Մաս 73
Հունվարի 3-ին ուժեղ ձյուն սկսվեց և տեղաց քառասունութ ժամ։ Արուսյակը հաճախակի բացում էր դուռը և մտահոգ երկնքին էր նայում։ Հետո մի քիչ դադար եղավ, սակայն այդ ժամանակ էլ քամի բարձրացավ և սկսեց քշել գետնին կիտված ձյունը։ Ձնաբուքը փակում էր տեսադաշտը, և Արուսյակը ավելի նյարդային էր դառնում։
— Փոթորի՞կ է,— հարցրեց Վարդանը։— Սակայն դու պետք է սովոր լինես դրան։
— Երեխաները...
— Քանի՞սն են։
— Ինը հոգի։ Նրանք Գորեմեի հին եկեղեցում են։ Մեթյուզ քահանան պետք է գար նրանց հետևից, և ես վախենում եմ, որ չկարողանա։
— Կարելի՞ է որևէ բան անել։
— Այս պահին՝ ոչինչ։ Երեխաները դեռ երկու օրվա ուտելիք ունեն։ Հարկավոր է տեղեկությունների սպասել քահանայից։
Քանի որ շրջանում որբանոց չկար, Արուսյակը հավաքում էր բոլոր լքված երեխաներին և ժամանակ առ ժամանակ Մեթյուզ քահանան, կամ նրա գործընկերներից որևէ մեկը գալիս էին նրանց հետևից և բաշխում էին տարբեր հաստատությունների միջև։ Արուսյակն ու Քերիմը հայտնաբերում էին իրենց փոքրիկներին գյուղերում և քաղաքներում, ուր նրանք մուրում էին, իսկ ոմանց էլ ուղարկում էին իրենց հույն բարեկամները, երբ հայտնաբերում էին այդ երեխաներին։ Պատահում էր նաև, որ զույգը մեկ պարկ ցորենով «գնում» էր երեխաներին գյուղացիներից, որոնք նրանց տանջում կամ անխղճորեն շահագործում էին։
Հաջորդ օրվա լուսաբացին Քերիմը քահանայից հեռագիր ստացավ, ուր նա հայտնում էր, որ ինքը ձյան պատճառով մնացել էր Ակսարայում և կառք ու ձիեր գտնելուն պես պետք է գնար Նեվշեհիր։ Այդտեղից ճանապարհը, անկասկած, անանցանելի կլիներ և հարկավոր էր այնտեղ հասցնել երեխաներին։
— Նեվշեհի՜ր,— բացակւսնչեց Արուսյակը բարկացած։— Դա Գորեմեից տասը կիլոմետր հեռու է։ Այս պայմաններում... Նրանք ստիպված կլինեն ոտքով գնալ։
Քերիմն անհամբեր շարժում արեց.
— Մենք ընտրություն չունենք։
— Իսկ նրանք ի վիճակի՞ են— հարցրեց Վարդանը։
— Մեծ մասը հյուծված է, ոմանք՝ հիվանդ,— ասաց Արուսյակը մտահոգ տեսքով։
— Քանի՞ տարեկան են։
— Երեքից տասներկու տարեկան։
Արուսյակի ձայնում որոշակի լարում էր զգացվում։ Քերիմը լավատես ձևացավ.
— Զրկանքները ամրապնդել են նրանց ոգին։
— Անհրաժեշտության դեպքում մենք կգրկենք ամենափոքրերին ավելացրեց Վարդանը։— Բացի դրանից, մենք հետներս ավանակին կտանենք։
Նրանք վճռեցին, որ Նեվշեհիր հասնելով, նրանք պետք է երեխաների հետ մնային մինչև միսիոների ժամանումը։ Սպասումը կարող էր մի քանի օր տևել, իսկ Քերիմը չէր կարող այդքան ժամանակ բացակայել առանց Ուրգուպի բնակիչների հետաքրքրասիրությունը շարժելու։ Դա նրան տխրեցնում էր։ Արուսյակը նրան հավաստիացրեց, որ ինքն ու Վարդանը գլուխ կհանեին։
— Ես կգամ և կկերակրեմ անասունն ամեն առավոտ,-ասաց Քերիմը։
Երիտասարդ կինը տաք շորեր հանեց իր սնդուկից։
— Եթե շտապենք, կարող ենք Գորեմե հասնել կեսօրին, իսկ Նեվշեհիր՝ մինչև գիշեր։ Գնացեք ավանակին բարձեք, իսկ ես կմիանամ ձեզ գոմում։
Բրդյա թիկնոցն ու մորթե գլխարկը հագնելով, Վարդանը դուրս եկավ Քերիմի հետ։ Երեխաների նկարագրությունը հուզել էր նրան, իսկ անսպասելի արկածը՝ գրգռել։
— Ի՞նչ հեռավորության վրա է Գորեմեն։
— Երեք ժամվա ժանապարհ է,— պատասխանեց ուսուցիչը։– Միգուցե չորս՝ այս զզվելի եղանակին։
— Իսկ հետո մի տասը կիլոմետր երեխաների հե՞տ։
— Այո։
Նրանք արդեն բարձել էին ավանակին, երբ եկավ շալի մեջ փաթաթված Արուսյակը։ Նա շալվար էր հագել, որը երևում էր սև շրջազգեստի և վերարկուի տակից։ Նրանք երկու մեծ պայուսակների մեջ բրդյա հագուստ, ծածկոցներ և ուտելիք տեղավորեցին. բլղուր, ղաուրմա, այծի պանիր, սոխ, ընկույզ և ծիրանի չիր։ Արուսյակը լամպի կանթն անցկացրեց կապոցներն ու մի խուրձ խոտը պահող պարաններից մեկի միջով։ Ոտքը ձյան վրա դնելուն պես ավանակը կանգ առավ, և նրանք ստիպված եղան մահակ բանեցնել նրան տեղից շարժելու համար։
Երիտասարդ կինը շանը տանը փակեց, դուրս բերեց հրացանն ու փամփուշտները և տվեց Վարդանին։ Նրանք Քերիմից բաժանվեցին ճանապարհին։ Նա գնաց դեպի գյուղը, իսկ զույգը շարժվեց ձյունածածկ դաշտով, որը կորչում էր տեսադաշտից, երբ քամին քշում էր ձյունը։ Արուսյակը բռնել էր ավանակի երասանը, իսկ Վարդանը հրացանն ուսին հետևում էր նրանց։ Սառը քամին սուլում էր ծառերի ճյուղերի մեջ, հարվածում էր դեմքին, կտրում էր նրանց շնչառությունը, մտնում էր հագուստի տակ։ Չնայած վատ տեսանելիությանը, երիտասարդ կինը վստահ առաջ էր շարժվում անկանոն հողակտորների լաբիրինթոսում, որոնք միմյանցից բաժանվում էին քարակույտերով։ Սարերի գագաթներին ձյուն չկար, սակայն հեղեղատների խորքում հաստ շերտով ձյուն էր կիտված։ Նրանք դադար առան, քամուց պատսպարվելով մի ժայռի հետևում։ Ավանակի մռութն ու մորթը եղյամով էր պատվել, և Արուսյակը նրա գլուխը շոյեց։
— Քաջ կենդանի։ Այս երեկո կկարողանաս մի բոլ հանգստանալ։
Կենդանին, անտարբեր մնալով փաղաքշանքին, սկսեց ձյուն ուտել ծարավը հագեցնելու համար։
— Չե՞ս մրսում,— հարցրեց Վարդանն իր ընկերուհուն, որը նրան էր սեղմվել։
Արուսյակը կկոցել էր աչքերը, քանի որ արցունքները սառել էին նրա թերթևանունքների վրա։ Վարդանը ձեռնոցները հանեց, ափերի մեջ առավ Արուսյակի դեմքր և զգուշորեն փչեց նրա դեմքին՝ կարմրած քիթն ու այտերը տաքացնելու համար։ Արուսյակը փորձեց ժպտալ, սակայն նրա հոնքերի միջև գոյացած կնճիռը չհարթվեց։
— Ես մտածում եմ երեխաների մասին։ Նրանք հագուստ գրեթե չունեն,— շշնջաց նա։
— Մենք բրդյա հագուստ ունենք, ծածկոցներ։ Մի բան կհնարենք։ Փոքրերն ավանակին կնստեն։ Ես կապոցները կվերցնեմ։ Ավելի մեծերը կօգնեն փոքրերին։
Վարդանի վստահ տոնից կինը հանգստացավ ու ժպտաց։
— Հետո, Արամը կա։
— Արա՞մը։
— Տասնչորս տարեկան տղա է, որին Քերիմը հանդիպել է անցած ամառ։ Նա հրաժարվեց որբանոց գնալ և այդ ժամանակից օգնում է մեզ։
— Համարյա թե տղամարդ է,— ասաց Վարդանը։— Ուրեմն մենք երեքով կլինենք։
Նրանք շարունակեցին ճանապարհը և քիչ անց մուտք գործեցին անսովոր մի երկիր։ Սպիտակ տուֆից ծխնելույզներ, բազալտե սև սյուներ, անկանոն կոներ, տափակ քարերով պսակված կոթողային բևեռներ, անցումների և խանձահովիտների լաբիրինթոսներ՝ հանքաքարերի մի աշխարհ, որը գոյացել էր հրաբխային ապարների քայքայումից, անիրական մի պատկեր, ուր քամու բվոցը կարծես քարերից ելներ։ Կապադովկիա՜։ Առաջին քրիստոնյաները շարունակել էին բնական ուժերի գործը և ժայռերի մեջ եկեղեցիներ, վանքեր և ամբողջ գյուղեր էին փորել։
Նրանց դիմաց բացվեց Գորեմեի գոգը՝ մի միջանցք էր, ուր սուլելով խուժում էր քամին։ Ոսկեգույն ժայռի երկու ծայրերում բացվածքներ կային։ Չնայած իրավիճակին, Վարդանը, տեսնելով այդ գրեթե առասպելական վայրերը, Անատոլիայի հնագույն քրիստոնեական հուշարձանները, չէր կարողանում զսպել իր բնական հետաքրքրասիրությունը։ Մարդիկ թաքնվում էին այստեղ արաբ թալանչիներից խույս տալու համար, իսկ վերջիններիս գնալուց հետո դուրս էին գալիս այստեղից իրենց գյուղերը վերականգնելու և իրենց հողը նորից ծաղկեցնելու համար։ Նույնիսկ այսօր էլ մարդկային ձեռքերով փորված այդ անձավները ապաստանում էին հալածվածներին։
— Այստեղ է,— ասաց Արուսյակը։
Ուղղահայաց լանջի վերևում նա երեք զուգահեռ բացվածքներ ցույց տվեց։ Աջ բացվածքում մի ուրվագիծ երևաց։
— Քույրիկ,— կանչեց ուրախ մի ձայն։
— Արա՜մ։
Տղան դուրս թռավ, արագ իջավ լանջով և վազեց եկվորներին ընդառաջ։ Նա Վարդանին շփոթել էր Քերիմի հետ, և նրա դեմքին անվստահություն հայտնվեց օտարի ներկայությունից։ Նրա երկար մազերը խճճված էին, քիթը կեռ էր, իսկ շրթունքները՝ բարակ։ Նա մերթ Արուսյակին էր նայում, մերթ Վարդանին, կարծես բացատրություն էր հայցում։ Արուսյակը նրանց ներկայացրեց։ Արամը մի քանի վայրկյան զննեց Վարդանին ձեռքը նրան մեկնելուց առաջ։ Նա պաշտոնական տոնով ասաց.
— Ուրախ եմ ձեզ հետ ծանոթանալու համար, պարոն Վարդան։
— Ես նույնպես, պարոն Արամ,— պատասխանեց Վարդանը լուրջ տեսքով։
Նրա հագի գործած սև հագուստը մեծ էր վրան, և դրանից նա շատ նիհար էր թվում, սակայն ձեռքն ուժեղ էր։ Հորից մնացած միակ հիշատակը՝ կեռ դաշույնը, կախված էր նրա գոտուց։ Արուսյակը բացատրեց, թե ինչու էին իրենք եկել։ Մինչև Նեվշեհիր գնալու անհրաժեշտության մասին իմանալով, նա պատասխանեց.
— Ես այդպիսի ճանապարհորդություններ շատ եմ կատարել։
Գաղտնի կերպով խանդելով, նա ուզում էր տպավորություն թողնել Արուսյակի վրա, որը, ինչպես ինքը գիտեր, սիրահարված էր Վարդանին։
— Ինչպե՞ս են երեխաները:
Տղայի դեմքր մռայլվեց.
— Փոքրիկ Անուշը շատ հիվանդ է։ Նա ոչինչ չի ուզում ուտել և ջերմություն ունի։
— Հիմա կտեսնենք,— ասաց Վարդանը, ավանակի երասանը թփին կապելով։
Արամը նրան առաջնորդեց կամարաձև սրահով եկեղեցին, որի պատերը զարդարված էին հնությունից կիսով չափ ջնջված որմնանկարներով։ Գետինը ծածկող ձյան բարակ շերտի վրա հետքեր կային, որոնք տանում էին դեպի շինության խորքը, որը պետք է որ վերնատունը եղած լիներ։ Երկրորդ մութ սրահում, որից հավաբնի հոտ էր գալիս, Արամը մոմ վառեց։ Փոքր օջախի մոտ փայլեցին շուրջը հավաքված և միմյանց շատ մոտ նստած երեխաների ինը զույգ աչքերը։
Ցնցոտիներով մի աղջիկ, հազիվ երեք կամ չորս տարեկան, նետվեց նորեկների մոտ։ Նա բոբիկ էր։ Լացելով՝ նա դեմքը թաքցրեց Արուսյակի փեշի մեջ։ Կինը գրկեց նրան։
— Անուշ... Անուշ... մի լացիր, ես այստեղ եմ։
Գլուխն Արուսյակի ուսին դնելով, երեխան ուշադիր Վարդանին էր նայում լայն բացված աչքերով և դրանից նրա շագանակագույն ծիածանաթաղանթը շատ փոքր էր թվում մտահոգիչ կերպով դեղնած եղջրաթաղանթի վրա։ Վարդանը նկատեց նրա փոս ընկած այտերը, ցայտուն դարձած այտոսկրերը և բարակ ձեռքերն ու ոտքերը։ Նա հազաց խորը և խռպոտ հազով։ Վարդանը ժպտաց նրան, սակայն նա արագորեն դարձրեց գլուխը։
Մնացած երեխաները խմբվեցին նրանց շուրջը։ Նրանք, ովքեր արդեն մի քանի շաբաթ էր, ինչ ճանաչում էին Արուսյակին, իրենց ուրախությունն էին արտահայտում նյարդային ծիծաղով, կամ էլ խոսում էին նրա ուշադրությունը գրավելու համար։ Մնացած երեք երեխաները, որոնք եկել էին նախորդ շաբաթ, մի կողմ էին քաշվել և լռում էին, անվստահ հայացքներ գցելով։ Նրանք Արամին էին նայում, որին իրենք իրենց ավագ եղբայր կամ ղեկավար էին համարում, իմանալու համար, թե ինչպես իրենց պահեին։ Վարդանը ցնցվեց, մտածելով, որ այս երեխաների մանկությունը գողացել էին։ Սակայն նրանց աչքերից զգացվում էր, որ նրանք սիրո, վստահելու և խնամված լինելու կարիքն ունեին։
Արուսյակին երեխաների հետ թողնելով՝ Վարդանն ու Արամը գնացին ավանակին բեռնաթափելու։ Ուսին մի պարկ դնելով՝ Արամը թեթևակի քամահրանքով հարցրեց.
— Դուք թափառաշրջիկ երաժի՞շտ եք, ինձ այդպես են ասել։
Վարդանը չկարողացավ ժպիտը զսպել, կասկածելով, որ տղան այդ զբաղմունքը առնական չէր համարում։
— Նախկինում ես մայոր էի բանակում։
Արամը հիացական սուլոց արձակեց, ցույց տվեց գոտուց կախված դաշույնը և հայտարարեց զրնգուն ձայնով.
— Սա հորս հիշատակն է։ Մի քիչ էլ որ մեծանամ, ֆիդայի կդառնամ իմ ընտանիքի վրեժն առնելու համար։ Դուք ինձ կրակել կսովորեցնե՞ք։
— Այն, ինչ դու անում ես Արուսյակի հետ, ավելի կարևոր է, քան վրեժխնդրությունը, Արամ։ Եթե մարդ սպանես, ապա քո հարազատները չեն վերակենդանանա։
Տղան գերադասեց չպատասխանել և գնաց դեպի եկեղեցին։ Արուսյակը պարկերի մեջ դրեց այն ուտելիքը, որ մնացել էր անձավում, մի կաթսա և ամանեղեն։ Վարդանն ու Արամը բրդյա լաթերով փաթաթեցին այն երեխաների ոտքերը, որոնք կոշիկ չունեին։ Ցնցոտիները վատ էին պաշտպանում ցրտից, ուստի երեխաները փաթաթվեցին գորշ ծածկոցների մեջ, որոնք նրանք ձեռքերով պետք է իրենց վրա պահեին։
Քամին չէր թուլացել ու ամպեր էին կիտվել։
— Ձյուն է գալու,— ասաց Արուսյակը, որը գրկել էր Անուշին։
Հիվանդ երեխան չուզեց, որ Վարդանը նրան ավանակի վրա նստեցներ։
— Մի պնդիր,— ասաց Արուսյակը։— Ես նրան կգրկեմ, իսկ երբ կհոգնեմ, դու նրան կվերցնես։
Վարդանը երկու ամենափոքր երեխաներին նստեցրեց ավանակի վրա։ Քարավանը կազմավորվեց։ Արամը վարում էր ավանակին և նրա համար արահետ էր բացում, նրանց էր հետևում Արուսյակը, որը ճանապարհն էր ցույց տալիս, իսկ Վարդանը պարկերն ուսին հետնապահն էր։ Նրա դիմացից գնում էին գորշ փոքր էակներ, որոնք կռացել էին քամու դեմ պայքարելու համար։ Նրանք նման էին ծեր մրսկան կանանց՝ իրենց շալերի տակ։ Ծածկոցների արանքներից երևում էին ընթացքը չդանդաղեցնելու համար մանր արագ քայլով գնացող երեխաների կարճլիկ ոտքերը։
Երբ նրանք դուրս եկան Գորեմեի գոգից, քամին ավելի թույլ թվաց։ Ճանապարհի առաջին ժամը արագ ռիթմով անցավ։ Նրանք դադար առան փլված կտրով փարախի դեռևս կանգուն պատի հետևում։ Բոլորը խմբվեցին միմյանց տաքացնելու համար։ Վարդանը ծիրանի չիր բաժանեց։
— Երբ տեղ հասնենք, մեծ խարույկ կվառենք,— ասաց Արուսյակը, որը, խմբի կենտրոնում կանգնած, շփում էր երեխաների ձեռքերն ու ականջները։— Ինչպե՞ս եք։ Բոլորդ կկարողանա՞ք շարունակել։
Լսվեցին «այո» բացականչություններ, և Վարդանը հիացավ այդ դողացող երեխաների համառությամբ։ Նրանք շարունակեցին ճանապարհը։ Վարդանը գրկել էը Անուշին։ Նա կիսաբաց էր արել իր վերարկուն և երեխային պարուրել էր դրանով, իսկ նրա ականջին օրորոցային էր երգում.
Քուն եղիր, բալաս, աչքերդ խուփ արա,
Նխշուն աչերուդ, քուն թող գա վրան...
Քիչ անց Անուշը դադարեց դողալուց։
Կամաց-կամաց նրանք կորցրեցին ժամանակի զգացողությունը։ Կար միայն այդ սպիտակ անսահմանությունը, որը չէր սպառվում քայլերից։ Հոգնած երեխաները քարշ էին տալիս ոտքերը, սակայն ոչ մեկը չէր բողոքում։ Այդուհանդերձ, անհրաժեշտ եղավ նրանց հանգստանալու հնարավորություն տալ։ Քիչ անց սկսեց ձյուն տեղալ։ Շատ թեթև բյուրեղներ էին, որոնք քամին քշում էր հորիզոնական ուղղությամբ և շպրտում էր ճանապարհորդների դեմքերին՝ ցավեցնելով մաշկը։ Առաջ շարժվելն ավելի դժվար էր դարձել։
Մի երեխա ընկավ։ Վարդանը կռացավ և փորձեց ոտքի կանգնեցնել նրան, սակայն վեց կամ յոթ տարեկան տղան հրաժարվում էր շարժվելուց և շշնջում էր, որ ինքն իրեն լավ էր զգում և ուզում էր քնել։ Անուշին Արուսյակին հանձնելով, Վարդանը գրկեց տղային, որն այլևս քայլելու ուժ չուներ։ Այս երեխան ավելի ծանր էր, և Վարդանը հոգնություն զգաց։ Նրա հագուստը թրջվել էր քրտինքից, իսկ սառնամանիքը այն քարացնում էր, քամուց շունչը կտրվում էր, սակայն այս փոքրիկը, որը կառչել էր իրեն, նույն քաշն ուներ, ինչ Թովմասը, և Վարդանն ինքն իրեն ասաց, որ եթե պետք լիներ, ինքն այդպես, երեխային գրկած կգնար մինչև աշխարհի ծայրը։ Օրն իր ավարտին էր մոտենում, ադամամութն էր ընկնում։
Արուսյակը ոգևորված ճիչ արձակեց.
— Մենք համարյա թե հասել ենք։ Ես տեսնում եմ մուտքը։
Առաջին սրահի քանդված լուսամուտներից քամի էր ներս խուժում։ Երեխաներից մի քանիսը գետնին նստեցին։
— Վեր կացեք,— ասաց Արուսյակը, որը լամպն էր վառում։— Այստեղ ցուրտ է։
— Որտե՞ղ ենք,— հարցրեց Վարդանը։
— Հին վանք է, որը մենք երբեմն օգտագործում ենք։ Ակսարայի ճանապարհը անցնում է դիմացի բլրի հակառակ կողմով։
Նա դանդաղ էր խոսում, կարծես դժվարանար բառեր գտնել, սակայն ժպտաց Վարդանին նրա թևը սեղմելով.
— Մեզ կհաջողվի։
Արամը, որը ծանոթ էր վայրին, ավանակին տարավ հարակից սենյակը։ Արուսյակը երեխաներին առաջնորդեց դեպի ժայռի մեջ փորված աստիճանները։ Մեկ հարկ իջնելով, նրանք հայտնվեցին խաչաձև հատակագիծ ունեցող մեծ քարանձավում, որի պատերը վերևում կամար էին կազմում։ Լամպի թույլ լույսի ներքո երևացին Քրիստոսի կյանքի դրվագները ներկայացնող որմնանկարներ և սրբապատկերներ։ Բացառությամբ առաստաղի, ուր մրի շերտ էր երևում, որմնանկարների գույներն այնքան պայծառ էին, որ կարելի էր կարծել, թե դրանք նոր որմնանկարներ էին և ոչ թե ինը-տասը հարյուրամյակի վաղեմություն ունեին։ Լայնակի նավի երկու կողմերում բացվածքներ կային։ Դրանք ժայռի մեջ արված միջանցքներ էին։
— Իսկական ստորգետնյա քաղաք է,— բացատրեց Արուսյակը։— Հանկարծ չկորչեք։
Երեխաները լուռ էին ու շփոթված։ Վարդանը մտածեց, որ անհրաժեշտ էր նրանց հանել այդ ընկճված վիճակից և նրանց համար քիչ թե շատ հարմարավետ պայմաններ ստեղծել։ Իսկ հետո կզբաղվեին փոքրիկ Անուշով։
— Մենք այստեղ կքնենք,— ասաց Վարդանը՝ ցույց տալով վերնատան ծայրում գտնվող խորանը։— Հիմա խարույկ կվառենք և ճաշը կտաքացնենք։
Արուսյակը մտահոգ էր.
— Կրա՞կ։ Վտանգավոր չէ՞։ Մենք ճանապարհի մոտ ենք։
— Գիշերը ծուխը չի երևա։
— Մենք կխեղդվենք,— առարկեց Արամը խեղճացած տոնով։
Վարդանը ցույց տվեց մրի շրջանակը խորանի առաստաղին և սևացած փոքր գոգավորությունը հատակին։
— Այստեղ արդեն կրակ վառել են։ Նայիր առաստաղի թեքությանը. ծուխը դուրս կգա աստիճանավանդակով։
Արամը զարմացավ, որ նախորդ այցելությունների ժամանակ ինքը չէր նկատել այդ մանրամասները և ներքուստ հիացավ Վարդանով, որն այդ ամենը նկատել էր առաջին հայացքից։ Նա ուզում էր նույնպես իր աչքաբացությունը ընդգծել.
— Նոր մենք անցանք գետնին տապալված բարդու մոտով։
— Գնանք և դրա ճյուղերը կտրենք,— ասաց Վարդանը ձեռքը նրա ուսին դնելով։
— Կարո՞ղ եմ ձեզ հետ գալ,— հարցրեց մոտ տասը տարեկան մի տղա։
Նա դիմում էր Արամին, որին համարում էր իր ղեկավարը։ Հրաժարվելով մինչ այդ իր բանեցրած իշխանությունից, Արամը հարցական հայացք նետեց Վարդանի վրա։
— Դու ուժեղ ես,— պատասխանեց Վարդանը, գլխով անելով։— Արի, անունդ ի՞նչ է։
— Արտո։
Արուսյակը ջերմ նայեց հեռացողների հետևից, հետո ծափ տվեց՝ մնացողների ուշադրությունը իր կողմը գրավելու համար.
— Եվս մեկ փոքր ջանք։ Մենք հիմա մահճակալները կպատրաստենք։
Մութն արդեն ընկել էր, և ավելի ցուրտ էր։ Վարդանն ու նրա երկու օգնականները հետևում էին իրենց թողած հետքերին, որը ձյունը կամաց-կամաց ծածկում էր։ Հինգ րոպեից նրանք հայտնաբերեցին քամուց տապալված ծառը։ Արամի դաշույնը պետք չեկավ, քանի որ ցրտից սառած ճյուղերը հեշտությամբ էին կոտրվում։ Նրանք չորս անգամ քարանձավ ճյուղեր տարան և մի քանի օրվա վառելիք հավաքեցին։ Վերադարձի ճանապարհին Վարդանը տղաներին ցույց տվեց, թե ինչպես կարելի էր ճյուղերով հարթեցնել այն հետքերը, որ իրենք թողել էին ձյան վրա։ Մնացածը կաներ քամին։
Ծածկոցները փռված էին խորանում, և երեխաներից շատերը պառկած էին։ Արուսյակը ջուր էր բերել ներքևի հարկի սանդուղքի տակ դրված ամանից և պատի տակ էր շարում մթերքը։ Արթուն երեխաներին Վարդանը բացատրում էր, թե ինչպես են խարույկ վառում։ Նա հանում էր ճյուղերի խոնավ կեղևը, ճյուղերը կոտրում էր և տաշեղ էր դարձնում։ Երբ մի խուրձ չոր խոտը վառվեց, կրակը թուլացավ և քիչ էր մնում հանգչեր, հատկապես որ խոշոր ճյուղերից ջուր էր հոսում։ Սակայն կրակը հաղթեց, և շուտով խարույկն ուրախ ճարճատում էր ու լուսավորում խորանը։ Նավթը խնայելու համար Արուսյակը լամպը հանգցրեց։ Նրանք եռոտանի սարքեցին ամուր ճյուղերից և կրակի վրա կախեցին ջրով լի կաթսան։
Ապա արթնացրեցին քնած երեխաներին և բոլորին նստեցրեցին կրակի շուրջը։ Տղաները բնազդաբար խմբվել էին Վարդանի շուրջը, իսկ աղջիկները՝ Արուսյակի։ Ջերմությունն աստիճանաբար պարուրեց երեխաների մարմինները, նրանց մկանները թուլացան, իսկ աչքերը կյանքով լցվեցին։ Վարդանը խարույկից բարձրացող ծխի միջով Արուսյակին նայեց, որը սոխ էր կտրում և կարոֆիլ էր մաքրում։ Նրանք սիրահարված հայացք փոխանակեցին։ Անուշը պառկած էր իր ութը տարեկան քրոջ՝ Գյուլինարի գրկում և, բորբոքված աչքերով հետևելով Արուսյակին, անդադար հազում էր։
— Իսկ եկեղեցում կարելի՞ է խարույկ վառել,— հարցրեց մի տղա՝ մատով ցույց տալով որմնանկարները, որոնց վրա պարում էին իրենց ստվերները։
— Այո,— պատասխանեց Վարդանը,— քանի որ այս եկեղեցին շատ վաղ շրջանից չի ծառայում որպես այդպիսին։
— Աստված այլևս այստեղ չի՞ բնակվում։
— Նա ապրում է ամենուր, նույնիսկ մեզնից յուրաքանչյուրի մեջ։
Մի աղջնակ լուրջ տեսքով ասաց.
— Զարմանալի է, բայց մենք դա չենք զգում։
Մեծերը ծիծաղեցին և նրանց հետևեցին փոքրերը, որոնք, այդուհանդերձ, չէին հասկանում այդ ուրախության պատճառը։ Արուսյակը ոչխարի միսը կտրտում և գցում էր կաթսայի մեջ եռացող բլղուրով ջրի մեջ։ Նա գիտակցում էր, որ երեխաները, որոնք շաբաթներ շարունակ մենակ էին ապրել, մեծերի հետ շփվելու կարիք ունեին, և Վարդանին հարց տվեց, որի պատասխանն ինքը գիտեր.
— Իսկ ինչո՞ւ են մարդիկ ժայռի մեջ փորել այս եկեղեցին։
Երիտասարդ կնոջ աչքերր պերճախոս էին, և Վարդանը դիմեց երեխաներին.
— Թշնամիներից պաշտպանվելու համար։ Այդ ժամանակաշրջանում թալանչիների հրոսակները հարձակվել էին շրջանի վրա։ Մարդիկ փախչում էին իրենց ստորգետնյա քաղաքները, մուտքը փակում էին ժայռաբեկորներով և հանգիստ ապրում էին այստեղ։ Նրանք եկեղեցիներ ունեին, խանութներ, կացարաններ և, անկասկած, դպրոցներ։
Նա նրանց մանրամասնորեն պատմեց Կապադովկիայի առաջին քրիստոնյաների, որմնանկարները նկարելու տեխնիկայի, նույնիսկ քարի մասին, որ ժամանակին ժայթքել էր հրաբուխների խառնարաններից։ Նրանք լուռ լսում էին՝ գերվելով այդ հին պատմություններով, որոնք այնքան նման չէին իրենց գոյությանը, որի գերագույն նպատակն ամիսներ շարունակ վերապրելն էր։ Վարդանը նրանց աչքերում գիտելիքի ծարավ տեսավ, նույն ծարավը, որ տեսել էր Հալեպի որբանոցի սաների աչքերում, և դա ջերմացրեց նրա հոգին։ Երբ նա լռեց, Արուսյակը մի երգ երգեց, որը նրանցից շատերը լսել էին և որի բառերը ոմանք գիտեին։ Հետո մի տղա, որին երգն իր մորը հիշեցրեց, հարցրեց վախվորած.
— Որբանոցն ի՞նչ է։
Առանց նրան խնայելու Արամը թունոտ պատասխանեց.
— Ծնողներին կորցրած երեխաներին պահելու վայր։
Տղայի աչքերն արցունքով լցվեցին։ Ուղիղ կտրած մազերով նրա ձվաձև դեմքը կաղինի էր նմանվում։
— Որբանոցը,— ուղղեց Վարդանը,— տուն է, ուր երեխաները սիրված և հարգված են։ Նրանք մահճակալներում են քնում և կուշտ ուտում են, նրանք սովորում են և նախապատրաստում են իրենց ապագան։
Նա նկարագրեց այն որբանոցը, որն ինքն այցելել էր Հալեպում, և պատասխանեց հարցերի տարափին, որ նրա վրա տեղացին երեխաները։ Այդ վայրը, ուր իրենք այլևս սոված չէին լինելու, չէին մրսելու և չէին վախենալու, նրանց դրախտ թվաց։ Գյուլինարը, որն օրորում էր իր կրտսեր քրոջը, խոսեց.
— Իսկ ձեր ծնողներն արդեն մահացե՞լ են։
— Այո, շատ վաղուց։ Սակայն ես որդի ունեմ՝ Թովմաս, որը ձեր տարիքին է և որի մասին ես ոչինչ չգիտեմ շուրջ երկու տարի։ Կուզենայի հավատալ, որ նա որբանոցում է, ուր նրանով զբաղվում են։
Երեխաները նկատեցին Վարդանի հուզմունքը, և ծանր լռություն տիրեց։ Մթնոլորտի լարումը պարպելու համար Արուսյակն ուրախ ասաց.
— Ճաշում ենք։
Նա կրակից վերցրեց կաթսան, որն ախորժալի բուրմունք էր տարածում։ Քանի որ ընղամենը երկու թաս և չորս բաժակ ունեին, ապա սկզբում փոքրերին կերակրեցին։ Յուրաքանչյուրը ինքն էր ախորժալի ապուրը լցնում իր համար, իսկ Արուսյակը հետևում էր, որ ամեն մեկն իր բաժինը ստանար։ Ամենամեծ երեխաները և երկու մեծահասակները իրար մեջ բաժանեցին մնացած ապուրը։ Բոլորի տրամադրությունը բարձր էր և երբ երեխաներից մեկը հանկարծակի գխտաց, լիաթոք ծիծաղեցին։ Արուսյակն Անուշին գիրկն էր վերցրել և գդալով կերակրում էր նրան։ Երեխան դժվարությամբ էր կուլ տալիս և խեղդվում էր հազի նոպաներից։ Արուսյակը աղերսող հայացքով նայեց Վարդանին։ Վարդանը պատասխանեց.
— Հիմա կնայենք։
Արամը բաշխում էր քնելու տեղերը, և դա ընթանում էր ոչ առանց բողոքների, քանի որ ոմանք ուզում էին իրար կողքի պառկել, ոմանք ուզում էին կրակին ավելի մոտ լինել, ոմանք էլ մութ խորանից հեռու։ Մի կողմ քաշված՝ Վարդանը քննում էր Անուշին, որին գրկել էր Արուսյակը։ Շապիկը բարձրացնելով, նա ականջը դրեց երեխայի դուրս ցցված կոդերին՝ թոքերը լսելու համար։ Նա չոր խզզոցներ լսեց, որոնք ոչ մի լավ բան չէին կանխագուշակում, իսկ երբ երեխան խորն էր շնչում, գլգլոց էր լսվում, կարծես թոքը ջրով լցված լիներ։ Պլևրի՞տ։ Թոքաբո՞րբ։ Վարդանը հաստատ չգիտեր։ Երբ երեխային հարցրեց, թե նրա որ տեղն էր ցավում, նա ցույց տվեց գլուխը, կոկորդը և կրծքավանդակը։ Վարդանը շոյեց երեխայի այտը և ժպտալով ասաց, որ նա կլավանա։
Արուսյակին չխաբեց նրա առերես լավատեսությունը, սակայն կինը գերադասեց սպասել, որ իրենք մենակ մնային, նրա իրական կարծիքն իմանալու համար։ Նա երեխային հանձնեց ավագ քրոջը։
Խորանում ջերմաստիճանը նորմալ էր, քանի որ կամարաձև պատերը հետ էին մղում տաք օդը։ Ծածկոցների մեջ փաթաթված երեխաները արդեն քնում էին։ Արամը իր և երկու մեծահասակների համար տեղ էր պահել խորանի մուտքի մոտ՝ մտածելով, որ իրենց մարմինները կպաշտպանեին երեխաներին ցրտից և մթից։
— Մենք հիմա կաղոթենք,— ասաց Արուսյակը բարձր ձայնով։— Աղոթենք բացակաների համար, փառք տանք Աստծուն, որ սոված չենք, և խնդրենք, որ նա մեզ պահապան լինի։
Նա սկսեց «Հայր մեր»–ը երգել։ Շուտով նրան միացան երեխաների նուրբ ձայները և Վարդանի տենորը։
— Մենք խոսելիք ունենք,— ասաց Արուսյակն Արամին, որը պառկում էր։– Մենք երկար չենք բացակայի։
— Բարի գիշեր,— ասաց տղան, որի աչքերը փակվում էին։
Առանց լամպը վերցնելու, նրանք գնացին երկայնակի նավի աջ թևը դուրս եկող միջանցքով։ Շատ շուտով խարույկի լույսը կորավ, և լիակատար մթության մեջ նրանք առաջ էին շարժվում պատերից բռնվելով։
— Ես լավ եմ ճանաչում այս վայրը,— շշնջաց Արուսյակը, որն առջևից էր գնում։— Մենք մեկ այլ սրահ դուրս կգանք։
Հանկարծ պատն ընդհատվեց։ Վարդանն իր հրահանը վառեց, որի լույսի ներքո երևացին Արուսյակի փայլուն աչքերը, իսկ նրա հետևում որմնանկարի սրբի խամրած աչքերը։ Երբ հրահանը մարեց, մթությունն էլ ավելի անթափանց թվաց։ Արուսյակի ձեռքն իջավ Վարդանի ուսին։
— Ինձ ճշմարտությունն ասա։ Անո՞ւշը։
— Նրան պետք է բժիշկը քննի։
Այդ խոսքերին լացակումած մի հառաչ հետևեց։
— Ես գիտեմ, որ դա անհնար է,— շարունակեց Վարդանը տխուր ձայնով։— Եվ բացի դրանից, դա օգուտ չի տա։
— Ինչո՞վ է նա հիվանդ։
— Կարծում եմ, որ թոքաբորբ է։ Հաշվի առնելով նրա վատ ֆիզիկական վիճակը, նա բուժվելու չնչին հնարավորություններ ունի։
Արուսյակը փարվեց Վարդանին։ Վարդանը գրկեց նրան և շոյեց արցունքներից թրջված նրա դեմքը։
— Մենք ոչինչ չենք կարող անել։ Միայն աղոթել։
— Իսկ եթե նրան տանեմ իմ տո՞ւնը։
— Ուշ է։
Կծկվելով Վարդանի գրկում՝ նա լաց էր լինում, իսկ Վարդանը շոյում էր նրա մազերը։ Երբ նա հանգստացավ, շշնջաց.
— Ես միայն Անուշի համար չեմ լացում... Շատ դժվար է, Վարդան, ամեն անգամ ավելի դժվար է լինում նրանցից բաժանվել։ Եթե նույնիսկ ընդամենը մի քանի անգամ եմ նրանց տեսնում, ես կապվում եմ նրանց։ Դու զգացիր, թե նրանք որքան կարիք ունեն սիրո։ Ես չեմ կարողանում ինձ համոզել։ Կուզենայի բոլորին ինձ մոտ պահել, սիրել նրանց, երջանկություն պարգևել։
— Ես հասկանում եմ։ Սակայն դու ինքդ քեզ պետք է համոզես, որ այսպես վարվելով դու տասնյակ երեխաների հնարավորություն ես տալիս նոր կյանք սկսելու։
Նա նորից զգաց Վարդանից երեխա ունենալու ցանկությունը, սակայն ինչպես և ուրիշ անգամներ, չհամարձակվեց այդ ցանկությունն արտահայտել։ Մի փոքրիկ տղա, որը կունենար իր հոր գայթակղիչ աչքերը, կամ էլ մի փոքրիկ աղջիկ, որի մեջ ինքն իրեն կճանաչեր։ Նա գլուխը ձգեց և խավարի մեջ փնտրեց տղամարդու շուրթերը, գտավ և ինքնամոռաց համբուրեց։
Արամն առաջինն արթնացավ, թեժացրեց ածուխները, որոնք դեռ տաք էին մոխրի տակ, փայտ գցեց օջախը և առանց աղմկելու հեռացավ։ Նա ջուր հավաքեց և վերև տարավ ավանակին տալու համար։ Լույսը բացվել էր, արևը փայլում էր ձնածածկ բնապատկերի վրա, իսկ մի ագռավ կռռալով անցնում էր երկնքով։ Երկու տարի ընդհատակում ապրելու ընթացքում ձեռք բերած զգուշավորությամբ նա դուրս եկավ, ուշադիր զննեց նեղ հովիտը և հորիզոնը փակող բլուրը։ Ոչինչ չէր շարժվում։ Նա վար իջավ։
Վարդանն օջախին ջուր էր տաքացնում։
— Բարև, Արամ։ Լա՞վ ես քնել։
— Սատկած էշի պես։ Տաք է, և ամպերը ցրվել են։ Մեթյուզ քահանան միգուցե այսօր էլ գա։
Արթնանալուն պես Արուսյակը շտապեց Անուշի անկողնու մոտ։ Նա երեխային վերցրեց քրոջ գրկից, որը դեռևս քնած էր, և նրան կրակի մոտ տարավ Վարդանին ցույց տալու համար։
— Նայիր նրա կարմիր այտերին,— բացականչեց նա ուրախ ձայնով։— Դա լավ նշան է։
Վարդանը ձեռք տվեց Անուշի ճակատին։ Ջերմությունը բարձրացել էր։ Նրա անկանոն շնչառությունը և թոքերի խզզոցներն ավելի նկատելի էին։ Նա ասաց մտահոգ ձայնով.
— Դժբախտաբար այդ կարմրությունը հաստատում է, որ թոքաբորբով է հիվանդ։ Սա նույնպես։
Նա ցույց տվեց աղջկա վզի և շապիկի վրա չորացած խորխի հետքերը, որոնք ժանգի գույն ունեին։ Արուսյակը սարսափելով դարձրեց գլուխր և սեղմեց ատամները։ Վարդանը շոշափեց փոքրիկ հիվանդի մեջքր և նկատեց, որ երեխայի ողնաշարն ու վիզը լարված էին։ Դրանք արդեն մենինգիտի ախտանիշներ էին։ Անուշը բացեց աչքերը։
— Գլուխդ ցավո՞ւմ է։
Երեխան գլխով արեց։
— Ավելի՞, քան երեկ։
Դարձյալ երեխան գլխով այո արեց։ Թույլ հազալով՝ նա Վարդանին էր նայում իր սառած աչքերով, և նա հասկացավ, որ երեխան դադարել էր պայքարելուց և որ նա անձնատուր էր լինում հիվանդությանը։ Նրան խաբելն անիմաստ էր, նա բնազդաբար զգում էր, որ ինքը չէր ապաքինվելու և որ կյանքը մարում էր իր մարմնում։ Վարդանը փորձեց աչքերով արտահայտել այն գորովը, որ փոքրիկն իրեն ներշնչում էր, և երեխան կարծես զգաց դա, որովհետև նա ձեռքը մեկնեց դեպի Վարդանի մորուքը։ Վերջինս համբուրեց նրա ոսկրոտ ձեռքերը, և նա նրան գեղեցիկ թվաց՝ չնայած իր նիհարությանը և աչքերի տակի կապտուկներին։ Այտերի կարմրությունը նրա դիմագծերին կենսունակության պատրանք էր հաղորդում, որից նրա մարմինը արդեն զուրկ էր։ Վարդանը լուռ կատաղություն էր զգում նրան օգնելու անկարողությունից և որպեսզի երեխան չզգար իր հոգեվիճակը, դարձավ դեպի Արամը, որը նստած էր կրակի կողքը.
— Ջուրը եռո՞ւմ է։
Արուսյակը տեսավ Վարդանի ու Անուշի միջև տեղի ունեցած լուռ երկխոսությունը և հասկացավ դրա իմաստը։ Այդ երեխան, որին ինքն իր կրծքին էր սեղմում, մեռնելու էր։ Նա սկսեց լուռ աղոթել։
Վարդանը թուրմ սարքեց և Արուսյակը փորձեց այն խմեցնել Անուշին։ Թուրմը երեխայի կատիկը թռավ և նա հետ տվեց։
— Նա դողում է,— ասաց Արուսյակը։
Վիճակն ավելի բարդ էր։ Երեխան ջղաձգվում էր։
— Պառկեցրու նրան և մոտը մնա։ Մնացածներով ես կզբաղվեմ։
Վարդանը բլղուր պատրաստեց և կերակրեց երեխաներին։ Հետո նրանց տարավ դեպի դուրս նայող սրահը, որպեսզի մաքուր օդ շնչեին։ Գյուլինարը հրաժարվեց նրանց հետևել՝ չցանկանալով բաժանվել հիվանդ քրոջից։
— Հարկավոր է սրանց զբաղեցնել,— ասաց Վարդանն Արամին։
Տղան խաղ կազմակերպեց, և նրանք աչքակապուկ խաղացին, որից նույնիսկ Արամը հաճույք ստացավ։ Վարդանը նույնպես մասնակցեց խաղերին, և երբ երեխաները հոգնեցին, նա նրանց հանելուկներ էր ասում և շուտասելուկներ էր սովորեցնում։ Կեսօրից հետո Անուշն անշարժացավ։ Հիվանդությունն ավելի արագ էր զարգանում, քան կանխատեսել էր Վարդանը։ Արուսյակը նստած էր հոգեվարքի մեջ գտնվող փոքրիկի կողքին ողբացող Գյուլինարի հետ միասին։
Այդ երեկո, երբ բոլորն արդեն քնել էին, Վարդանն արթնացրեց Արամին։
— Ոչ մի խոսք։ Ինձ հետևիր։
Տղան լուռ ենթարկվեց։ Երբ աստիճաններին էին հասել, Վարդանը լամպը վառեց, և նրանք իջան ստորգետնյա քաղաքի ամենաստորին հարկը։
— Ի՞նչ է պատահել, պարոն։
— Փոքրիկը մեռնում է։ Մենք պետք է փոս փորենք։
Նրա ձայնը մռայլ էր, և դա զարմացրեց Արամին։ Արամը չէր հասկանում, թե ինչպես նրա պես մարդը կարող էր ազդվել գրեթե անծանոթ երեխայի մահից։ Վարդանը սեղմեց նրա ուսը։
— Իսկական տղամարդը, Արամ, զգացմունքներ ունեցող մարդն է։ Կարեկցանք, խղճահարություն, բարեկամություն, սեր... Այն մարդը, որին ոչինչ չի հուզում, հրեշ է դառնում, լավագույն դեպքում անասուն։ Այնպիսին, ինչպիսիք են քո կարծիքով քո թշնամիները։ Երբեք այս բանը չմոռանաս։
Հետևելով Վարդանին, որը զննում էր սրահները հարմար տեղ գտնելու համար, Արամը մտածում էր այն խոսքերի մասին, որ նոր լսել էր։ Նա զգում էր, թե ինչպես էր հալչում դառնության անտարբերությունը, որ ինքը կռել էր երկու տարիների ընթացքում, և վախենում էր, որ ամեն ինչ ավելի դժվար կլիներ իր համար։
Վարդանն ընտրեց երկար միջանցքի վերջում գտնվող անձավը։ Դանակի ծայրով նա գետնին փոքր ուղղանկյունի գծեց, որը մի քիչ ավելի մեծ էր, քան Անուշի հասակը, և սկսեց հողը փորել՝ օգտագործելով դանակի շեղբը։ Արամը չէր շարժվում։
— Դու չե՞ս փորում։
— Ինչո՞վ։
— Քո դաշույնով։
Տղան սարսափեց։ Իր հոր զենքո՛վ։
— Քարը փափուկ է և տաշվում է, ինչպես հացը։ Իսկ հետո ես շեղբը կսրեմ։
Արամը, դժկամությամբ, գործի անցավ։
— Իմացիր, որ սիրած մարդուն թաղելն ավելի դժվար է, քան թշնամուն սպանելը։
— Դուք որևէ մեկին սպանե՞լ եք, պարոն։
— Փառք Աստծու ես երբեք առիթ չեմ ունեցել։
— Ես չէի վարանի։ Ես կոչնչացնեմ բոլոր մարդասպաններին։
— Ինքդ մարդասպան դառնալո՞վ։
— Արդարությունը վերականգնող դառնալով։ Դա ուրիշ բան է։
— Այն ոստիկանները, որոնք այդքան հայերի են սպանել, նրանք էլ կարծում էին, որ ճիշտ էին վարվում։
Արամը չպատասխանեց և սկսեց ուժգին հարվածել քարին։ Նա կամաց-կամաց տաքացավ և հանեց իր գործած բաճկոնը։
— Դու որտեղի՞ց ես,— հարցրեց Վարդանը։
— Դեմերեկի մոտակայքից։
Առանց Վարդանի հարցերին սպասելու, նա հատու նախադասություններով պատմեց իր պատմությունը։ Ոստիկանները նրան տարել էին գյուղի բոլոր տղամարդկանց հետ, որոնց թվում էին նրա եղբայրները, հայրը և հորեղբայրները։ Երբ նրանք սարերն էին բարձրացել, ոստիկաններր բոլորին հավաքել էին մի ժայռի տակ գնդակահարելու։ Երբ սկսել էին կրակել, հայրը նրան գետնին էր գցել, իսկ ինքն էլ ընկել էր վրան։ Նա միակն էր, որ ողջ էր մնացել և, հոր արնով շաղախված, սպասել էր մինչև գիշեր փախչելու համար։ Առավոտյան հասել էր իրենց գյուղի մոտակայքը և տեսել էր, որ կանանց ու երեխաներին քշել էին։ Հարևան գյուղերի բնակիչները թալանում էին այն, ինչ ոստիկանները չէին կարողացել տանել, իսկ ոմանք էլ իրենց ընտանիքներով տեղափոխվում էին դատարկված տները։
Նա փախել էր սարերը, ուր նա սնվել էր վայրի մրգերով և նրանով, ինչ կարողացել էր փախցնել ագարակներից։ Ձմռանը նա մուրում էր գյուղերում։ Մեկ այլ տղա իր քրոջ հետ միացել էին նրան։ Ի վերջո, հասել էին Կապադովկիա, ուր նրանք աշխատում էին իրենց թաքցնող հույների դաշտերում։ Այդ ժամանակ էր, որ Արամը ծանոթացել էր Քերիմի և Արուսյակի հետ։ Եվ այդ ժամանակից նա նրանց օգնում էր հայտնաբերելու հայ որբերին, նրանց միսիոներներին հանձնելու համար։
Վարդանը շոյեց նրա գլուխը.
— Քո հայրը հպարտ կլիներ քեզնով։
Արամը գլուխը դարձրեց, որպեսզի Վարդանը չտեսներ իր աչքերին հայտնված արցունքները։ Նրանք փորեցին այնքան, մինչև փոսը մեկ մետր խորության հասավ։ Փոսի մոտ հավաքված խճով նրանք կծածկեին մարմինը։
Վերադառնալով եկեղեցի, Վարդանը մոտեցավ Արուսյակի անկողնուն։ Նա քնած չէր։ Կողքի վրա պառկած, գլուխը ծալված թևին դրած, նա հսկում էր Անուշի քունը։ Վարդանին թվաց, որ երեխայի զարկերակը շատ թույլ էր, շնչառությունը գրեթե աննկատ։ Նա, անկասկած, կոմայի մեջ էր։
— Դու պետք է փորձես հանգստանալ,— շշնջաց Վարդանն Արուսյակի ականջին։— Ես նրան կհետևեմ։
Նա նստեց և որոշ ժամանակ ձեռքը պահեց երիտասարդ կնոջ գլխին, սակայն քունը տարավ և նա պառկեց։ Մի քանի ժամ անց Արուսյակն արթնացավ.
— Վարդան,— շշնջաց նա,— Վարդան։
Արուսյակի դողդոջուն ձայնից և նրա այլայլված դեմքից Վարդանր հասկացավ, որ Անուշը մահացել էր։ Նրանք երեխայի մարմինը խորանը տարան։ Արուսյակը հանեց երեխայի շորերը և լվաց նրա մարմինը։ Նա զգուշորեն լվանում էր մաշկը, և նրա շարժումների մեջ այնքան ջերմություն և սեր կար, կարծես իր հարազատ երեխան լիներ։ Նրա արցունքները ցամաքել էին։
— Կարծես հրեշտակ լինի։
Մի ճիչ նրան ստիպեց վեր թռնել։
— Անու՜շ։ Անու՜շ։
Գյուլինարը վատ երազ էր տեսել և արթնացել ու հիմա քրոջն էր փնտրում։
— Նրան այստեղ բեր,— խնդրեց Արուսյակը Վարդանին։
Աղջիկը լաց եղավ՝ նետվելով դիակի վրա, և այն համբույրներով ծածկեց։ Գյուլինարը կորցրել էր անցյալի, իր մորթված ընտանիքի հետ իրեն կապող վերջին թելը և այսուհետ նա միայնակ էր աշխարհում։ Արուսյակն ու Վարդանը նրան հնարավորություն տվեցին արտահայտելու իր վիշտը, հետո երիտասարդ կինը նրան իր գիրկն առավ մխիթարելու համար.
— Մի լացիր, Անուշը դրախտում է։ Այսուհետ նա հոգ կտանի քո մասին։
— Հիշիր, թե ինչպես էր նա տանջվում,— ասաց Վարդանը։— Հիմա նա երջանիկ է։
Արուսյակը գրկից թողեց աղջկան.
— Հիմա մենք նրան կհագցնենք։
Գյուլինարը զսպեց լացը և օգնեց Արուսյակին։ Նրա ականջին հնչեցին մոր բառերը, որոնք նա ասել էր, երբ ոստիկանները տանում էին նրան. «Գյուլինար, հոգ տար Անուշի մասին։ Ես քեզ սիրում եմ»։ Նա սրբեց աչքերը և խաչեց Անուշի ձեռքերը։ Վարդանը մարմինը դրեց մաքուր ծածկոցի վրա և փաթաթեց երեխային, բաց թողնելով միայն դեմքը։ Նրանք երեքով ծնկի իջան աղոթելու համար։ Հետո նստեցին հանգուցյալի մոտ։ Վարդանն ու Արուսյակը նստած էին Գյուլինարի կողքին և ձեռք ձեռքի էին տվել իրենց հուզմունքը կիսելու համար։
— Նա գեղեցիկ է,— ասաց Գյուփնարը։— Կարծես քնած լինի։
Նա մի պահ լռեց, հետո երազկոտ ձայնով ասաց.
— Անուշը երբեք չէր տրտնջում։ Հիվանդությունից առաջ նա շատ էր ծիծաղում։ Երբ մենք ագարակապանի մոտ էինք ապրում, նա ինձ օգնում էր խոհանոցում... հավերին խնամելիս... պարտեզը ջրելիս։
Դեռ երկար ժամանակ նա պատմում էր քրոջ մասին, ոչ այնքան երկու մեծահասակների, որքան իր համար։ Նրանք այդպես նստած մնացին մինչև լուսաբաց։
Իմանալով իրենց ընկերուհու մահվան մասին, երեխաները տարբեր ձևով իրենց պահեցին։ Շատերը լաց եղան, ոմանք զսպություն ցուցաբերեցին, միգուցե թաքուն թեթևություն զգալով, որ մահն իրենց կողքով էր անցել։ Վարդանը երեխայի մարմինը տարավ այն սրահը, ուր նրանք գերեզման էին փորել։ Արամը քայլում էր նրա առջևից լամպով լուսավորելով ճանապարհը, իսկ մնացածները հետևում էին Վարդանին։ Քանի որ մեռոն չկար, նրանք ծիսական լվացումները ջրով արեցին։ Խաչի նշաններ արեցին մահացած աղջկա ճակատին, ձեռքերին և ոտքերին, իսկ Արուսյակն աղոթեց։ Երբ ծածկոցի մեջ փաթաթած մարմինը դրեցին փոսի մեջ, Գյուլինարը չկարողացավ զսպել իր վիշտը և սկսեց բարձրաձայն ողբալ։ Արուսյակը նրան հետ տարավ եկեղեցի։
Մնացած երեխաները, ձեռք ձեռքի տված նայում էին քարե գերեզմանում պառկած գորշ մարմնին և չէին կարողանում աչքերը հեռացնել այն էակից, որն անհայտանում էր առհավետ։
Անհրաժեշտ էր իմաստավորել այդ մահը։ Վարդանը սկսեց խոսել հանպատրաստից.
— Տեր ամենակարող Աստված, մենք հավաքվել ենք այստեղ, քո առջև, որպեսզի Քեզ հանձնենք մեր քրոջը՝ Անուշին։ Վերցրու նրան Քո հովանու տակ, որպեսզի նա ապրի հավերժ, հրեշտակ լինի քո հրեշտակների շարքում։ Իսկ դու, Անուշ, որ երջանիկ ես, քանի որ միացել ես քո ծնողներին, դու, որ այլևս երբեք չես տառապի սովից, ծարավից, ցրտից, այլ անսահման երջանիկ կլինես, միջնորդիր Քրիստոսի առջև, որ մենք վայելենք խաղաղություն, հրճվանք ու սեր։ Ամեն։
Նա մի բուռ խիճ լցրեց փոսի մեջ, իսկ երեխաները հետևեցին նրա օրինակին։ Երբ փոսը լցվեց, նա պատին արձանագրություն փորագրեց իր դաշույնով և ասաց.
— Մենք բոլորս կորցրել ենք մեր սիրած էակներին։ Մենք չպետք է թույլ տանք, որ նրանց հիշատակը մարի մեր հոգում։ Մենք պետք է ապրենք, երկար ապրենք, քանի որ մահացածներն ապրում են մեր միջոցով։ Երբեք չմոռանաք փոքրիկ Անուշին։ Երբ դուք հուսահատվեք, մտածեք նրա մասին, որր չունեցավ արևը նորից տեսնելու ձեր երջանկությունը։
Տապանագիրը հետևյալն էր. «Անուշ Մակարյան։ Տիրոջ հրեշտակ, 1913-1917»։ Վարդանն ինքնակամ կերպով մոտավոր տարեթիվ էր գրել, որը կհամապատասխաներ փոքրիկի տարիքին։ Վերև բարձրանալուց առաջ երեխաներից շատերը մատով հպվեցին փորագրված տառերին, կարծես հիշողության մեջ դրանք վառ պահելու համար։
Երբ Վարդանը եկեղեցի եկավ, Արուսյակի հետ մի տղամարդ կար, որը կռացել էր Գյուլինարի վրա և խոսում էր նրա հետ։
— Մեթյուզ քահանան է,— ասաց Արամը։
Քահանան մոտ վաթսուն տարեկան տղամարդ էր, բարձրահասակ և հավանաբար նիհար, քանի որ վերարկուն շատ լայն էր վրան։ Մորթե գլխարկի եզրերը բոլորում էին նրա շատ բաց հոնքերով վարդագույն դեմքը։ Նուրբ գծագրություն ունեցող նրա շրթունքները կարծես ժպտային, իսկ մոխրագույն աչքերը շատ բարի էին։ Արուսյակը նրան նախ ներկայացրեց երեխաներին, հետո նրան մենակ թողեց Վարդանի հետ, իսկ ինքը զբաղվեց երեխաներին ճամփորդությանը նախապատրաստելով։
Վարդանի ձեռքը սեղմելուց հետո միսիոները այլևս նրա թևը բաց չթողեց և նրան տարավ եկեղեցու խորքը։
— Պարոն Պալյան, շատ ուրախ եմ վերջապես ձեզ հանդիպելու համար։
—– Ես նույնպես, պարոն Մեթյուզ։
— Ափսոս, որ մենք չհանդիպեցինք Հալեպում։
— Ես էլ եմ ափսոսում։ Ձեզ համար թե՞յ պատրաստեմ։
— Մի անհանգստացեք։ Կառքում թերմոս կա։ Ես պետք է անհապաղ մեկնեմ։ Ցավոք, մենք հնարավորություն չենք ունենա իրար լավ ճանաչելու։
Վարդանին դա տխրեցրեց, քանի որ հենց սկզբից նրանց միջև համակրանքի զգացում էր ծագել։ Եվ դա զարմանալի չէր, քանի որ, Արուսյակի կարծիքով, իրենք շատ նման էին բնավորությամբ։
— Մենք այլ հնարավորություններ էլ կունենանք, պարոն քահանա։
— Անկասկած, կամ այստեղ, կամ Հալեպում։ Կինս ասաց, որ դուք մտադիր եք շարունակելու ձեր հյուրախաղերը դերվիշների նվագախմբի հետ։
— Ես այնքան կուզենայի ավելի օգտակար լինել։
Քահանան զգաց Վարդանի անբավարարվւսծությունը և հակաճառեց.
— Ձեր արածն արդեն իսկ նշանակալից է։ Ձեր հոդվածները օգնում են արտասահմանում մարդկանց խիղճն արթնացնելուն։ Ավելին, ձեր հաղորդած տեղեկությունների շնորհիվ մենք կարողանում ենք հայտնաբերել որբերին։ Ի դեպ, ես տեղեկություններ ունեմ Նաիրիի՝ այն աղջկա մասին, որին դուք հանդիպել էիք Ադանայում։ Նա այժմ Բեյրութում է ապրում։
Չնայած անցած ամիսներին, Վարդանը պարզորոշ տեսավ փոքրիկ մուրացկանին, որը կանգնած էր ճամփեզրին։ Ինքը հոդված կգրի նրա մասին և նրա միջոցով կխոսի բոլոր որբերի մասին։
Նրանք հասան մինչև սանդուղքը և դանդաղ քայլերով վերադարձան խորանի մոտ, ուր Արուսյակը հագցնում էր փոքրերին։
— Ի՞նչ նորություններ կան պատերազմից, պարոն քահանա։
— Արդեն երկու ամիս է՝ ոչ մի նորություն չկա։ Ինչպիսի աղետ մարդկության համար։ Սակայն դեռ ամեն ինչ կորած չէ։ Մենք նոր աշխարհ կկառուցենք։ Ավելի շուտ՝ սրանք։
Նա ցույց տվեց երեխաներին։ Վարդանը պատասխանեց.
— Թող Աստված օրհնի ձեզ այն ամենի համար, ինչ դուք անում եք մեր ժողովրդի համար։
— Աստծու սպասավորի իմ պարտքն է դա, պարոն Պալյան, ես ընդամենը իմ պարտքն եմ կատարում։
—— Մենք պատրաստ ենք,— հայտարարեց Արուսյակը, փոքրերին նրանց ընդառաջ բերելով։
— Ինչ մեծ սիրտ ունի այս կինը,— շշնջաց միսիոները։
— Իսկապես...
Քարանձավի մուտքի մոտ նրանց էր սպասում ծածկած մի սայլ, որին երկու ձի էին լծված։ Արամը, ավանակի հետ, կանգնած էր սայլի կողքին։ Ավանակը փալանված և բարձված էր։ Հուզված երեխաները հրաժեշտ տվեցին բոլորին, հատկապես Արամին, և սայլի մեջ նստելով, ծածկվեցին այծի մորթիներով և սայլի մեջ եղած գորգերով։ Նրանք վախով էին գնում դեպի անհայտություն՝ իրենց հետևում թողնելով այն մարդկանց, ովքեր իրենց սիրում էին։
— Դուք միայնակ չեք,— ասաց Վարդանը։— Հետագայում դուք միմյանց համար քույրեր և եղբայրներ կլինեք։
Նա մտածում էր Տեր Գևորգի խոսքերի մասին. «Մենք խաշնարած շներ ենք»։ Իր ճանապարհն ընտրված էր։ Մինչ պատերազմի ավարտը իր կյանքը լինելու էր այնպիսին, ինչպիսին եղել էր նախորդ տարի՝ շրջիկ երաժշտի կյանք։ Գրել, այո՛, սակայն ավելի շուտ օգնության ձեռք մեկնել փոքրիկ Թովմասներին և Նաիրիներին։
Սայլը կիսաշրջան կատարեց դեպի արևմուտք շարժվելու համար։ Մեթյուզ քահանան վերջին անգամ նրանց ձեռքով արեց։ Արցունքն աչքերին, Արուսյակը բղավեց երեխաների հետևից.
— Դուք բոլորդ երջանիկ կլինեք։
Վարդանը ձեռքն անցկացրեց նրա ուսով և թեթևակիորեն թափ տվեց.
— Քո շնորհիվ, Արուսյակ։ Եվ Արամի շնորհիվ, այս երիտասարդի, որը պատվով է կրում իր նախնիների անունը։
Տղայի դեմքը փայլեց հպարտությունից, և նա շոյեց իր դաշույնի պատյանը։
Երեխաները ձեռքով արեցին քահանայի սայլից, հետո այն անհայտացավ բլրի հետևում։
— Տուն վերադառնանք,— ասաց Արուսյակը հուզված։
Արամն ավանակի հետ առաջ անցավ, իսկ Վարդանն ու Արուսյակը, գրկախառնված, հետևեցին նրան։
ԳԼՈՒԽ 14
Մաս 74
1917 թ. մարտ ամսին բրիտանական էքսպեդիցիոն զորաբանակը, գեներալ Մոդի հրամանատարությամբ, շարժվեց Տիգրիսի հոսանքն ի վեր, հետ մղեց օսմանյան զորքը, գրավեց Բաղդադը և միացավ ռուսական կասպյան բանակին, որր գրավել էր Պարսկաստանի հյուսիսը։
Միասնական պլանով նախատեսվում էր շարժվել դեպի Անատոլիայի հարավը, որը պետք է ուղեկցվեր ռուսական զորքի հարձակումով Սվասի ուղղությամբ։ Միաժամանակ ցարական Սևծովյան նավատորմիղը շարժվում էր դեպի Բոսֆոր՝ Կոստանդնուպոլիսը գրավելու։ Սակայն իրադարձաթյունները այլ կերպ զարգացան։ Ռուսաստանում հեղափոխություն տեղի ունեցավ, և Նիկոլայ Երկրորդը հրաժարվեց գահից։ Ռուսական զորքը, որը լավ դիրքեր էր գրավել ամենուր, կազմալուծվեց։ Զորքը չէր ենթարկվում սպաներին, զինվորները զանգվածաբար դասալքում էին տուն վերադառնալու համար։ Արևմտյան Հայաստանը, որը նոր էր ազատագրվել, լքվեց իր պաշտպանների կողմից։
Ռըզա բեյը տագնապով էր հետևում այդ իրադարձություններին, ամեն օր կապվում էր շրջանի ռազմական պարետի գլխավոր շտաբի հետ նորություններ իմանալու համար։ Եթե ռուսական բանակի կազմալուծումը Կովկասյան ճակատում նրան հանգստացնում էր, ապա բրիտանացիների ներկայությունը Բաղդադում ծայր աստիճան մտահոգում էր։ Արաբների ապստամբության դեպքում Սիրիայում և Պաղեստինում տեղակայված օսմանյան զորքը կբարոյալքվեր և անգլիացիները կարող էին հարձակում ձեռնարկել։ Կար նաև Ալեքսանդրետի ծոցում դաշնակիցների ափ իջնելու վտանգը, որը հազիվ մեկ օրվա ճանապարհի վրա էր գտնվում Այնթապից։ Իսկ երբ ապրիլին Միացյալ Նահանգները պատերազմ հայտարարեցին կենտրոնական կայսրություններին և Օսմանյան կայսրությանը, Ռըզա բեյը հոգու խորքում հասկացավ, որ դա ժամանակի հարց էր. մի քանի ամիս, ամենաշատը մեկ տարի, և երկիրը պարտություն էր կրելու։
Կոստանդնուպոլսից եկող հրամանները պահանջում էին խոչընդոտել միսիոներների գործունեությանը և փակել նրանց մանկատները։ Ռըզա բեյը վճռել էր չկատարել նրանց հրամանները, հասկանալով, որ երիտթուրքերի դարաշրջանն ավարտվում էր։ Ուստի ինքը պետք է խնայեր օտարերկրացիներին՝ ապագա հաղթողներին, և միևնույն ժամանակ Կոստանդնուպոլսի իր ղեկավարները պետք է կարծեին, որ իր պատրաստակամությունը չէր նվազել, քանի որ Ռըզա բեյն ուզում էր պահպանել իր պաշտոնը մինչև պատերազմի ավարտը։ Երբ դաշնակիցները կտիրանային շրջանին, նրանք կարիք կունենային բարձրաստիճան պաշտոնյաների, այդ շրջանը կառավարելու համար։
Մաս 75
Տաղավարը ծածկող խաղողի վազերի հովանու տակ Մարոն օրորում էր Նուրհանին, որն ինչպես միշտ քնած էր կուրծք ուտելուց հետո։ Մատների ծայրերով նա սրբում էր քրտինքը նրա խիտ շագանակագույն մազերով ծածկված գլխից։ Իր վեց ամսական որդու կլորիկ և վարդագույն դեմքի մեջ հրեշտակային բան կար, և երբ Մարոն մտածեց, որ նա կարող էր չլինել մի թուրմի պատճառով, ներքին դող զգաց։ Նա համբուրեց նրա այտը, և երեխան, իր սովորության համաձայն, արթնանալով ուրախ գղգղաց։ Ընտանիքի բոլոր անդամները, Բույուկ խանումը ներառյալ, որն ընկրկել էր այդ նոր թոռան հմայքի առջև, համարում էին, որ Նուրհանը հազվադեպ հանդիպող ծիծաղկոտ երեխաներից էր։ Նա երբեք չէր լալիս, միայն երբեմն հրամայական ճիչեր էր արձակում հասկացնելու համար, որ քաղցած էր։ Նա շատ ժիր և կենսունախ երեխա էր։
Պիրի խոջայի դասին մզկիթ շտապող երեխաների ձայները լսելով, Նուրհանը գլուխը դարձրեց դեպի պարտեզը։ Թովմասը, որն անջատվել էր խմբից, մոտեցավ մորը տաղավարում։ Թովմասին տեսնելով՝ Նուրհանը սկսեց թռչկոտել և գղգղալ։ Մարոն ասաց.
— Տես, ինչպես է ուրախանում եղբայրդ քեզ տեսնելով։
Թովմասը թեթևակիորեն ժպտաց ծամածռության նմանվող ժպիտով և մատը մեկնեց Նուրհանին, որն այն բռնեց իր թաթիկով։ Թովմասը տանել չէր կարողանում, երբ Մարոն այդ երեխային անվանում էր «եղբայրդ»։
— Ուզո՞ւմ ես գրկել,— հարցրեց Մարոն՝ մատների ծայրերով հարդարելով Թովմասի մազերը։
Թովմասը ժխտական շարժում արեց և հեռացավ սեղանից պիստակ վերցնելու համար։
Քանի որ Թովմասը ոչինչ ցույց չէր տալիս, Մարոն չէր գուշակում, թե ինչ ողբերգություն էր ապրում որդին ամիսներ շարունակ։ Այն հազվադեպ դեպքերը, երբ նա խռովկանություն կամ անհամբերություն էր ցուցաբերում, Մարոն վերագրում էր խանդին և համարում էր, որ դա մոր սրտում իր տեղը կորցնելու բնական վախ էր, որ զգում էր իր առաջնեկը։ Նա փորձում էր նրան հանգստացնել որքան իր խոսքերով, նույնքան իր վարքագծով, և համոզել, որ նա պահպանել էր իր առաջնայնությունը։
Թովմասին մոր կողմից վերագրվող խանդը գոյություն չուներ, քանի որ այն հետին պլան էր մղել մեկ այլ, ավելի հզոր զգացմունք։ Նուրհանի գոյությունը նրան մշտապես հիշեցնում էր, որ Մարոն դավաճանել էր Վարդանին։ Մայրը դադարել էր սպասել իր հորը, փաստորեն լքել էր նրան, ինչպես մի օր կարող էր լքել նաև իրեն։ Նա դարձել էր Ռըզա բեյի կինը, և պահեր էին լինում, երբ ինքն ատում էր մորը։ Կամ էլ փորձում էր նրան ատել։ Դա ավելի շուտ բարկություն էր նրա դեմ, սրտնեղություն, որը միահյուսվում էր նրա հանդեպ սիրո հետ։ Չկարողանալով զանազանել այս զգացմունքները, նա շփոթված վիճակում էր։ Նա ամաչում էր։ Ամաչում էր մոր դեմ ուղղված իր չար մտքերի համար, ամաչում էր մորից։ Նա կուզենար ներել մորը և ներում ստանալ։ Երբեմն այդ ամենը խեղդում էր նրան, և նա կուզենար բղավել այդ ամենը Մարոյի երեսին, սակայն չէր կարողանում արտաբերել բառերը։ Այդ բառերը շատ ծանր էին, շատ ցավագին։ Նա չէր կարող հանդուրժել, որ մայրը դադարեր իրեն սիրելուց։
Ռըզա բեյն ու Սաֆիյեն գալիս էին դեպի տաղավարը։ Թովմասը դուրս եկավ մյուս կողմից և գնաց դեպի ջրավազանը, սակայն կանգ առավ քիչ հեռու մի թփի հետևում։
— Տես, ինչպես է Նուրհանը մեզ աչքերով հետևում,— հպարտությամբ ասաց Ռըզա բեյը իր առաջին կնոջը, երբ նրանք անցնում էին խաղողի թփերի տակով։— Այդ հետաքրքրասիրությունը խելացիության նշան է։
Սաֆիյեն բռնեց երեխայի ձեռքը, որը ջանք գործադրելով կանգնեց։ Կինը հիացավ.
— Ինչ ուժեղ Է։ Նա շատ առնական տղամարդ կդառնա։
Մարոն հակաճառեց ծիծաղելով.
— Թույլ տուր վայելեմ նրա այս քաղցր տարիքը, այն այնքան շուտ է անցնում։
Սաֆիյեն համաձայնեց գլխի շարժումով։ Այն ժամանակը, երբ նրա երեխաները դեռևս խանձարուրում էին, շատ հեռու էր։ Նրան թվում էր, որ ինքը բավարար չափով չէր վայելել այդ ժամանակը, որ անգիտակցաբար բաց էր թողել մտերմության այդ առաջին ամիսները, որոնք հետագայում անհնարին էր կյանքի կոչել։ Նա թաքուն մի նախանձ էր զգում, երբ տեսնում էր Մարոյին որդու հետ, և այդ զգացումը կենդանացնում էր նրա հոգում նորից հղիանալու ցանկությունը։ Մի՞թե ինքը չափազանց ծեր էր երեխա ունենալու համար։ Սակայն նա զգում էր, որ իր մարմինը լի էր կյանքով, բավականաչափ լի էր կյանքով, որպեսզի դրա մի մասը պարգևեր փոքրիկ մի էակի։
Ռըզա բեյը գրկեց Նուրհանին և նրան թռցրեց, հետո ծիծաղեցրեց նրան վիզն իր բեղերով խուտուտ տալով։
— Որդիս,— հարցրեց նա գաղտնապահ տոնով, սակայն բավականաչափ բարձրաձայն, որպեսզի երկու կանայք լսեին նրա խոսքերը,– կարողացե՞լ ես համոզել մորդ, որ նա ինձ հետ ամուսնանա։
Այս խոսքերն արտասանելիս Ռըզա բեյը սևեռուն հայացքով նայեց Մարոյին, որը դադարեց ժպտալ և ոչ արեց գլխով։
Թփի հետևում թաքնված Թովմասը ափի մեջ սեղմել էր իր հոր կնիքի պատյանը։ Վրդովված՝ նա տուն մտավ, մյուս մուտքից դուրս եկավ բակ և վազեց դեպի ախոռ։ Ատամները սեղմած, որպեսզի ախոռապանները չնկատեին իր վիշտը, նա թամբեց իր ձին։ Նրա շարժումները կտրուկ էին, և դրանից կենդանին նյարդայնացավ։ Ձիուն դուրս բերելով, նա նստեց թամբին և քառատրոփ սլացավ պիստակի ծառերի շարքերի միջով։ Նա ընթացքը դանդաղեցրեց միայն ձիթենիների այգուն հասնելով, որն ավելի բարձր էր տեղադրված, քան Ինջիրլի գետի հովիտը։ Նա իջավ լանջով, անցավ Ռըզա բեյի դաշտերով, շրջանցեց օդանավակայանը և հասավ գետին։ Դա կալվածքի սահմանն էր։
Նա լուռ լալիս էր։ Նա վախեցել էր իր արարքից և մի պահ մտածեց վերադառնալու մասին։ Պետք չէր վերադառնալ։ Իր մայրը կպատժվեր... Նա կտանջվեր և կփնտրեր իրեն։ Ինքը նրան կասեր, որ ուզում էր հոր մոտ գնալ, իսկ նա խղճի խայթ կզգար և միգուցե կհասկանար այն, ինչ ինքը չէր կարողանում ասել։
Նա անցավ ծանծաղած գետը։ Մյուս ափը ծածկված էր այգիներով, հետո վեր էին խոյանում քարքարոտ լեռները։ Լեռներից այն կողմ անապատն էր։
Մարոն կարծում էր, որ Թովմասը Ռըզա բեյի երեխաների հետ էր, և իրեն հաշիվ տվեց նրա բացակայության մասին միայն ճաշի ժամանակ։ Նրան փնտրեցին տանը և շրջակայքամ, մինչև ախոռապաններից մեկից իմացան, որ նա ձիով էր գնացել։ Առաջին անգամ էր, որ Թովմասը տնից գնացել էր առանց մորից թույլտվություն խնդրելու, և այդ հանգամանքը շատ անհանգստացրեց Մարոյին։
— Մի անհանգստացիր,— ասաց Ռըզա բեյը հանգստացնող ձայնով։— Թովմասը հմուտ է ձիավարության մեջ, կալվածքն էլ լավ գիտի։ Մութն ընկնելուն պես տուն կվերադառնա։
Նրանք կանգնած էին տան շեմին։ Մարոն երկնքին նայեց, ուր կարմրին էին տալիս ամպերը։ Շուտով մութն ընկնելու էր։
— Դա նրան նման չէ,— հառաչեց նա։— Արդյոք, ի՞նչ է պատահել։
Մարոյի ձայնում տագնապ էր զգացվում։ Ռըզան նրա ձեռքին հպվեց.
— Մենք նրան կգտնենք։ Եվ ես նրա ականջները կքաշեմ, այդ լակոտի։
— Ես ձեզ հետ եմ գալիս,— հայտարարեց Մարոն։
— Իմաստ չունի,— պատասխանեց Ռըզա բեյը վճռական տոնով։— Տանը մնա Նուրհանի հետ։
Ալթանն ու Քենանը, որոնք բանվորներին էին հարցուփորձ արել, բարձրանում էին սանդուղքով։ Մեծը ձեռքի շարժումով հորը հասկացրեց, որ իրենք ոչ մի արդյունքի չէին հասել։ Քենանը, որին շատ էր հուզել իր լավագույն ընկերոջ անհետանալը, հորն ասաց.
— Կարո՞ղ եմ ձեզ հետ գալ։
Ռըզա բեյը մերժեց.
— Ոչ, շուտով մութը կընկնի, և դու կարող ես մոլորվել։ Մի անհետացածը մեզ լրիվ բավական է։ Թովմասը քեզ որևէ բան ասե՞լ էր իր մտադրությունների մասին։
— Ոչ, հայրիկ։
— Դուք շատ մտերիմ եք... Պատկերացում ունե՞ս, թե ուր կարող էր գնալ։
Քենանը մտածեց այն վայրերի մասին, ուր իրենք սիրում էին խաղալ և որոնք շատ մոտ էին այնտեղ ձիով գնալու համար։ Նա բացասական պատասխան տվեց։ Նայելով Ալթանին, որը տուն էր մտնում, հայրը ասաց.
— Ձիերին թամբել տուր և մարդկանց զգուշացրու, որ դուրս գալու պատրաստվեն։ Դու էլ կգաս։
Ճաշը բաց թողնելու հեռանկարից դժգոհ մնալով, Ալթանը դժկամությամբ գնաց դեպի ախոռը։ Այս Թովմասը պետք է միշտ իր կյանքը թունավորեր։
Ռըզան Մարոյին տուն ուղեկցեց և պատվիրեց հանգիստ մնալ։
— Մենք նրան շատ շուտ կգտնենք։
Մարոն դողում էր և ասաց խուլ ձայնով.
— Ես զգում եմ, որ նրան ինչ-որ բան է պատահել։
Ռըզան նրան զգուշորեն հանդիմանեց.
— Հիմարություններ մի ասա, դու մեր գլխին դժբախտություն կբերես։
— Հետ բերեք նրան, Ռըզա բեյ,— աղերսեց նա՝ կառչելով նրա թևից։— Հետ բերեք նրան։
Ռըզա բեյն իր մարդկանցից յուրաքանչյուրին ցույց տվեց այն ուղղությունը, որտեղ պետք է որոնեին, և նրանք բաժանվեցին։ Ալթանը պետք է հետազոտեր օդանավակայանի շրջակայքը։ Տարածքը հսկող ոստիկանները նրան հարգանքով ընդունեցին։ Նրանք ոչ ձի հեծած, ոչ էլ հետիոտն երեխա չէին տեսել։ Ալթանը նրանց հետ մի բաժակ օղի խմեց և մի քանի ծխախոտ ծխեց։
Ավելի շատ հոր վախից, քան խղճի դրդմամբ, տասնհինգ տարեկան պատանին շարժվեց գետի երկայնքով։ Նա վճռել էր ոստիկանների տեսադաշտից հեռանալուն պես մի քիչ քնել և ձեռնունայն վերադառնալ կալվածք։ Մայր մտնող արևի թեք ճառագայթների տակ խճի վրա ձիու սմբակների հետքեր էին երևում, որոնք իջնում էին դեպի ջուրը։ Տղան անցավ գետը և մյուս ափին դարձյալ հետքեր հայտնաբերեց։ Հետքերը դեպի սարերն էին տանում և նա առաջ էր շարժվում՝ ջանալով դրանք տրորել։ Ավելի հեռու, քարերի մեջ հետքերը կորչում էին։ Ալթանը, մայր մտնող արևից կարմրած ժայռերով, մագլցեց մինչև գագաթը։ Նրա դիմաց սփռված անապատը թաղված էր ադամամութի մեջ, իսկ հորիզոնի մոտ երկինքը վառ կապույտ երանգ էր ստացել։ Այդ ապուշ Թովմասը գնացել էր դեպի անապատ և այնտեղ կորչելու էր։ Նա այնտեղ էլ կմնար։ Ալթանը մի բոլ ծիծաղեց կալվածք վերադառնալուց առաջ։ Նա վճռել էր իր հայտնագործության մասին ոչ մեկին չասել։
Մարոն, չկարողանալով իր սենյակում մնալ,Նուրհանին հանձնել էր Էմինեի խնամքին, իսկ ինքը հետ ու առաջ էր քայլում նախասրահում։ Սաֆիյեն ամեն ինչ արել էր նրան հանգստացնելու համար և, սպառելով փաստարկները, լուռ նրան էր նայում։ Պիրի խոջան արդեն վաղուց ազդարարել էր երեկոյան աղոթքի ժամը, երբ ձիավորները հետ եկան։ Նրանց ջանքերն ապարդյուն էին անցել։ Մարոն սկսեց հեկեկալ։ Սաֆիյեն գրկեց նրան և ինքն էլ լաց եղավ։
— Լա՜վ, լա՜վ, կանայք,— ասաց Ռըզա բեյը կենսախինդ տեսքով,— մի բարդացրեք իրավիճակը։
Հոգու խորքում նա վստահ չէր, սակայն կանանց հանգստացնելու համար թվարկեց չհուսահատվելու բոլոր պատճառները։
— Եթե Թովմասին մի բան պատահած լիներ, նրա ձին տուն կվերադառնար։ Նա պարզապես մոլորվել է։ Բաց երկնքի տակ անցկացրած գիշերը վտանգավոր չէ ութ տարեկան պինդ և ճարպիկ տղայի համար։ Ի դեպ, նա գուցե և օթևան է խնդրել որևէ գյուղացուց, որը նրան տուն կբերի առավոտյան։ Եվ բերողը լավ պարգևի կարժանանա։
— Վստա՞հ եք,— հարցրեց Սաֆիյեն։
— Իհարկե։
Մարոն հարցրեց.
— Դուք որոնումները կշարունակե՞ք լույսը բացվելուց հետո, Ռըզա բեյ։
— Այո, աղունիկս։ Գյուղացիները կփնտրեն կալվածքում, իսկ հեծյալները շրջակայքում։ Ես ոստիկանության օգնությունը կխնդրեմ։ Գավառապետի որդին շատ շուտ կհայտնաբերվի։
Ռըզայի վստահությունը մի քիչ հանգստացրեց Մարոյին, որը թույլտվություն խնդրեց իր սենյակը հեռանալու։ Երբ Ռըզան մենակ մնաց իր առաջին կնոջ հետ, ասաց.
— Նրան մի քանի կաթիլ ափիոն տուր, որպեսզի կարողանա քնել։
— Ինձ թվում է, որ դուք ավելի անհանգստացած եք, քան ցույց եք տալիս։ Ես չե՞մ սխալվում։
— Դու ինձ շատ լավ ես ճանաչում, իմ քնքուշ Սաֆիյե։ Ես այս փախուստից ոչ մի լավ բան չեմ սպասում։ Սակայն թող սա մեր մեջ մնա։ Էմինեին կուղարկես մոտս, որ սուրճի թուրմի մեջ կարդա։
Չնայած ափիոնի լուծույթին, Մարոն չկարողացավ քնել։ Նուրհանը բռունցքները սեղմած քնած էր մոր անկողնում։ Երեխային չխանգարելու և, հատկապես, իր առաջնեկին իրեն ավելի մոտ զգալու համար, Մարոն պառկեց Թովմասի մահճակալին։ Ի՞նչ էր նրա մտքով անցել։ Այս արարքի ոչ մի նախանշան չկար։ Մարոն հիշում էր վերջին օրերը, նույնիսկ վերջին ամիսները և չէր գտնում այնպիսի մի իրադարձություն, որը իրեն ճիշտ ուղու վրա դուրս բերեր։ Նա մահճակալի մոտի սեղանից վերցրեց Արմենի գլխարկը և մեքենայաբար թափ տվեց։ Տեղահանությունից գրեթե երկու տարի էր անցել և այնպիսի տպավորություն էր ստեղծվել, որ Թովմասը մոռացել էր այդ ողբերգական իրադարձությունը։ Դրա հետևանքները նրա վարքագծում չէին զգացվում։ Հետևաբար նրա փախուստը դրա հետ կապված չէր։ Ինչ վերաբերում էր այս տունը լքելու ցանկությանը, ապա Մարոն չէր պատկերացնում, թե ինչպես իր որդին կարող էր այն պահպանել, քանի որ նա ոչինչ չգիտեր այն միակ վայրի՝ Կոստանդնուպոլսի մասին, ուր իրենք կարող էին գնալ։ Իսկ Մարոն արդեն վաղուց ոչինչ չէր ասում Թովմասին այդ ծրագրի մասին նրա հոգեկան անդորրը չխաթարելու համար։ Եթե նույնիսկ ինքը շարունակում էր փայփայել այդ հույսը, ապա դա իր գաղտնիքն էր, և նա չգիտեր, թե ինչպես պետք է այն իրագործեր հիմա, երբ կար Նուրհանը։ Եղբոր նկատմամբ խանդի զգացումը, եթե այն կար, բավարար չէր այդպիսի արարքի համար։ Ոչ, նա երջանիկ էր այս տանը իր ընկերներ Էմելի ու Արիֆի, իր ձիու և խաղալիքների հետ։
Մարոն նայեց շուրջը։ Նրա հայացքը կանգ առավ լուսամուտի գոգին դրված փայտե օդանավի, Միջերկրականի ափից Ռըզայի բերած խխունջների, արճճե զինվորների վրա։ Երևի Թովմասը հոգնել էր Վարդանին սպասելուց և գնացել էր նրան ընդառաջ։ Սակայն նա չափից ավելի ողջամիտ էր այդպիսի բան անելու համար։ Մարոյի գլխում ծագեց այն միտքը, որ ինքը մեղքի իր բաժինն ուներ այդ արարքի մեջ, սակայն անմիջապես վանեց այդ միտքը և դուրս եկավ պատշգամբ։ Գիշերը մեղմ էր և լի էր միջատների ձայներով։ Հենց կալվածքի վերևում՝ երկնքում մի աստղ էր փայլում, կարծես ուղեցույց լիներ, որը պետք է օգներ Թովմասին հետդարձի ճանապարհը գտնելու։
Որտե՞ղ էր նա։ Մարոն մտովի զրուցում էր նրա հետ, հաստատում էր իր սերը, աղաչում էր վերադառնալ, կամ, ավելի շուտ, մնալ այնտեղ, ուր որ գտնվում էր, և սպասել Ռըզա բեյին, որը նրան հետ կբերեր։ Նրան չէին պատժի։ Հակառակը, տոնախմբություն կկազմակերպեին նրա վերադարձի կապակցությամբ, և Մարոն զգալ կտար, թե որքան էր նրան սիրում։ Միգուցե ինքն անուշադրության էր մատնել նրան։ Միգուցե նա հասկացել էր իր և Ռըզայի հարաբերությունների էությունը։ Մինչև լուսաբաց Մարոն ինքն իրեն նույն հարցերը տվեց, խղճի խայթը բորբոքեց և խթանեց իր վախը։
Լույսը բացվելուն պես Մարոն հույսով լցվեց և գնաց Ռըզա բեյի դուռը թակելու։ Ոչ մի պատասխան։ Նա անկասկած ամբողջ գիշերն անց էր կացրել Լեյլայի մոտ, ինչպես վերջերս հաճախ էր անում։ Մարոն իջավ խոհանոց, ուր տեղեկացավ, որ տերը գրասենյակում էր և խնդրել էր, որ իրեն այնտեղ նախաճաշ մատուցեին։ Մարոն սկուտեղը տարավ գրասենյակ։ Գրասենյակի դռան մոտ Աբդուլան, աթոռին նստած, դաշույնով եղունգներն էր մաքրում։ Տղան շտապեց ոտքի կանգնել և Մարոյի գալու մասին զեկուցելուց առաջ ասաց Մարոյին.
— Երազ եմ տեսել, որ ես եմ գտել ձեր որդուն, խանում։
Մարոն իրեն ստիպեց ժպտալ.
— Թող քո երազը բարի նշան լինի, Աբդուլա։
Կանխատեսելով, որ այդ օրը ինքը չէր կարողանալու աշխատել, Ռըզա բեյը մի քանի անհապաղ գործեր էր անում։ Նա ոտքի կանգնեց Մարոյին համբուրելու համար և հարցրեց, չնայած նրա աչքերի տակի կապտուկները և դրանց կարմրությունը իր հարցի պատասխանն էին.
— Գոնե մի քիչ քնե՞լ ես։
Մարոն գլուխը թափ տվեց։
— Ես արթնացրի ոստիկանապետին,— ասաց նա անհոգ տոնով,— սակայն համոզված չեմ, որ մենք նրա կարիքը կունենանք։
Տեսնելով, որ չէր կարողանալու Մարոյին ուրախացնել, նա շարունակեց.
— Ամեն դեպքում ոստիկանության բոլոր պահակակետերը կնախազգուշացվեն հեռագրատան միջոցով, և ոստիկանները կսկսեն փնտրել մեր որդուն։ Հենց հիմա ես կզանգահարեմ փաշային, որպեսզի նա ինձ տրամադրի զինվորների մի գունդ։
— Ես գնահատում եմ այն ամենը, ինչ դուք անում եք, Ռըզա բեյ,— ասաց Մարոն՝ սուրճը մատուցելով։
— Իմացիր, Մարո, որ ես ջանք չեմ խնայի։ Թովմասն իմ որդին է, ինչպես դու իմ կինն ես, և ես ուզում եմ, որ դուք երկուսդ էլ երջանիկ լինեք այս տանը, որը ձեր տունն է։
Մարոն աչքերն իջեցրեց և չհակաճառեց։
Որոնումները, որոնք արդյունք չէին տվել առաջին օրը, շարունակվեցին հաջորդ օրերի ընթացքում։ Երեխային փնտրում էին շրջանի բոլոր գյուղերում և քաղաքներում։ Ոչ ոք չէր տեսել նրան, իսկ գավառապետի խոստացած մեծ պարգևատրությունը ընդամենը առաջացրեց արժեք չունեցող տեղեկությունների հոսք։ Իր ազդեցությունն օգտագործելով, Ռըզա բեյը հասավ նրան, որ հետաքննություն տարվեց նաև հարևան գավառներում, Սիրիայի հյուսիսային բնակավայրերում և ծովափին։ Սակայն քաղաքներում և գյուղերում այնքան լքված երեխաներ կային, այնքան երեխաներ կային որբանոցներում, որ տղա երեխա գտնելու հնարավորությունները զրոյի էին հավասարվում։ Ոչ ոք չէր հասկանում, թե ինչո՞ւ Թովմասը չէր ներկայանում ոստիկանատուն կամ զինվորական պահակակետ, ինչո՞ւ չէր ներկայանում որպես Այնթապի գավառապետի որդի։ Այնպիսի տպավորություն էր ստեղծվում, որ նա թաքնվում էր։
Ժամանակն անցնելու հետ Մարոյի տագնապը վերածվում էր անհուն հուսահատության և միայն Նուրհանի գոյությունը, նրան խնամելու անհրաժեշտությունը թույլ չէին տալիս Մարոյին բարոյալքվել։ Այն միտքը, որ Թովմասը մենակ, ութ տարեկան հասակում հայտնվել էր պատերազմող երկրում, ուր մոլեգնում էին համաճարակները, սովն ու ատելությունը, նրան անտանելի տառապանք էր պատճառում, և նա անընդհատ աղոթում էր, որպեսզի որևէ մի գթասիրտ էակ նրան օգության հասներ։ Շաբաթների ընթացքում նրա հույսը նվազում էր, և աղոթքը դարձել էր Մարոյի միակ մխիթարանքը, միակ միջոցը դիմանալու մեղքի դաժան զգացողությանը, որը նրան այլևս չէր լքում։ Այժմ նա Թովմասի փախուստի միայն մեկ պատճառ էր տեսնում, այն հարաբերությունները, որոնք գոյություն ունեին իր և Ռըզա բեյի միջև։ Երեխան կարծել էր, որ ինքն այլևս չէր սիրում Վարդանին, որ ինքը նոր կյանք էր սկսել մեկ այլ տղամարդու հետ։ Իսկ ինչո՞ւ նա պետք է այլ կերպ մտածեր։ Մարոն իրեն մեղադրում էր, որ չէր կանխատեսել որդու նման արձագանքը և անհրաժեշտ չէր համարել նրան բացատրել ամեն ինչ։ Դա իր մեղքն էր։
