՞ւլ:
Զելիհան թոթվեց ուսը, ասես ուզում էր ասել էլ որտե՞ղ: Աշխարհում ուրիշ որտեղ կարող էր լինել: Նա այս քաղաքին էր պատկանում: Դեմքից չէ՞ր հասկացվում: Համենայն դեպս, Զելիհան իրեն տիպիկ ստամբուլցի էր համարում: Այսպիսի պարզ ճշմարտությունը չտեսնելու համար քարտուղարուհուն հակառակվելու պես շրջվեց կոտրված կրունկի վրա և տեղ գրավեց գլխաշորով կնոջ կողքին: Միայն այդ ժամանակ ուշադրություն դարձրեց նրա կողքին նստած ու ամոթից կաթվածահար եղածի պես տեղից չշարժվող ամուսնու վրա: Այդ մարդը, բացի Զելիհային քննաղատելուց, կարծես խեղդվում էր այսպիսի կանացի վայրում միակ տղամարդը լինելու անհանգստությունից: Զելիհան մի պահ խղճաց նրան: Ցանկացավ աոաջարկել պատշգամբում մեկական ծխախոտ ծխել, որովհետև վստահ էր, որ նա ծխում է: Բայց նրան կարող էին սխալ հասկանալ: Չամուսնացած կինը ամուսնացած տղամարդկանց չէր կարող նման առաջարկներ անել: Բացի այդ, եթե կինը ամուսնացած տղամարդու կողքին է, նա կարող էր թշնամանք ունենալ ուրիշ կնոջ հանդեպ: Ինչո՞ւ էր այդքան դժվար տղամարդկանց հետ ընկերություն անելը: Ինչո՞ւ էր ամեն ինչ այդպես ավարտվում: Ինչո՞ւ չես կարող դուրս գալ պատշգամբ, մեկական ծխախոտ ծխել, երկու բառ փոխանակել ու գնալ քո ճանապարհով: Զելիհան անծպտուն նստեց պատուհանի կողքին, կարծես ուզում էր հոգնածությունը, սրտնեղությունը տալ դրսին ու դրա դիմաց վերցնել փողոցի աղմուկը: Շատ չանցած մի վաճառողի խեղդված ձայն սողոսկեց սենյակ. «Կեռաս... Թարմ կեռաս...»:
֊ Լավ է, լավ է... շարունակիր բղավել,- ինքն իրեն ասաց Զելիհան:
Երբևէ չէր սիրել լռությունը: Սովոր էր, որ մարդիկ փողոցում, շուկայում, սպասասրահում, աջ ու ձախից, գիշեր-ցերեկ իրեն են նայում, նայելիս էլ նախատում են. նա կարող էր պայքարել նայելու, ոտից գլուխ տնտղելու, հայացքով մաս-մաս անելու դեմ: Նա չէր կարող պայքարել միայն լռության դեմ: -Քիրազջը... ֊Քիրազջը'...Կիլոն քանիս է:
՚ Կեռաս վաճառող (թուրք.):
14
Մի կին էր բղավում դիմացի շենքի վերևի հարկերի մի բաց պատուհանից: Զելիհային միշտ դուր է եկել այս քաղաքի բնակիչների’ սովորական մասնագիտությանների համար գոյություն չունեցող անուններ ընտրելու կարողությանը: Շուկայում վաճառվող գրեթե ամեն ինչի վերջում կարող ես ավելացնել -ջը վերջածանցը, մեկ էլ տեսնում ես, քաղաքի մասնագիտությունների ցուցակը մի նիշով էլ ավելացավ: Դրա համար էլ նայած վաճառվող ապրանքին, մեկին հանգիստ կարող են ասել քիրազջը, սուջու' կամ սիմթչի2
... կամ էլ քյուրտաժջը3:
Արդեն կասկած չուներ: Վստահ էր. գնացել, իրենց թաղամասի նորաբաց կլինիկայում թեստ էր անցել: «Մեծ բացման» օրը կլինիկայի աշխատողները մի խումբ ընտրյալ հյուրերի շքեղ հրավերք էին կազմակերպել, և որպեսզի փողոցով անցնողները տեղյակ լինեն իրադարձությանը, ծաղիկներով զարդարել էին մուտքը: Երբ Զելիհան հաջորդ օրը գնաց կլինիկա, ծաղիկների մեծ մասը թառամել էր, բայց պաստառներն աոաջին օրվա պես փայլում էին: Ֆոսֆորե մեծ տառերն ասում էին. «Շաքարախտի թեստ անցնողների համար հղիության թեստն անվճար է»: Զելիհան, այղ երկուսի կապը չհասկանալով՝ անցավ թեստը: Արդյունքներից պարզվեց, որ արյան շաքարը նորմալ է, ինքն էլ հղի է:
-Կարող եք մտնել,- դռան արանքից կանչեց քարտուղարուհին:
Հետո արտաբերեց այն բառը, որի դժվարությունը «ր»-ի խնդիր
ունեցողի համար անխուսափելի էր.
-ԴոկտոՐը... Բժիշկը ձեզ է սպասում:
Զելիհան, վերցնելով թեյի բաժակների հավաքածուն ու կոտրված կրունկը, ոտքի կանգնեց: Զգաց, թե ինչպես են սենյակի բոլոր գլուխները շրջվում իր կողմն ու գրանցում յուրաքանչյուր շարժումը: Սովորականի պես հնարավորինս արագ քայլեց: Բայց այդ պահին շարժումները արճճի պես ծանր էին. դանդաղ: Սենյակից դուրս գալու պահին շրջվեց, ասես մեկը հրեց նրան: Շատ լավ
1 Ջրավաճառ (թուրք.):
2 Սիմիթ վաճաոռղ (թուրք ):
3 Վիժեցում կաւրարող բժիշկ (թուրք.):
15
գիտեր, թե ում կողմն է պետք նայել: Շրջվեց և ուղիղ նրան նայեց' գլխաշորով կնոջը:
Գլխաշորով կնոջ աչքերի խորքում նախատինք, գողացող շրթունքներին' անեծք կար: Աստվա՜ծ, որ քո գործերն անքննելի են, ինչո՜ւ այսքան տարի իրեն չողորմած երեխան պարգևեցիր դրա արժեքը չիմացող տասնինը տարեկան աղջկան...
Ուղիղ կեցվածքով և ընկերական ժպիտով բժիշկը վստահություն ներշնչող խոշորամարմին մարդ էր: Ի տարբերություն քարտուղարուհու դեմքին նախատինք չկար և հիմար հարցեր չէր տալիս: Երևում էր, որ Զելիհային ընդունել էր բարեհաճությամբ և առանց նախապաշարմունքների: Նրան մի քանի թուղթ տվեց ստորագրելու, հետո այլ թղթեր' վիրահատության ընթացքում կամ հետո առաջանալիք խնդիրների համար: Զելիհան բժշկի մոտ զգաց, որ նյարդերը հանգստանում են, հոգին թուլանում է. դա շատ վատ էր, որովհետև միշտ, երբ նյարդերը հանգստանում են և հոգին թուլանում է, թեյի բաժակի պես կոտրվող է դառնում, և երբ թեյի բաժակի պես կոտրվող էր դառնում, աչքերը լցվում էին: Ատում էր լացը: Մանկությունից ի վեր չէր սիրել շրջապատի լացկան կանանց: Խոստացել էր, որ չի դառնա ամենուր արտասվող ու բողոքող, քայլող աղքատության հուշարձաններից մեկը: Զելիհան ինքն իրեն արգելել էր լաց լինել: Եվ մինչ այսօր հիմնականում կարողացել էր հավատարիմ մնալ խոստմանը: Ամեն անգամ բավական էր շունչը պահել ու հիշել երդումը: Այդ պատճառով էլ հուլիս ամսի այս առաջին ուրբաթ օրը արցունքները զսպելու համար մինչ այդ կիրառած տեխնիկան նորից կրկնեց: Խոր շունչ քաշելով' սեղմեց շրթունքները: Շունչը պահելիս կզակն այնպես բարձրացրեց, ասես ուզում էր իր ուժը ցույց տալ: Բայց չգիտես ինչու' այս անգամ այդ Մետտոդը չօգնեց: Պահած շունչը խեղդված հեծկլտոցի պես դուրս հորդեց:
Բժիշկը զարմացած չէր: Այնուամենայնիվ, սովոր էր: Այս սենյակ վիժեցման համար եկող բոլոր կանայք լալիս են:
- Պետք չէ,- ասաց նա' հագնելով ձեռնոցները և Զելիհային մխիթարելով- Մի' անհանգստացեք, ամեն ինչ լավ կլինի: Միայն
16
քնելու եք: Քնելու եք, երազ եք տեսնելու: Դեռ երազը չավարտված' մենք ձեզ արթնացնելու ենք, ու հետո տուն եք գնալու: Արևս երբեք ոչինչ չեք հիշելու:
Լացելուց Զելիհայի դիմագծերն ընդգծվել էին. հատկապես նրա ամենացայտուն առանձնահատկությունը քիթը: ճիշտ իր քույրերի պես նա էլ էր ժառանգել հոր արծվաքիթը: Բայց նույն քիթը նրա դեմքին ավելի սուր ու երկար էր երևում:
Բժիշկը շոյեց Զելիհայի ուսը: Երիտասարդ հաճախորդին մի անձեռոցիկ մեկնեց, իսկ հետո' ամբողջ տուփը: Սեղանին միշտ մեկից ավելի անձեռոցիկի տուփ էր լինում: Այդ անձեռոցիկները դեղագործական ընկերությունները բաժանում էին որպես նվեր: Մատիտի, տետրի, կազմակերպության անունը կրող այլ իրերի հետ արտադրում էին նաև անձեռոցիկներ' անդադար արտասվող կին հաճախորդների համար:
-Թո՜ւզ... Հյութալի թո՜ւզ... Հասած թո՜ւզ:
«Քիչ առաջվա վաճառո՛՜ղն էր, թե ուրիշը: Գնորդները նրան ի՛նչ էին ասում... Ինջիրջի*’»,- մտածեց Զելիհան' պառկած ճեփ-ճերմակ ու մաս մաքուր վիրահատական սեղանին: Ո՜չ տարբեր սարքավորումները, ո՜չ էլ նշտարները նրան այդքան չէին վախեցնում, որքան այդ բացարձակ ճերմակությունը: Ըստ Զելիհայի' սպիտակը նման էր լռության: Երկուսն էլ զուրկ էին կյանքից:
Լռության գույնից ազատվելու համար ուշադրությունը սևեռեց առաստաղի սև կետին: Որքան հայացքը կենտրոնացնում էր. այնքան կետը սկսում էր նմանվել սև սարդի: Մինչ դեղը տարածվում էր Զելիհայի երակներում, սարդը ավելի էր մեծանում: Մեկ-երկու վայրկյանից այնքան էր ծանրացել, որ նույնիսկ մատը չէր կարողանում շարժել: Փորձելով դիմադրել անզգայությանը' նորից սկսեց հեծկլտալ
-Վստա՜հ եք, որ ցանկանում եք վիրահատվել: Գուցե ավելի լավ է մի փոքր է՜լ մտածեք,- ասաց բժիշկը այնպիսի թավշյա ձայնով, կարծես Զելիհան փոշի էր, և նա վախենում էր իր խոսքերի քամով ցիրուցան անել:- Եթե ոպում Եք մտածել այս որոշման շուրջ, դեո ուշ չէ:
՚ Թուզ վաճառող (թուրք.)
17
Բայց արդեն շատ ուշ էր: Զելիհան գիտեր, որ այդ գործը պետք է հիմա արվի, հուլիս ամսի աոաջին ուրբաթ օրը: Կա՛մ հիմա, կա՛մ երբեք:
-Մտածելու բան չկա: Չեմ կարող ծննդաբերել,- ասաց նա:
Բժիշկը գլուխն օրորոց: Այդ պահին, նույն հրամանը կատարելու պես, մզկիթի էզանը լցվեց սենյակ: Մի քանի վայրկյանից մյուս մզկիթն էլ միացավ, անմիջապես մյուսը, ապա' մյուսը: Զելիհայի դեմքը խոժոռվեց: Միշտ ատել է մարդկային ձայնի պարզունակությամբ արտաբերվող էզանը, որ խոսափողերով ու բարձրախոսներով քաղաքի վրա մռնչալով վերածվում էր էլեկտրո-աղմուկի: Քիչ անց աղմուկն այնքան խլացնող էր, որ նա սկսեց մտածել շրջակա բոլոր մզկիթների ձայնային համակարգի մասին:
Ով գիտի, գուցե իր ականջներն էին հանկարծ զգայուն դարձել:
-Մի րոպեից կավարտվի, մի՛ անհանգստացեք - ասաց բժիշկը:
Զելիհան զարմացած նայեց բժշկին: Այդքան ակնհա՞յտ էր էլեկտրո-էզանի հանդեպ ատելությունը: Իրեն պետք էլ չէր: Քազանջըների բոլոր կանանցից միայն նա էր անհավատ: Մինչդեռ երեխա ժամանակ, թեկուզ կարճ ժամանակով, ամեն ինչ այլ էր: Այն ժամանակ իրեն դուր էր գալիս երազել, որ Ալլահն իր միակ ընկերն է: Իհարկե, դա վատ չէր: Միակ խոչընդոտը լավագույն ընկերոջ՝ ութ տարեկանից ծխող և շատախոս երեխայի գոյությունն էր: Այդ երեխան իրենց տանը մաքրություն անող կնոջ աղջիկն էր. բեղիկներից ազատվելը հարկ չհամարող, գեր կնոջ աղջիկը: Այդ օրերին կինը շաբաթը երկու անգամ էր գալիս և ամեն անգամ պեպենոտ աղջկան էլ էր բերում: Որոշ ժամանակ անց Զելիհան ու նա մտերիմ ընկերներ դարձան, անգամ արյունակից քույրեր դառնալու համար ցուցամատերը կտրեցին: Մի ամբողջ շաբաթ արյունակցության դրոշով' վիրակապով էին շրջում:
Այդ օրերին, երբ Զելիհան աղոթում էր, այդ արյունոտ վիրակապն էր հիշում, երանի Ալլահն էլ իր արյունակից եղբայրը լիներ... բայց միայն իր եղբայրը...
Երբ Ալլահից խնդրում էր իր մտերիմ ընկերը և ամբողջ աշխարհում միայն իր արյունակիցը լինել, անմիջապես զղջում էր ու
18
մեղա գալիս: Հետո անմիջապես կրկնում էր, որովհետև եթե Ալլահից ներողություն ես խնդրում, պետք է երեք անգամ ասես' մեղա՛, մեղա՛, մեղա՛:
Միևնույն է, աններելի մեղք էր. Աստծուն չի կարելի անձնավորել, մարդկային հատկանիշներով պատկերացնել: Զելիհան ամբողջ մանկության ընթացքում դժվարանում էր կանգնեցնել իր երևակայությունը. եթե Ալլահին անձնավորելը ճիշտ չէ, ապա ինչո՞ւ են նրան նկարագրում մարդուն հատուկ ածականներով: Ամեն ինչ տեսնում էր, բայց աչքեր չուներ, ամեն ինչ լսում էր, բայց ականջներ չուներ, ամենուր հասնում էր, բայց ձեռքեր չուներ... Զելիհան ութ տարեկանում այս տեղեկություններից մի եզրակացության հանգեց. Արարիչը կարող է նման լինել արարածներին, բայց արարածներն Արարչին' ոչ... կամ էլ ճիշտ հակառա՞կն էր: Մենք կարող ենք նրան նման լինել իսկ նա մեզ՝ ոչ: Քազանջըների ընտանիքի մեծերին եթե հարցներ, հաստատ ականջները կձգեին, նա էլ ոչ ոքի չզայրացնելու համար լռել է, Արարչի հետ կապված բոլոր առեղծվածները պահել է իր մեջ:
Իր մեջ է պահել և աշխատել է շատ ուշադրության չդարձնել: Հաստատ այդպես էլ կշարունակեր, եթե մի օր մեծ քրոջ' Ֆերիդեի ցուցամատին վիրակապ չտեսներ: Նույն մատը, նույն կտրվածքը... Մաքրություն անող կնոջ աղջիկը Զելիհայից հետո Ֆերիդեի արյունակից քույրն էր դարձել: Այդ ժամանակ Զելիհան դավաճանություն զգաց: Արյունակից քույրը պետք է մեկը լինի: Դու էլ պետք է նրա համար միակը լինես: Այդ դեպքից հետո Զելիհան զայրացավ ոչ միայն փոքրիկ ընկերոջ, այլև Աստծո վրա: Ուրեմն Արարիչն էլ մեկից ավելի եղբայրներ ունի: Նման մի բան: Այնքան ծառաների պիտի օգնության հասներ, որ Զելիհային օգնության չէր հասնի:
Երեխաների ընկերությունը չշարունակվեց: Տունն այնքան մեծ ու խարխուլ էր, մայրն' այնքան փնթփնթան ու պահանջկոտ, որ շուտով մաքրություն անող կինը, աղջկան էլ վերցնելով, հեռացավ: Անհավատարիմ արյունակից քրոջից զրկվելով' Զելիհան չիմացավ ո՞ւմ դիմել ու կոտրվեց: Կամ ո՞ւմ վրա զայրանար հիմա: Մաքրություն անող կնոջ վրա՞՝ աշխատանքից հեռանալու համար, մո՞ր վրա, որ
19
կնոջ հեռացման պատճառ դարձավ, երկկողմանի խաղ խաղացող արյունակից քրո՞ջ, թե նրան գողացած քույրիկի՝ Ֆերիդեի վրա, թե ամեն ինչ ու բոլորին այսպես ստեղծած Ալլահի վրա: Ուրիշներին չվիրավորելու համար որոշեց Ալլահից նեղանալ: Այդ օրվանից ի վեր սովոր էր Արարչի հետ վիճելուն: Դեռ այդ փոքր տարիքից զգալով անհավատության համը' հասուն տարիքում ժամանակի հետ կարծես անհավատությունն իր պարտականությունը դարձրեց:
Աեկ այլ մզկիթից էլ հնչեց էզանը: Նամազի կանչերը խառնվեցին իրար' ջրի մեջ նետած քարից առաջացած շրջանների պես:
Այնտեղ պառկած' արձագանքները լսելիս Զելիհան հանկարծ հիշեց, որ ուշացել է ընթրիքից: Նրան հետաքրքրեց, թե սեղանին ինչ են դնելու, երեք քույրերից որ մեկն է ճաշը պատրաստելու: Քանի որ քույրերից յուրաքանչյուրը մի ճաշատեսակ էր լավ պատրաստում, ապա կախված օրվա խոհարարից' սեղանին տարբեր կերակուր էր դրվում: Սակայն այսօր սիրտը բիբարով տոլմա էր ուզում: Քույրերից յուրաքանչյուրը յուրովի էր պատրաստում այդ պարզ, բայց ընտիր ճաշատեսակը: Բիբարով տոլմա... Երբ սարդը սկսեց իջնել, Զելիհայի շնչառությունը ծանրացավ: Չնայած դեռ փորձում էր նայել առաստաղին' զգում էր, որ նույն տարածության մեջ մյուսների կողքին տեղ չունի: Շուտով ոտք դրեց Մորփեոսի թագավորություն:
Այնտեղ բավական լուսավոր էր, նույնիսկ փայլուն: Սկսեց ծանր-ծանր քայլել, ասես սահում էր: Շարժվեց մեքենաներով ու անցորդներով լեցուն կամրջով' փորձելով չդիպչել ձկնորսներին, որոնց կարթերի ծայրերին վառ վարդագույն որդեր էին փաթաթված: Ամեն քայլն անելիս մայթի մի քար տեղից շարժվում էր: Հանկարծ սարսափով հասկացավ, որ քարերի տակ դատարկություն է: Անծայրածիր դատարկություն:
Դատարկությունն ամենուր էր' ոտքերի տակ և միաժամանակ գլխի վրա: Քիչ անց տեսավ, որ ներքևինը վերևում է, որ կապույտ երկնքից մայթի քարեր են թափվում: Երբ երկնքից մի քար էր ընկնում, մայթից մի քար պակասում էր: Երկնքից վերև ու գետնի տակ նույնն էր. ԴԱՏԱՐԿՈԻԹՅՈԻՆ:
20
Մինչ քարերը թափվում էին, իսկ ներքևում փոսը խորանում, Զելիհան տագնապեց, վախեցավ այդ կոպիտ անդունդին կուլ գնալուց:
-Կանգնեք,- ճչաց նա, մինչ ոտքերի տակ շարժվում էին քարերը:
-Կանգնեք,- հրամայեց նա անցնող մեքենաներին:
-Կանգնեք - հրահանգեց նա իր ուսերից բռնող անցորդներին' բղավելով ամբողջ ուժով:
-Խնդրո ւմ եմ, կանգնեք:
*
* *
* *
Երբ արթնացավ, մենակ էր, սրտխառնոց ուներ և անծանոթ սենյակում էր: Մի պահ հետաքրքրեց, թե ինչպես է այստեղ հայտնվել, բայց չցանկացավ իմանալ: Ո'չ ցավ, ո'չ վիշտ, ոչինչ չէր զգում: Վերջապես որոշեց, որ հաղթել է իր ներսի անտարբերությունը: Պետք է կողքի սենյակում անտարբերության մատնած լիներ ոչ միայն երեխային, այլև զգացմունքները: Գուցե դուրս գալով մի արծաթե կարթ գներ, գնար ձկնորսության: Եթե իրեն անզգացմունքայնությունն է պատել, առանց ուղեղի դեմ պայքարելու և առանց անցյալին մատնվելու գուցե կարողանար ժամերով այդպես մնալ:
-Աստվա'ծ իմ, վերջապես: Ուրեմն ուշքի Եք Եկել,- քարտուղարուհին ձեռքերը խաչած կանգնած էր դռան մոտ:- Աստված իմ: Վախեցրիք մեզ: Սիրելի'ս, գիտե՞ք ինչպես էիք բղավում: Ահավոր էր: հ'նչ ահավոր, սարսափելի էր:
Զելիհան անթարթ ու զարմացած նայեց կնոջը:
-Երևի փողոցով անցնողները մտածեցին՝ ձեզ սպանում ենք... Զարմանալի էր, որ այստեղ ոստիկանություն չեկավ, զարմանում եմ:
« Որովհետև քո ասած Ստամբուլի ոստիկանությունը ամերիկյան ֆիլմերի արդար ոստիկանությունը չէ»,- մտածեց Զելիհան' վերջապես իրեն թույլ տալով աչքերը թարթել:
Չհասկանալով, թե ինչու է նյարդայնացրել քարտուղարուհուն և ավելի շատ նյարդայնացնելուց վախենալով՛ մտքին եկած աոաջին բացատրությունը տվեց կնոջը.
21
-Ներեցե'ք... Գուցե ցավ զգալուց եմ այդպես բղավել:
Բայց իրեն բավական տրամաբանական թվացող այս բացատրությունը քարտուղարուհու վրա չազդեց.
-Աստված վկա, նման բան հնարավոր չէ, որովհետև բժիշկը վիրահատություն չի արել: Ձեզ չենք էլ դիպել, ուր մնաց ցավ զգայիք:
-Ինչպե՞ն թե,-կմկմաց Ջելիհան' ավելի շատ փորձելով հասկանալ սեփական հարցի ծանրությունը, քան իմանալ պատասխանը:֊ Այսինքն... դուք հիմա...
-Ո'չ, բան չենք արել,- ասաց քարտուղարուհին գլխացավի նոպա ունեցողի պես գլուխը բոևելով:- Դուք այնքան բարձր էիք բղավում, որ բժիշկը ոչինչ չկարողացավ անել, իհարկե: Սիրելի'ս, գիտակցությունը չէիք կորցնում, ի՜նչ զառանցանքներ, ի՜նչ բղավոցներ էին, հետո սկսեցիք հայհոյել, անշնորհք բառեր ասել: Աստվա՜ծ իմ, քանի տարի է' աշխատում եմ, նման բան ոչ տեսել եմ, ոչ լսել:
Զելիհան այս խոսքերի մեջ ակնհայտ չափազանցություն զգաց, բայց չուզեց վիճել: Գինեկոլոգի սենյակը վիճաբանության համար հարմար վայր չէ: Ընդհակառակը, մտածեց, որ նման վայրերը կանանց ստիպում են լռակյաց լինել:
-Ի վերջո, վստահ չէինք, որ գիտակցությունը կորցրել եք կամ որ նորից կսկսեք բղավել: Բժիշկն ասաց' սպասենք, մինչև ուշքի գա: Եթե հաստատ վիժում է ուզում, հետո էլ կարող ենք անել: Մենք ձեզ այս սենյակը բերեցինք, որ քնեք: Ընդհանրապես չքնեցիք:
-Ուրեմն չի գնացել,- ասաց Զելիհան:
Անծանոթ մարդկանց շրջապատում գտնվելու կեսօրվա քաջությունից ոչինչ չէր մնացել: Աչքերը, մխիթարություն աղերսելով, դանդաղ իջան փորին.
-Ուրեմն աղջիկս դեռ այնտեղ է...
-Իհարկե, դեռ չգիտենք' տղա է, թե աղջիկ,- ասաց քարտուղա¬րուհին իմաստուն ձայնով:
Բայց Զելիհան գիտեր, իմանում էր:
Դուրս եկավ փողոց: Չնայած վաղուց մթնել էր' իրեն թվում էր, թե վաղ առավոտ է: Անձրևը կտրվել էր, անհանգստությունն
22
անցել էր, և կյանքը գեղեցիկ էը. նույնիսկ թվաց, որ կարելի է ապրել: Չնայած երթևեկությունը դեռ խառն էր, ճանապարհներն էլ ցեխոտ, անձրևի թարմ հոտը ներծծվել էր ամբողջ քաղաքի մեջ: Աջ ու ձախ կողմում փոքր չարաճճիություններից հաճույք ստացող Երեխաները ջրափոսերի մեջ էին մտնում: Եթե մեղք էր պետք գործել, ապա ճիշտ Ժամանակն էր: Այն եզակի պահերից էր, երթ Աստված չի բավարարվում միայն մեզ դիտելով, այլև հետաքրքրվում է մեր հոգսերով, այն եզակի պահերից, երբ Նրան քեզ մոտիկ ես զգում...
Զելիհան տեսնում էր, որ Ստամբուլը դարձել է երջանկությամբ լեցուն մեծ քաղաք, ճիշտ Փարիզի պես' ռոմանտիկ ու կախարդական: Չնայած Փարիզում չէր եղել: Մի ճայ անցավ մոտիկից, շատ ցածր: Մի շոգենավ ձայնեց հեռվից: Մի պահ Զելիհան հավատաց, որ նոր և գուցե գեղեցիկ մի ժամանակի շեմին է կանգնած: Հետո մրմնջաց ինքն իրեն. «Ինչո՞ւ թույլ չտվեցիր. Ալլա՛հ: Ինչո՞ւ չթողեցիր, որ ազատվեմ այս երեխայից»:
Սակայն խոսքերը բերանից դուրս գալուն պես իրեն երկերեսանի զգաց, լավ օրերին Աստծու հետ վիճող, վատ օրերին օգնություն խնդրողներից չէր: Ներողություն խնդրեց իր ներսի աթեիստից.
- Մեղա՛, մեղա՛, մեղա՛...
Մի ձեռքին թեյի բաժակների տուփը, մյուսին' կոտրված կրունկը, անցյալ շաբաթներից ավելի վատ տրամադրությամբ կաղալով բռնեց տան ճանապարհը:
*
* *
* *
Այսպես, հուլիս ամսի առաջին ուրբաթ օրը երեկոյան ութի մոտ Զելիհան տուն հասավ: Աջ ու ձախ կողմերում բարձրացող ժամանակակից բնակարանների միջև տարօրինակության հուշարձանի պես կանգնած թեքված, ներկը թափված բարձր առաստաղներ ունեցող տունը մտավ: Ոլոր փայտե աստիճաններով բարձրացավ երկրորդ հարկը և Քազանջըների բոլոր կանանց գտավ ճաշասեղանի շուրջ հավաքված, ամանների վրա հակված: Պարզ էր, որ իրեն սպասելու կարիք չէին զգացել:
23
-Ահա: Վերջապես եկավ օրիորդը: Բարի գալուստ, օտարական, արի’, դու էլ միացիր մեզ,- ասաց Բանուն’ վիզը երկարացնելով փռում կարմրացրած փխրուն հավի թևիկի վրայից:- Մարգարեն ասել է' ձեր սեղանի ուտելիքը օտարականներից մի՛ պահեք:
Բանուի շուրթերին թեթև փայլուն շերտ կար: Ոչ միայն շուրթերը, այլև ողջ դեմքը, անգամ շագանակագույն աչքերին էր անցել այդ փայլը, ասես կերած հավի յուղն ամենուր քսվել էր: Զելիհայից տասներկու տարի մեծ ու տասնհինգ կիլոգրամ ծանր լինելու պատճառով ավելի շատ ասես նրա մայրը լիներ, քան քույրը: Եթե Բանոփն հարցնեք, կպնդի, թե այնպիսի մարսողական համակարգ ունի, որ կերածն անմիջապես երևում է վրան: Ջուր խմեր, կգիրանար... Բանուն մտածում էր, որ ինքը պատասխանատու չէ իր կիլոգրամների համար, նույնիսկ եթե ռեժիմով սնվի, նման մարսողական համակարգի դեմ չի կարող պայքարել: Գիրությունը ճակատագիր էր: Այդ ճակատագիրը սրբացնելու համար hapur hupur կերակուրներն ուտելու մասին չէր մտածում:
-Գիտե՞ս այսօր ինչ կա ընթրիքին,- ուրախ-ուրախ շարունակեց Բանուն' նոր թևիկ վերցնելուց առաջ մատը Զելիհային թափ տալով:- Բիբարով տոլմա:
-Դե ասա, այսօր իմ հաջողակ օրն է,- մրթմրթաց Զելիհան: Ճաշացանկն ի՛նչ ծանոթ էր: Փռից նոր հանած մեծ հավի հետ յայլա ապուր, փիլյաքի , նախորդ օրվանից մնացած քյուֆթա, թթու, առավոտը պատրաստած կարկանդակ և, այո’, բիբարով տոլմա: Զելիհան անմիջապես մի աթոռ քաշեց: Չնայած այդպիսի ծանր օրվա վերջում դժվարանում էր ընտանիքի հետ մի սեղանի շուրջ նստել, քաղցը հաղթեց նրան:
-Մինչ այս ժամը որտե՞ղ էիր, փոքրի՛կ օրիորդ:
Հարցնողը մայրն էր: Մայրը' Գյուլսումը, գլուխը երնարացրել էր սեղանի մյուս ծայրից: Հայացքում խստություն, դեմքին' կոպտություն կար: Զելիհան հավատաց, որ մայրը նախկին կյանքում Իվան Ահեղն է եղել:
-Գիտե՞ս ժամը քանիսն է:
24
Ուսերը վեր քաշած, հոնքերը կիտած' թթված դեմքը դարձրեց Զելիհայի կողմը: Կարծես եթե այդպես անշարժ, խիստ և ուշադիր նայեր, կկարողանար կարդալ աղջկա միտքը:
Գյուլսումն ու Ջելիհան' մայր ու աղջիկ, պատրաստ էին ամեն վայրկյան վիճելու, բայց չցանկանալով վեճի բռնվել, մի պահ այդպես մնացին: Առաջինը Զելիհան փախցրեց հայացքը: Քանի որ գիտեր, թե մայրիկի մոտ նյարդայնություն ցույց տալն ինչ մեծ սխալ է, իրեն ստիպեց ծիծաղել պատասխանելու փորձ արեց.
-Այսօր շուկայում զեղչ էր: Թեյի բաժակներ գնեցի: Ընտիր են: Նախշազարդ, գդալներն էլ հավաքածուի մեջ են:
-Դու առնում ես, իրանք կոտրվում են: Ափսոս է, աոաջին հարվածից կոտրվում են,- ասաց Ջևրիյեն’ Քազանջըևերի քույրերից երկրորդը:
Մասնավոր լիցեյում պատմության ուսուցչուհի էր: Միշտ առողջ ու չափավոր էր սնվում, խուսափում էր ցանկացած ծայրահեղությունից: Ճիշտ իր պես' մազերն էլ միշտ կարգուկանոնով էին: Սև մազերը ծոծրակին մի հիանալի փունջ էր անում ու կապում, մի մազ անգամ չէր կարող դուրս գալ:
-Շուկա՞ ես գնացել Բա դարչի՞նը: Ինչի՞ դարչին չես աոել: Առավոտն ասացի չէ՞, որ սյութլաչ եմ պատրաստելու, վրան շաղ տալու համար դարչին չի մնացել,-ասաց Բանուն' հավը երկու անգամ կծելու ընթացքում: Բայց այդ խնդիրը նրան մի վայրկյանից ավել չզբաղեցրեց: Ախորժակով ձգվեց դեպի հացը: Ըստ Բաևոփ «հացի տեսության»' եթե մարմինն ամեն օր կոնկրետ քանակով հաց չընդունի, չի հագենա, չի հասկանա, որ հագեցել է: «Հագեցածության զգացողության» ու «հացը պահեստավորելու» միջև կապը և ստամոքսի' հագեցածությունը լիովին հասկանալու համար ամեն ինչի հետ մեկտեղ պետք էր տրամաբանական քանակի հաց ուտել: Այդ պատճառով Բանուն կարողանում էր կարմրացրած կարտոֆիլի, փլավի. մակարոնի, կարկանդակի և, եթե պետք է. հացի հետ հաց ուտել
-Դարչի՞ն,- կրկնեց Զելիհան' ավելի շատ հաստատելով, քան հարցնելով: Հիշելով շուկայից գնած ձողիկների ճակատագիրը
25
շրթունքները սեղմելով լռեց: Առանց պատասխանելու ափսեի մեջ բիբարով տոլմա դրեց:
Ամեն անգամ հեշտությամբ հասկանում էր, թե ով է պատրաստել բիբարը' Բանուն, Ջևրիյեն, թե Ֆերիդեն: Եթե Բանուն էր օրվա խոհարարը, պիստակ, նուշ, ընկույզի պես հավելյալ բաներով էր լցոնում տոլման: Եթե Ֆերիդեն էր պատրաստում բիբարները, դրանք, բրնձով ծայրեծայր լցված, այնպես էին ուռչում, որ դեռ թավայի մեջ եփվելիս ծայրերից բացվում, թափվում էին: Բիբարները չափից դուրս շատ լցոնելու հակմանը հավելելով նաև ամեն կարգի նոր ու անհայտ համերի հետաքրքրությունը' Ֆերիդեի տոլմաները տարօրինակ համեր էին ունենում: Կախված լցոնումից' կամ շատ համեղ էին լինում, կամ շատ անհամ: Բայց եթե Ջևրիյեն էր պատրաստում տոլման, միշտ համեղ էր լինում: Ջևրիյեն բոլոր կերակուրներին շաքարափոշի ավելացնելու սովորություն ուներ, ասես ուզում էր իր մտքերի դառնությունը դրանով փոխհատուցել: Եվ համից դատելով' այսօրվա տոլման նրա ստեղծագործությունն էր:
-Այսօր բժշկի եմ գնացել- ասաց Զելիհան' խմաքով հանելով սառած բիբարի կանաչ թաղանթը:
-Վա՜յ, իմ մոտ բժիշկ-մժիշկ մի' ասա,- խոժոռվելով հակաճառեց Ֆերիդեն:
Ֆերիդեն խնդիր ուներ մարդկանց հետ դեմ առ դեմ խոսելիս: Նրան ավելի հեշտ էր խոսել շրջապատի իրերի, քան մարդկանց հետ: Դրա համար էլ հարցն ուղղեց ոչ թե Զելիհային, այլ Զելիհայի ափսեին:
-Այս առավոտ թերթ չե՜ս կարդացել: Ինը տարեկան մի մատ երեխայի կույրաղիքն են վիրահատել, հետո էլ ժանգոտ մկրատը ներսն են թողեր Խնդրեմ, սա էլ որերորդը: Եթե այս երկրում օրենքները գործեին... Աստված վկա, հիվանդանոցները լիքն են բժիշկներով: Իրենց դիրքը չարաշահող, օրենսգիրքն անտեսող քանի բժիշկ կա, գիտե՞ս:
Ոչ ոք չհակաճառեց. Քազանջըների բոլոր կանանցից բժշկական գործերին ամենաշատը Ֆերիդեն էր ծանոթ: Վերջին վեց տարում
26
մեկը մյուսից տարօրինակ ութ տարբեր հիվանդության ախտորոշում էր արել իր համար: Բժիշկնե՞րը չէին կարողանում որոշում կայացնել, թե՞ Ֆերիդեն էր տնային պայմաններում աշխատում նոր հիվանդությունների վրա' անհայտ է: Միևնույն է. որոշ ժամանակ անց արդեն կարևոր չէ, թե ինչն ինչոց էր: Ուղեղի առողջությունն աշխարհ էր, որի ճանապարհը կորցրել էր, խոստացված հողեր էին' Շանգ- րիլա: Նպատակ ուներ մի օր վերադառնալ այնտեղ, բայց առայժմ մեկը մյուսից տարօրինակ անուններով ու բարդ բուժում պահանջող «ուղեղի հիվանդությունների» արահետի տարբեր կանգառներում էր իջևանում:
Իրականում Ֆերիդեն փոքր տարիքից էլ տարօրինակ էր: Դպրոցում միշտ դժվարանում էր մյուս աշակերտների պես լինել: Բացի աշխարհագրության դասից ոչնչով չէր հետաքրքրվում: Աշխարհագրության դասին էլ մեկ-երկու թեմա էր հետաքրքրում նրան: Ամենասիրածը մթնոլորտային շերտերն էին: Օզոնի ստրատոսֆերայի մասնատման և օվկիանոսի հոսքի ու մթնոլորտի շարժումների միջև կապի մասին կարող էր ժամերով մտածել, կարդալ, խոսել: Բարձր գոտիներում ստրատոսֆերայի շարժը, մեզոսֆերայի առանձնահատկությունները, հարթավայրային քամիները և ծովային քամիների, արևի պտույտների ու արևադարձային լայնությունների, աշխարհի ձևի և մեծության մասին ինչ գտնում, անմիջապես կարդում էր: Դպրոցում սերտած յուրաքանչյուր տեղեկություն տուն հասնելուն պես փորձարկում էր ընտանիքի անդամների վրա, դրա համար էլ Քազանջըները մթնոլորտի շարժումների մասին լավ տեղեկացված էին: Ֆերիդեն աշխարհագրական գիտելիքները ցուցադրող յուրաքանչյուր զրույցի ժամանակ ոգևորությամբ էր խոսում, ամպերի վրայով էր թռչում, մի մթնոլորտային շերտից ցատկում մյուսը: Լիցեյն ավարտելուց անմիջապես մի տարի անց տարօրինակությունները շատացան, նա սկսեց վայրենության և մարդատյացության նշաններ ցույց տալ:
Ֆերիդեի հետաքրքրությունը աշխարհագրության հանդեպ ժամանակի ընթացքում չնվազեց, բայց նրան ներշնչեց իր համար
27
հաճելի մեկ այլ հետաքրքրություն' վթարներ U աղետներ Ամեն օր նախ թերթերի երրորդ էջն էր կարդում Ոչ թե կարդում էր, աայլ կուլ էր տալիս: Ավտովթարներ, սերիական սպանություններ, փոթորիկներ, երկրաշարժեր, հրդեհներ, հորդառատ անձրևներ, անբուժելի հիվանդություններ, հարձակումներ, անհայտ վարակեր. Ընտրելու հատկություն ունեցող նրա հիշողությունը խնամքով պահեստավորում էր տեղական, ազգային և միջազգային պատահարները:
Այս կարգի «դառը նորություն» հայտնելով' ընթացող զրույցի մեջ կարող էր լիմոն քամել, փչացնել բոլորի տրամադրությունը; Բայց Ֆերիդեի տարածած սև լուրերը ոչ մեկին չէին անհանգստացնում: Համենայնդեպս, նրան հավատացող չկար: Քազանջըների ընտանիքը գտել էր նրա խենթության հետ միշտ վարվելու ձևը. խենթությունն ու «ստախոսությունը» խառնում էին իրար: Ֆերիդեի հետ այնպես էին վարվում, ասես այդ ճշմարտությունը չկա, ասես թերթից ընտրած այղ բոլոր լուրերը երևակայության արդյունք են:
Ֆերիդեին տրված ախտորոշումը «սթրեսի խոցն էր»: Ընտանիքում դա ոչ ոք լուրջ չընդունեց, «սթրես» բառը վաղուց արդեն շուտասելուկ էր դարձել: Մի սթրես ավել, մեկը պակաս... Թուրքական իրականություն մտնելուն պես այս բառը այնպիսի ոգևորթյամբ ընդունվեց, ոը երկրում սնկի պես սթրեսային հիվանդներ հայտնվեցին: Ֆերիդեն էլ անդադար սթրեսի հետ կապված մի հիվանդությունից մյուսն էր ճամփորդում: Ի՞նչ բարեբեր աշխարհ է: Կարծես սթրեսի հետ ոչինչ կապ ունենալ չէր կարող: Այս փուլն էլ անցնելով' Ֆերիդեն ժամանակն անցկացնում էր հարկադրական խանգարման, բուժվող ամնեզիայի և հոգեկան դեպրեսիայի տարածքներում:
Խենթության երթևեկության յուրաքանչյուր փուլում Ֆերիդեն փոխում էր մազերի գույնն ու ձևը: Նրա հոգեկան փոփոխություններին հետևող բժիշկներն էլ էին սկսել մազերի ձևափոխման աղյուսակ պահել; Մազերը մեկ կարճ, մեկ միջին չափի էր կտրում, մեկ մազ աճեցնելով՝ երկարացնում էր մինչև գոտկատեղը, մի անգամ լրիվ խազել էր; Բիզ-բիզ, գանգուր, հյուսած, տոննաներով մաղի տիրեյ.
28
ժելե, ձև տվող կրեմ էր օգտագործում, զարդարում էր կապիչով, հերակալներով կամ ժապավեններով: Փորձել էր պանկի ոճը' բիզ-բիզ, բալետի պարուհու մազափունջ: Մտքին եկած ամեն գույնի ներկել էր մազերը: Հիվանդության փուլերին կարելի էր հետևել ըստ մազերի գույնի:
Մի տևական շրջան «մեծ դեպրեսիա» ապրելուց հետո Ֆերիդեն «սահմանային անձ» կոչվող ախտորոշմանն էր անցել: Քազանջըների յուրաքանչյուր անդամ այս ախտորոշումը յուրովի մեկնաբանեց: Օրինակ' մայրը, «սահման» բառը կապելով ոստիկանության, մաքսատան ծառայողների և մաքսանենգության հետ, աղջկա մեջ հանցագործության հակում տեսավ: Առանց այդ էլ չէր վստահում ու կասկածում էր նրան: Մինչդեռ Ֆերիդեի քույրերին «սահման» բառը միայն «ծայր» գաղափարն էր հիշեցնում, իսկ «ծայր» գաղափարը' մահացու անդունդ: Գուցե այդ պատճառով էին նրան ծայրաստիճան զգուշությամբ վերաբերվում, ինչպես բարձր պատի վրա քայլով շարժվող և ամեն վայրկյան ընկնելու պատրաստ լուսնոտին: Մյուս կողմից տատիկը լրիվ այլ կերպ էր մեկնաբանել «սահմանային անձ» ախտորոշումը: «Սահմանային» բառի' ժապավենի ծայր հիշեցնելուց բացի, ավելի հետաքրքրությամբ ու մտերմությամբ էր ուսումնասիրել ամենախենթ թոռանը:
Շատ չանցած' Ֆերիդեն բոլորի կողմից յուրովի մեկնաբանված «սահմանային անձ» ախտորոշումից անցավ «հեբեֆրենիկ շիզոֆրենիա» անունով անբացատրելի ու չարտաբերվող ախտորոշմանը: Այդ օրվանից ի վեր, կարելի էր ասել, հավատարիմ մնաց իր նոր անվանը: Ինչ ախտորոշում էլ լիներ, որքան էլ փոխվեր, Ֆերիդեն ապրում էր ըստ իր երազների երկրի կանոնների: Աչքերի հանդիպման եզակի պահերին բավական էր մեկ անգամ նայել բիբերին' անսովորությունը և այդ մոխրականաչ աչքերի հետևում թաքնված երազկոտ մարդու որքան խոր, նույնքան էլ խենթ լինելը հասկանսգու համար:
Բայց հուլիս ամսի այս աոաջին ուրբաթ օրը Զելիհան քրոջ բժիշկների հանդեպ ունեցած ատելության վրա ուշադրություն չդարձրեց: Արագ-արագ մի կարկանդակ կերավ, մի բաժակ թան լցրեց իր
29
համար, մի հատ էլ տոլմա վերցրեց ու հանկարծ կանգ առավ, ներսում գաղտնիքը բացահայտելու ցանկությունն աճեց.
-Այսօր գինեկոլոգի մոտ էի գնացել:
֊ Վա՜յ, այդ գինեկոլոգները...,- նորից գոռաց Ֆերիդեն, բայց խոսելն ու լռելը մեկ եղավ: Դրա հետ կապված որևէ մեկնաբանություն չտվեց: Բժիշկների աշխարհում ամենաքիչը տեղյակ էր գինեկոլոգներից:
-Այսօր վիժման համար գինեկոլոգի մոտ էի գնացել,- նախադասությունն ավարտեց Զելիհան' առանց որևէ մեկին նայելու:
Բանուն գցեց հավի թևիկն ու քարացավ, Ջևրիյեն, շուրթերը սեղմելով, քիչ էր մնում լաց լիներ, Ֆերիդեն նախ գոռաց, հետո ծիծաղեց, մայրը' Գյուլսումը, գլուխն ափերի մեջ առած, աքցանի մեջ սեղմվածի պես տնքաց, ու միայն տատիկը... սիրելի տատիկը, հանգիստ շարունակեց ուտել ապուրը: Գուցե նրանից էր, որ վերջերս լսողությունը լավ չէր: Կամ էլ հիշողությունն էր սկսել վատանալ: Ով գիտի, գուցե կարծում էր, որ սարսափելի բան չի պատահել: Տատիկից ով է բան հասկանում:
-Երեխայիդ ես սպանել: Ո՜նց,- սարսափած հարցրեց Ջևրիյեն:
-Երեխա չէ,- ասաց Զելիհան' ուսերը թոթվելով:- Այս փուլում թանձրուկ է: Ղուրանում ասվում է, չէ՞. «Նա քեզ արյան թանձրուկից ստեղծեց», այդպես: Թաևձրուկ բառը և՜ կրոնի, և՜ գիտության համար ավելի հարմար է:
-Ի՜նչ կրոն, ի՜նչ գիտությոն: Դու ո՜չ կրոնավոր ես, ո՜չ էլ գիտնական,- զայրույթից դողալով' նետեց Ջևրիյեն:- Ծայրահեղ դեպքում սառած տոլմա ես: Անսիրտ, անխիղճ:
-Լավ, լավ, դեռ չեմ վերջացրել,- ասաց Զելիհան հանգիստ, վճռական:- Եթե թանձրուկի ու ձեր հարաբերություններն այդքան լավ են, ես ավետիս ունեմ, հե՜յ, ժողովուրդ: Ոչ ոքի էլ չեմ սպանել,- Զելիհան շրջվեց դեպի քույրը:- Չէ', իրականում ուզում էի: Թանձրուկին ուզում էի ընդմիշտ վերացնել, բայց չեղավ: Ես քշեցի, բայց ինքը չգնաց...
-Դա ի՞նչ է նշանակում,- հարցրեց այլայլված Բանուն:
30
