«Մարի~...»,-կանչի մատղաշ ծիլը պատռեց գիշերվա լռության քողն ու անպատասխան կախվեց օդում: Կա՞նչն էր զգուշավոր ու թեթև, արձագա՞նքն էր խնայում լսող-հուսահատվողին, թե՞ ժամանակն էր խլացել գիշերվա թմբիրում՝ ինչպես որ հանկարծակի ճայթող կայծակի փայլից երկինքն է դողում-կտրատվում, բայց անձրևի գալը դեռ մ նում է համր լուր՝ պատասխան խոսքն այդպես համրացավ լռության ընդերքում: Տղան անկողնում անհանգիստ շուռումուռ եկավ, սպասեց մի քիչ ու նորից կանչեց. «Մարի՞...»: Կանչը պոկվեց հարցմունքի երանգով ու այս անգամ պատասխան գտավ լռության մեջ. «Ի՞նչ է եղել, Ջիվանիկ ջան, ինչի՞ չես քնի, քնի, տղա ջան, էքվան կանուխ պիտի արթնանանք»: «Մարի, քունս չի տանի»,-ինքն իր դող ու տրտունջի մեջ մարող ձայն էր, որ կարծես հնչեց անգո մի բերանից, որոշակի հասցեով օդավորվեց ու կպավ գիշերվա շուրթին: Խոսքը չափազանց էր փափուկ-փխրուն, ու մայրը ազդվեց. «Արի քովս, ձա՛գ ջան, ե՛լ արի, բալե՛ս»:
Տղան ոգևորվեց, մթության մեջ ելավ տեղից ու խավարին ձուլված, բայց վարժ ու սովոր գնաց դեպի մոր անկողինը: Մայրը վերմակի փեշը ետ տարավ, երեխան մտավ մոր ծոցը, մոր գրկի մեջ սիրվեց, ասաց. «Քու քունդ է՞լ չի տանի, մարի»:
Եվ գիշերվա լռության մեջ հարց ու պատասխանի կծիկը քանդվեց, ու շշուկներից հյուսվեց որբության վաղվա օրվա սարդոստայնը: «Էքվան երթա՞ս պիտի, մարի»,-անտերության լեզվակը առաջին անգամ ու որոշակի տագնապով թրթռաց երեխայի հոգում: «Երթամ պիտի, ձագ ջան,- իր անճարության մեջ խեղճացավ մայրը,- երթամ պիտի, բալես»: «Ո՞ւր կերթաս, մարի»,-տեղեկացված անտեղյակ երեխայի միամիտ անկեղծություն չէր ու ցավի փարատման հուսահատ փորձ էր, ու մայրը շփոթվեց. «Չիտեմ,- ասաց,- չիտեմ, տղա ջան, եսա չիտեմ, թե ուր կերթամ»: «Էնո չիտես, հբը ի՞նչղո կերթաս»,-մոր հոգին փորփրեց տղան: «Էդ էլ չիտեմ»,-արդեն կամքը մարմնից լրիվ անջատ էր ու իր հետ այլևս կապ չուներ, ներսում վճռի վերանայում չկար, ընդամենը գետի ջրերում հայտնված տաշեղի կույր բնազդ էր ու անորոշ հանգրվան: «Մի երթա, մարի,- պահանջելու պես խնդրեց երեխան,- ի՞նչ կլինի, մի երթա, մարի»: «Չի ըլլի, ձագ ջան, խոսք եմ տվել»:
Երեխան լռեց, իր փխրուն էության մեջ մտածեց ու չհասկացավ, թե մայրն ո՞ւմ է խոսք տվել և ինչո՞ւ է խոսք տվել, ի՞նչ ասել է՝ խոսք տալ, և, առհասարակ, խոսքն ինչպե՞ս կարող է դառնալ տառապանքի երդում: Ի՞նչու պիտի մայրը անպայմանորեն խոսք տար ինչ-որ մեկին ու իրենց թողներ որբության մեջ: Եթե մայրը գնար՝ իրենք ի՞նչ էին անելու, եթե մայրը գնար՝ երբևիցե վերադառնալո՞ւ էր մի օր... Եվ մտքերի մեջ խճճված երեխան ասաց. «Ինձ էլ հետդ տար, մարի, ես քեզի հետ կուզեմ ապրիլ»: Մոր ռունգերը մանրիկ դողով թրթռացին, բայց զսպեց իրեն, երեխայի գլուխը շոյեց, ասաց. «Դուք հորոխպորանցդ հետ պիտի ապրիք, տղա ջան, տացուն ձեզի շատ կսիրե, ինչո կսե՝ անգաջ էրեք, կամքին հակառակ չերթաք, գիտեմ՝ դժվար կլինի, բայց... մեռնի մեր ճակատի գիրը, որ էսքան մանր ու անհասկանալի գրվեց»: «Ես հողոփկանը հետ չեմ ուզի ապրիլ,- իրենը պնդեց տղան,- ես քեզի հետ կուզեմ ապրիլ: Ես գիտեմ՝ դու ուրիշ էրիկ պիտի առնիս, ես ձեզի չեմ խանգարի, մարի, ինձ էլ հետդ տար, ի՞նչ կլլի»:
Մոր պատասխանը կուլ գնաց, խեղդվեց ներսում, և լուռ հեկեկոցը ծավալման ուղի հարթեց փակ շրթունքների ետևում: Աշխատում էր ծածուկ մնալ տառապանքի իր գաղտնիքի հետ, բայց հոգու խորքում ասես հրաբխի երակ էր պատռվում, զգայարանները լրիվ թուլացել էին, հուզմունքը եռաց, հասավ մինչև զսպման կափարիչ ու մայրը փղձկաց: Ձեռքի ափը բերանին՝ հեկեկում էր: Երեխան անզորությունից կծկվեց, կուչ եկավ մոր գրկի մեջ: Մայրը լացեց, խաղաղվեց, ոտքերը սահեցրեց վերմակի տակ, խորը իջավ ու ամուր գրկեց տղային: «Քնի,- ասաց,- քնի, տղա ջան, ճակատագիր ասածը հո մենակ սև գիծ չի, ախր մի տեղից դուռ կբացվի»:
Բայց տղայի քունը չէր տանում, ուղեղի ծալքերում մտքեր էին հյուսվում-քանդվում, հարցեր էին ծնվում ու մնում անպատասխան: Կարճ էր երեխայի մտքի թռիչքը, և եղած-չեղածն ընդամենը խմոր ու թնջուկ էր. ինչուները ինչուների մեջ, ինչուները ինչուներով պարագծված, ու ելքի դուռը՝ կողպեքով փակ: Տղան խուլ մնչում էր, թվում էր, թե լռության թմբիրը ուր որ է քնի մշուշ էր դառնալու, երբ հանկարծ տղան անսպասելիորեն հարցրեց. «Մարի, Աստված կա, չէ՞»: «Քնի, տղես,- անակնկալի եկած մայրը կարծես վերադառնում էր մտքի հեռավոր ճամփորդությունից,- քնի, ձագ ջան, հբը առանց Աստված ի՞նչղ ապրինք»:
Նրանք գուցեև քնեին այդ գիշեր, բայց վաղը չէ՝ նրանք տարիներ հետո էին հասկանալու, որ ժամանակի ժանգաջուրը որբության սրսփանք այդ գիշերվա մելամաղձից էր սկիզբ առնելու, արտասուքի պես սիրտ ու աչք մրմռացնելով հոսելու էր՝ ափն ի դուրս հորձանք տալով և, ի վերջո, ժանգատիղմը մնալու էր իրենց, իսկ ջուրը ուրիշ կողմ էր հոսելու: Ու խտանալու էր կարոտը, խտանալու էր, որ ճախրեր արևմարքի ցոլքերի մեջ. «Առավոտյան քաղցր հովիկ, գնա դեպի երկիրն Ջավախ...»: Արտասուքի բաց երակ չէր լինելու, կոկորդը խրվող կարոտի ճիրան էր լինելու. «Ունիմ մեկ ծերունի մայրիկ, գնա տես ի գյուղն Կարծախ»: Ու խնդրանք-հորդոր, թե` «Ինձանից շատ բարև արա, երբ դու մորս լինես ներկա...»:
Իսկ մոր սիրտը տիեզերք է, կարոտի հարցմունքով կբացվի. «Ասա, թե միշտ ձեռքին քնար, ազգի համար կանչում է խաղ»: Օրերի միտքը հուշի խորքերում քուջուջ անելիս գուցե թե թաց ու չորի թվաբանության բանվածքում նախախնամության ձեռքով պահ տված տառապանքի իր բաժին հատիկը, այնուամենայնիվ, գտներ, բայց դա այլևս ավարտի ամփոփում էր լինելու: Դա լինելու էր արթմնի զառանցանք՝ հուշի ծալքերում, ինքն իր մեջ կոլոլվող հուշը չէր ունենալու վերջ, իսկ սկիզբը... Իսկ սկիզբը դիմակն էր այդ առավոտի, որ որբության շիվը շուրթին բացվեց...
Եվ թախիծը շառագունեց ցայգալույսի մեջ: Բացվող առավոտի հետ անհայտության դռներ բացվեցին, հորիզոնը ետ տարավ եզրագիծը, և ժամանակը մոխրացավ իր բնի մեջ: Ու շարժվեց բեռնված սայլը, անիվները ճռռացին, և տղային թվաց, թե երկինքը անանձրև ամռան գետնի պես շերտ-շերտ ճաքճքում, փշրվում ու շաղ է գալիս իր գլխավերևում: Նա չէր ուզում գիտակցել, որ մայրը գնում է, նա իրենից համառորեն ուզում էր վանել բաժանումի ողջ անհեթեթությունը, չէր ուզում տեսնել, չէր ուզում հաշտվել այն իրողության հետ, որ մայրը իրենց թողել, գնում է: Չէր ուզում, չէր հաշտվում և երեխայական իր անճարության մեջ փակ՝ նա լռել էր ուզում: Լարի պես պրկված նյարդերի ամեն մի թրթիռով, ամեն մի բաց ու փակ զգայարանով նա տենչում էր, որ գոնե իր մտքում մայրը իրենց հետ լինի, իրենց կողքին լինի, որ աչքի բիբի վրա մոր գնալու պատկերը հանկարծ չտպվի ու հիշողության մեջ սիրտ մաշելով չտպավորվի... Նա փախել էր բաժանումից, մորից, իրենից, ելել, թաքնվել էր տան կտուրում և, իր թաքստոցի խորքից, լսում էր հեռացող սայլի անիվների աստիճանաբար մարող ճռճռոցը: Գիշերվա զրույցի վերապրումի մեջ տղայի սրտում մանր մլմլոցով մի պահ քնքշացավ մոր գգվանքն ու անմիջապես էլ փշրվեց, անէացավ: Մտապատկերի հորիզոնում թարմ հուշի ծվեններ էին լողում-քանդվում՝ առանց ջերմության, անկապ ու օտար, առանց հոգի ջերմացնող սիրո... Ու տղան հանկարծ մորթվող գառան համ առավ, ինչ-որ մի տեղ գառը հոգեվարքի մեջ ջղաձգվում-մարում էր, ու տղայի ականջների մեջ դուդուկի նորելուկ ձայն էր հյուսվում, ձայնը թափանցում, իջնում էր արյան խորքերը, երակներով հոսում-հասնում էր իր ապուպապի հիշողության նահապետական խորխորատներն ու մոլորվում, կորչում էր հեռուներում: Զոհաբերվող գառ չկար, ցայգալույսը իր փեշերը սրտաբաց ետ էր տարել, բացված փեշերի տակ ընդհանրապես գառ չէր երևում, բայց դուդուկի մեղեդու ուղեկցությամբ մորթվող գառան արյան համը պարզորոշ ու հստակ էր զգացվում, ու տղայի քունքերը տաքացան: Քունքերն ասես վառվում էին, իսկ դուդուկի ինքն իր խորքում բորբոքվող թավշյա մորմոքը քներակը շոյում, ձյան փափկությամբ մաղվում էր քունքերի վրա: Ու տղան քնեց:
Հետո արթնացել ու ասես իրեն ժամանակի հիշողությունից դուրս էր գտել: Աչքերի առջև տարօրինակ բռնկումներ էին գոյանում, գույները խառնվում էին իրար, ժամանակը շրջում էր ընթացքը, երեկը գալիս խցկվում էր այսօրվա փեշի տակ, այսօրը գնում, կորչում էր անցյալի խորշերում... Ու ինքն ասես ինքը չլիներ. Ձեռքը կարճ ու միտքը խակ մանո՞ւկ էր, աշխարհի հոգսն իր ջահել ուսերին կրող չճկվող կա՞մք էր, թե՝ վերջնահաշվի մեջ մոլորված հալիվոր, որ միշտ կարծում է, թե Աստված իրեն պարտք մնաց... Լուռ մնչում էր, մեջը գործողության վճիռ չկար, բնական տիրույթում խմորվող միտք չկար, կարծես փայտից թռած տաշեղ լիներ՝ ժամանակի ջրերում: Եվ առաջին անգամ ոտքն ընկավ մոլորության ցանցը, առաջին անգամ զգաց, որ անելիքը չգիտե. տուն գնալ չէր ուզում (ինքն այլևս տուն չուներ ու հորեղբոր տանն էր մնալու), այդտեղ մնալն անհեթեթություն էր, որևէ ճշգրիտ հասցեով տանող ճանապարհի սկիզբ մտքի մեջ չէր նշմարվում, և աշխարհը հանկարծ չափազանց նեղ թվաց: Ու նորից ականջների մեջ մաղվեց դուդուկի ծանոթ ձայնը. թավշյա մեղեդին ինքն իր խորքից պոկվում ու ծավալման ընթացքի մեջ թանձրանում էր: Տղան ելավ տեղից ու մոլորվեց. որ կողմը նայում էր՝ անթափանց պատ էր, աշխարհի գունավոր հեռուները կոլոլվել, իրար եկել-սեղմվել էին, ու ինքը հանկարծակի հայտնվել էր կլոր պարսպապատի նեղվածքում:
Բայց պարսպապատն իր ալեկոծ ներսում էր ու դրսի աշխարհի հետ աղերս չուներ, որևէ կապ ու առնչություն չուներ, ինքն իր մեջ քարացած ու պարագծված խլություն էր: Մենության քարացող պահի գիտակցման զորեղ մի ուժ էր պետք՝ ներսի պատը քանդելու և դրսի աշխարհի նեղվածքն ընդարձակելու համար, բայց այդ մի մատ երեխան միտք ու կորով լարելու այդ անհրաժեշտ ուժն իր մեջ ունե՞ր արդյոք: Այդ ուժն իր մեջ պեղել արթնացնելու համար անհրաժեշտ էր, որ երեխան իր մտքի խեցուց մի ակնթարթ դուրս գար, մի պահ լիներ իր տխրության չափահաս տերը, իր որբության փաստի արթուն վկան լիներ, կամքն ու մկանները պրկած՝ ձգվեր դեպի նախախնամության կոկորդը, բայց... Բայց երեխան երեխա է մնում, իր խարկված հոգու տխրության մեջ նա ընդամենը լաց եղավ, տան կտուրից իջավ ու սայլի անիվների աղուրը բռնած՝ արցունքն աչքերին վազեց գնացած մոր ետևից:
Երեխան, իհարկե, երեխա է մնում, բայց թե աշխարհի գաղտնիքը զուտ հույզի առաջ այդ ե՞րբ է դեմերես ելել՝ փեղկերը բաց: Մանավանդ երեխայական հույզի, որ կողքից նայողի համար կարեկցանքի փխրուն սահմանից դենը չի անցնելու: Իսկ եթե կողքից նայող-կարեկցող աչքն էլ բացակա է, եթե հանգստացնող-մխիթարող «մի՛ լա, ձագ ջան, մի՛ լա, բալես» խոսքը չկա, որ լացի կրակը խառնի ու հիմքից բորբոքի, ուրեմն երեխայական հույզը գառան մայունի պես աննկատ է մնալու: Եվ մնաց. գյուղից դուրս՝ աջ ու ձախ փռված բաց, ամայի դաշտում մարդ չասենք՝ շնչավոր մի էակ, հանդում մոլորված մի չորքոտանի անգամ չկար, որ գլուխը խոտից մի պահ կտրեր ու տղայի թևաթափ ընթացքի ականատեսը լիներ՝ թեկուզև իր փակ, անլուր էության խորքում անդարդ ու անհաղորդ որոճալով: Իսկ անկարեկից աչքի բացակայությունը ճզմում-համահարթեցնում է հուզական ամեն մի թրթիռ, որովհետև մենակ մարդու ուրախությունն էլ, տխրությունն էլ, ի վերջո, խոտի ուրախություն ու տխրություն է: Այդպես եղավ. հույզը բեկվեց նախնական թափից ու մանր սնքրտոցով մարեց տղայի մեջ: Հետո անանուն, պարապ անորոշություն էր: Անորոշության մեջ իր մենության վկան ինքն էր, ինքն էր ու մեկ էլ՝ ինքը: Սայլը գնացել էր՝ աղուրն էր մնացել, մայրը գնացել էր՝ գլխաշորի պատկերն էր մնացել, գութը գնացել էր՝ արցունքն էր մնացել...
Ու տղան տեսավ որբության չեչոտ դեմքը: Հոր մեռնելուց հետո ինքն ընդամենը վեց տարեկան ու թեպետ իր ցավին անգամ անհաղորդ՝ այդ դեմքը անակնկալ տեսավ, բայց կարծես հայելու մեջ էր տեսնում: Հիմա դեմերես ու հստակ տեսավ: Չեչոտը հին ծանոթի նման մտերմիկ ժպտում էր. ճակատը՝ նեղ, կնճիռները ճակատի վրա՝ հյուսածո թնջուկ, ու ակնախորշերը՝ հիմ նահատակ ցամաք... Բացաշկարա սարսափ էր, բայց մարած ու ցամաք վերջակետով, որ դեռ վախ չդարձած՝ մոխրացավ տղայի մեջ: Մոխրացավ, բայց ինքն իր մեջ համր պայմանն արդեն կապել էր, այլևս օտար դեմք չէր, այդ օրվանից սկսած կրնկակոխ հետևել էր տղային:
Ու տղան տրվեց ինքնահոս բնազդի...
Հետո աղուրից ու նպատակից շեղվել, իր ստվերի մեջ ներքաշված բլրալանջն ի վեր մոլոր քայլում էր: Մտքի մեջ նպատակ չկար, միտքը չէր տանում իրեն, ոտքերն էին տանում: Քայլքի մեջ գոնե ցրվում, նոսրանում էր կորստի սևեռումը, քայլքը մի տեսակ
մտածելու կերպ էր ստանում ու չէր թողնում, որ մտքի գալարը շիկանա անընդհատ կենտրոնացումի տենդից: Բլրալանջին մի պահ կանգնեց, շրջվեց, ներքև նայեց. Աստծո երկնքի տակ ամայի ճանապարհը անգաղտնիք ձգվում ու կորչում էր չիչխանների ձորում:
Ճանապարհին դարձյալ մարդ ու շնչավոր մի արարած չէր երևում, ճանապարհի գաղտնիքը ձորից այն կողմ էր մ նացել: Ճանապարհի գաղտնիքը կողպեքի տակ էր, համենայն դեպս, երեխայական ճիգ ու ջանքի բանալիին չէր տրվելու, համենայն դեպս, օրվա այդ չափման մեջ չէր բացվելու, իսկ ապագայի խոստումն էլ ջորու պես ամուլ էր: Ուրեմն՝ սպասումը դարձյալ ելնելու էր նախախնամության շալակը: Եվ դառնալու էր շալակի բեռ: Իսկ մինչ այդ... մինչ այդ՝ սպասումը դուրս էր գալու գյուղի կճեպից և լռության մեջ բնավորվելու էր աչքից հեռու ապահով մի տեղում: Ու այդ տեղը աղուրից պոկված արահետի գյուտը եղավ:
Ինչպես որ պայթող արկն է քերում-մաշկում երկրի կեղևը, ու ժամանակը հետո կանաչով ծածկում, բուժում է հին վերքը, բլրալանջին չգիտես ինչով և երբ կամ էլ երևի սողքի քմահաճույքով մաշկված-կանաչած մի տեղում կիսավեր մատուռ կար կանգնած՝ մամուռը ընկած քարերի շուրթերին, հիշողությունը հողի մեջ ներծծված, ինքը կիսավեր վիճակում դարձյալ մատուռ ու մատաղատեղի... Ինքն իր մեջ խճճված արահետի բնազդը տղային այդտեղ էր բերել: Լռությունն այդտեղ ուրիշ գույն ու երանգ ուներ. իր համր ջլերի խորքերում, ժամանակի խորհրդավորությամբ դասդասված իր ծալքերում մամռակալում ու այդտեղի լռությունը դարձյալ լեզվանի էր մնում: Եվ հանկարծ այդ լռության մեջ ապագայից, դեռ բացվելիք ժամանակի հեռու չափում ներից կցկտուր ու անկապ բառեր պոկվեցին, իրար հրմշտելով ու իրար ձեռք բռնած եկան ու կարծես միտք էին դառնում, ճիգ ու ջանքի մեջ մաքրվում-կանոնակարգվում ու տղայի լեզվին խոսք էին դառնում. «Տաճար... Սուրբ տաճար... Անդադար մայրիկ... Տատրակի պես շատ եմ արել ելևէջ, կրծքիդ վրա մաքուր՝ սուրբ տաճար, մայրիկ...»: Ու մարեցին: Եվ այդ լեզվանի լռության մեջ տղան դարձյալ մորթվող գառան արյան համ առավ: Մառախուղի փեշից պոկված ու մասրենու սաղարթներում խճճված ծվենը խթխթաց-շարժվեց-քանդվեց, ու տղային թվաց, թե մորթվող գառան հոգու բույնն է քանդվում ու աննկատ համբառնում երկինք: Մառախուղի քանդված ծվենը ելավ մասրենու թփից, և դուդուկի ծանոթ մեղեդին ասես համբարձման ընթացքից պոկվեց ու մաղվեց տղայի ականջներում: Եվ մեղեդու թավիշը շերտշերտ բացվեց ու ծավալվեց, գնաց անձրևի երակի պես: Տղան շրջվեց, նայեց ամայի ճանապարհին և հասկացավ, որ ինքն այդտեղ հաճախ է գալու:
Հետո տղան նստել էր քարին, մի տեսակ ինքն իր թախծի մեջ փակ ու ծրարված: Եվ անշարժ: Ասես մատուռի պատից ընկած քարերից մեկը լիներ՝ մի ուրիշ քարի շարունակությունը վերցրած ու դեպի պատի ամբող ջական կառույցը միտվող: Ու շնչող, մտածող, թախծող քար: Հավատի բանական քար: Ու քարերի գլխին կախված Աստծո հիշողությունը թափանցիկորեն արթուն, արարչագործության ոգին քնած երեխայի պես շնչող գոյություն, իսկ քարերի արանքում խաղացող հովը բերում-տանում էր մոր գլխաշորի բույրը... Ու տղան չէր հասկանում՝ մոր գլխաշորի բույրը իսկապե՞ս հովն էր բերում, թե՞ կարոտի դռներն էին բացվում իրար ետևից... Շրջապատի գույն ու հնչյունները եզրերն իրար բերում, միահյուսվում էին: Ինչ-որ մի անտեսանելի ձեռք, մի տիեզերական շերեփ իջել, խառնում էր աշխարհի հոգու բույնը, և ցավն ու ճիչը խեղդվում, մարում էին երկրագնդի միջուկի խորքերում: Տղան ելավ նստած տեղից, շուռ եկավ գնալու և նույն պահին էլ տեսավ արդեն ծանոթ ու տպավորված դեմքը: Որբության նույն չեչոտ դեմքը: Դեմ դիմաց կանգնել էր՝ տխուր, մի քիչ շփոթված-մոլորված, մի քիչ անցանկալի-վեհերոտ... Ասաց. «Էսպիսի բաներ, մեր տղա, հալած յուղ չի ու սղոցի բերան տված փայտ է: Բայց դու մի՛ տխրիր,-ասաց,-աշխարհքի դրվածքն է էդպես՝ ամեն մարդ իր կ յանքն է ապրում, դու էլ գնա քո կյանքն ապրի»: Ու չքվեց:
Մշուշի փեշը եկավ, նրան փաթաթեց-տարավ: Տղան որոշ ժամանակ տեղում անշարժ կանգնած էր, հետո նայեց չիչխանների ձորի կողմը, նայեց ամայի ճանապարհին, շրջվեց, նայեց կիսավեր մատուռին, պատերից ընկած քարերին ու թեքվեց, բլրալանջն ի վար գնաց... նոր սկիզբ որոնելու:

Ասում էիր. «Կյանք է, էլի, եղածը մի մեծ բան չի»: Չգիտեիր, որ թեթև քամահրանքդ անդրադարձ ալիքով մի օր գալու էր սրտիդ խփեր: Ու խփեց. վաթսուն տարվա շեմին, քո ծննդյան օրը, մենակ նստեցիր շշի դիմաց: Նպատակդ ծնունդիդ իմաստավորումը չէր (դու այդ ե՞րբ էիր ծնունդիդ մի առանձնահատուկ կարևորություն տվել որ), մտքերդ ուղղակի մի կետի վրա շատ էին ծանրացել` ի՞նչ էիր թողել վաթսուն տարիների թիկունքում և ուսերիդ ի՞նչ բեռ էիր վերցնելու` մինչև օրերիդ վախճանը… Դու քեզ սար ու ձոր տարար, դու քեզ անցյալի լույս ու ստվերում որոնեցիր, բայց որոնածդ հիշատակման կերպ չստացավ. լույսի անակնկալ մի շող, ուրախության զանգակի գեթ մի ծլնգոց անգամ չմտաբերեցիր, որ գոնե հոգիդ մխիթարվեր: Վառած ծխախոտի կյանք էր` ինքն իր մեջ մոխրացած ու փոշիացած. օրերի թնջուկածալքերում ունայն ու անհեթեթ հուշեր էին պտտվում անհասցե ու անհանգրվան, իսկ հուշերի խտացումն էլ ընդամենը թևաթափ զարմանք էր` Տեր Աստված, է՞ս էր, ուրեմն, եղած-չեղածը: Հիմա նստել ես ծանր հոգով, սիրտդ սեղմվել, կուչ է եկել բնում ու, արդեն որերորդ անգամ, մտովի թերթում ես քո ապրած օրերը, կորած մանրամասներ ես արթնացնում քո մեջ ու նոր միայն հասկանում, թե ինչ ասել է` կուրություն, կուրություն բաց աչքերով, սրտի կուրություն, հոգու կուրություն… Բեդվինի անտեր կյանք էր ապրածդ, անցած ճանապարհիդ հետք չթողիր, օրերդ չխտացան մի հատուկ սևեռումով ու արյունդ պանծացնող մի հատուկ առաքելությամբ, կույրի պես եկար ու, թափի մեջ անակնկալ սանձված նժույգի նման, շփոթված կանգնեցիր մենության երախի առջև: Ապրածդ օրերի հետ քո միակ լուսավոր կապը արդեն ուսանող դարձած տղադ է, որին տեսնում ես տարին մեկ, էն էլ` պատահականության քմահաճույքով, կամ էլ` կույր դիպված պարտադրանքով: Մոլորությունդ անհեթեթությամբ գոյավորված խրախճանքների հետ նժարեցիր ու անունը դրեցիր` կյանք: Բայց դա կյա՞նք էր, թե՞ կյանքի տնազ: Եթե կյանք էր` Աստծո պարգև սե՞րն ուր էր, եթե սեր եղել էր` ինչո՞ւ այդքան հեշտ ուրացար ու անմասն մնացիր Աստծո ներկայությունից: Բայց, փառք Տիրոջը, որ քո խարխուլ շինվածքը իր ուշադրության տակ առավ, ու քո մեջ, վերջապես, սթափության շունչ խաղաց. անցյալիդ հորիզոնները մաքրվեցին աչքերիդ առջևից, ու միտքդ որոնման գնաց` քո անցած արահետներով…
Գյուղից հանկարծակի քաղաք էիր եկել, խորք ու երեսանց դեռ լրիվ խակ էիր, նոր ծնված թուլի նման աչքերդ փակ քայլում ու գայթում էիր, նախախնամությունը բախտդ տնօրինեց և մարդաթող ու սիրո կարոտ կնոջ ծոցում աչքերդ բացեց: Մարդաթող ու սիրուն: Սիրուն ու հարուստ: Երեք երնեկ` սիրո մեկ մահճում: Եվ տասը երնեկ` քո խավար գոյությունը լույսերի ցոլանքում պանծացնելու համար: Նա վաստակում էր, դու` փնչալով մսխում: Պարապությունից դու չէիր ամաչում, ամոթի դառնության լեզվակը գոնե մի անգամ չթրթռաց քո մեջ, իսկ սերը հանդուրժող բնույթ ուներ` լիուլի օգտվում էիր: Ջահել եռանդի թափով նա առաջ էր գնում, աճպարարի անըմբռնելի հնարքով հետո արդեն հսկա խանութի վարիչ էր, իսկ դու` դեռ այն փսլնքոտ մսխողը: Որձաձիու ախորժակով մսուրքին կպած` սեռիդ արժանապատվության մկաններն էիր վարժեցնում, որ անկողնային քննությունից պատվով դուրս գայիր: Եվ դա քո ապրածի գերխիտ վեհությունն էր: Իսկ դեպքերն արագ էին զարգանում, և դու էլ չիմացար, թե ինչպես հայտնվեցիր առուփախի քաջքաքամու թևերին… Բախտդ ուզածիդ պես բերել էր. տռփամոլ կնոջ սիրտը թունդ էր կպել քո անտաշ ջանին, ու վայելքի թմբիրում ողերդ լցվում, առնական հմայքով պնդանում էին: Հետո արդեն փողի կախարդական շրջապտույտում էիր: Ու լա՜վ էլ խրվել էիր: Բայց այդտեղ էլ, փող ու զվարճանքի հենց այդ շիրայում էլ նամարդությունը քո մեջ գլուխ բարձրացրեց, ու, երախտիքի ակնկալիքը սրտում, սիրող կնոջ երազանքները փշրվեցին ժամանակից շուտ: Իբր աղջիկ ճարել, ընտանիք էիր ուզում կազմել, իբր բծախնդիր հետևողականությամբ կազմեցիր, բայց երեխադ դեռ լույս աշխարհ չեկած` կինդ թողեց հեռացավ քեզանից: Թվում էր, թե ապերախտությունից պոկված մի քամի երկրի ու երկնքի արանքում քեզ պիտի սթափեցնելով ճոճեր`ունայնության մոռացություն շպրտելուց առաջ, բայց թվացումը լուսնափոշու մեջ հալվեց, որովհետև ամուսնության, հավատարմության պատվամետ օրենքները խորթ էին քեզ համար. սիրուհուդ ծոցում իմացար, որ տղա ես ունեցել… Ու վատ չզգացիր: Տղամարդու գերակայության ըմբռնո՞ւմդ էր չափազանցված, ընտանիքի մասին ունեցած պատկերացումնե՞րդ էին թյուր, թե՞ մոռանում էիր, որ կնոջ նահապետական հնազանդության պատը վաղուց էր փլվել: Իսկ չտեսի ախորժակը ամեն պահի արթուն ու բորբ էր մեջդ. արար աշխարհի աչքը քո կնոջ վրա էր, քո աչքն այնինչ, ուրիշների կանանց փեշերից չէր իջնում: Կինդ հարճ չէր, որ որձի բնազդային թաքստոցներում շիկացած քո տռփակեզ մղումները հանդուրժեր, իսկ դու մտածում էիր տմարդորեն անառարկելի. երեխադ ծնվի՝ կինդ կվերադառնա: «Երեխան շալակին ո՞ւր պիտի գնա,- համոզված եզրակացնում էիր:- Ոտքը կարիքի թալակն ընկավ՝ վազելով դուռս է գալու»: Բայց սխալվել էիր, քո հաշվարկներում դու չարաչար սխալվել ու սիրո խաղը դեռ չսկսած տանուլ էիր տվել. երեխադ ծնվեց, լաց ու ծիծաղկոտ թոթովանքի մեջ սիրվեց օտարի կողմից, օտարի հիացական գնահատանքի մեջ հասակ առավ, հասավ սիրո տարիքի, ու կինդ չվերադարձավ: Եվ դու ամուրիի թեթև թիկնոցն ուսերիդ առար ու հարմարվեցիր: Երեխադ քանի դեռ փոքր էր, քանի դեռ հայրական ուխտը դրժող քո թեթևսոլիկ բնույթը մտքի սայրին չէր հասել, աչքն ու միտքը շոյող-գայթակղող պուճուր մի բանով հմայում, քեզ մոտիկ էիր պահում, բայց բոյ քաշելու հետ՝ սկսեց խուսափել քեզանից: Հիմա հանդիպելիս արդեն գլուխը թեքում է: Ձեր արյան կապը բարակել ու քո գրպանի զորությամբ, կարծես թե, դեռ պահվում է, վաղը դրանից էլ ես ձեռ քաշելու: Որովհետև վրիպումի դառնությունը չզգացող ծնողի արյունը զավակի երակում նրա ամոթի հաշվին է տաք մնում: Որովհետև հոգու սուրբ տաճարը մաքուր ձեռքերով ու մաքուր խղճով են ոտք դնում:
Իսկ քո գոռոզությունն անսահման էր ու հպարտության ընկալումդ՝ անպարագիծ. հայր ու որդի սրբազան կապի մեջ անգամ կեցվածք էիր բանեցնում: Չանցա՜վ: Ու չէր էլ անցնելու, որովհետև արյունն իր մեջ ինքնամաքրվելու բնազդ ունի. իրենից սերվածի վարքը հսկում ու փայփայում է, խոտոր ճամփից ետ կանգնեցնում ու տիրություն է անում: Իսկ քո արյունը, առհասարակ, չմակարդվող էր, ձեռք մեկնելու փորձ էլ չարեցիր, ու տղայիդ ջահել ընթացքը ինքնահոսի թողեցիր: Իսկ ինքնահոս կյանքից չափավորություն չի սպասի, անօգուտ բան է: Ասենք դու չէիր էլ սպասում, մոլորյալ վարքդ մի որևէ կարգադրիչի կողմից ճիպոտի տակ քաշելու վտանգ չկար, որ գոնե զգոնության բնազդն արթնանար մեջդ, կողքի սրտացավ հուշումն էլ ականջիդ հետև էիր գցում ու քո ջահել, տաքարյուն թափի մեջ ապրելու խորհուրդ էիր բանաձևում. «Կյանքը թեթև, անցողիկ պայմանականություն է, մնայունը պահի մեջ պայթող վայելքն է»: Եվ դա գլխավերևումդ դրոշի պես ծածանվող քո անձնական ճշմարտությունն էր, որ քեզանից հեռու ու հատկապես կնոջդ վրա չէր տարածվում. երեխայիդ բախտի համար քսան տարեկանից նա պիտի փեշը պինդ պահեր, նստեր՝ քո նահապետական տատիկի ամոթխած հնազանդությամբ: Որովհետև դա քո զորեղ կամքն ու զորեղ թափն էր: Որովհետև դմակի սարսափ քո դանակը սատանան անձամբ իր ձեռքով էր սրել: Քեֆերի թունդ պահերին, խմիչքի գոլորշիներից զեղված ու անկշիռ ճախրանքով արտաբերվող անհամ բաժակաճառերի արանքում, ձեռքդ քո բաժին կնոջ (հիմնականում մարդաթող կամ փողոցի պոռնիկ) մեջքովը փաթաթած, լուր տվողի անպատկառությամբ սպառնում էիր. «Մի բան իմացա՝ սեփական հոգեհանգստի արարողության պատրաստությունը թող իր ձեռքով տեսնի»: Եվ հանգիստ խղճով անառարկության այդ փետրավոր իրավունքը վերապահում էիր քեզ: Ու շոյում էիր կնոջ մազերը, մեջքը, տարփանքի մոլեգնող թափի մեջ ձեռքդ իջնում էր, խորանում… Ու ջրիկ ունայնության վախճանի եզրագծում թուլանում էր: Հերն էլ անիծած, թե կինդ պարտքով էր երեխայիդ շոր առնում: Հերն էլ անիծած, թե երկիր-աշխարհում հոգու պարտք և, առհասարակ, բարոյականություն էր սահմանված: Մեկ է՝ երկուսից էլ անմասն էիր: Ինձ ինչ կա, քեզ համար եմ ասում, ես ընդամենը ձայն եմ քո ներսում՝ ինքն իր զայրույթում մոխրացող, աներևույթ, անմարմին… Կուզես ներքին ձայն ասա, կուզես ասա ներքին դատավորի ձայն, կուզես հիշողության ձայն ասա… Ճիշտը, երևի թե, հիշողության ձայն ասելն է, որովհետև հիշողության մեջ է մարդն ամբողջական ու ավարտուն՝ իր կենսաբանական շաղախով ու ներքին կազմաբանությամբ: Եվ հետո՝ հիշողությամբ է ասունը զատվում անասունից, և հիշողությամբ է կյանք կոչված պատրանքը գոյության հրճվանքի ու չգոյության սարսափի հավերժական խռովությամբ ամփոփվում: Ասունի ու անասունի հանգամանքը քո պարագայում կարևոր է. գոնե այդ կերպ դու քեզ կապահովագրես կենդանական որևէ տեսակի համախումբ երթում հայտնվելու վտանգից: Կրոնավորի թիկնոց չեմ առել ուսերիս, որ խաչի զորությամբ վարքդ չափի բերեմ, պարզապես (ինչպես պայմանավորվեցինք) հիշողության ձայն եմ. խոսում ու լռում եմ անհրաժեշտաբար, բայց ասածս արձագանք չի գտնում քո խելք ու մտքում, որովհետև ես ասողի դերում եմ, դու՝ արհամարհողի: Ու մեր զրույցը չի կայանում, պատուհանից ելնող ծխի պես ցնդում է: Երբեք էլ չի կայացել, որովհետև քո ականջը դու միայն դրսի ժխորի վրա ես արթուն պահել: Բայց ես չեմ լռում, որովհետև իմ գոյության խեցին դու ես, և քանի դեռ քո արյունը տաք է իր հունում, ուրեմն դու կաս, դեռ ապրում ես, ուրեմն ես էլ եմ ապրում: Ապրում ու հարկ եղած ժամանակ խոսում եմ: Հիմա էլ ահա տևական լռության թմբիրից զատվել ու ականջիդ փսփսում եմ: Խոսքս ավարտուն տեսքի բերում ու դառնորեն արձանագրում եմ՝ մեղք ես, մարդ Աստծո, շատ ես մեղք. անցյալդ խղճիդ հետ վաճառել ու մորեմերկ կնոջ մոլորությամբ ծվարել ես մարդկանցից լքված մի խորշում: Եվ հոգուդ մեջ ու չորսբոլորդ պաղ ամայություն է: Եվ, երևի թե, հոգուդ խորքում բույն դրած պարապությունը լցնելու ճիգն էր, որ ամեն առիթով պարծենում, ասում ես. «Քսան տարեկան տղա ունեմ»: Ու խոսքիդ մեջ վճռականության պակաս կա, որովհետև ինքդ էլ ես հասկանում, որ արյանդ թանձրույթը քեզ համար միայն անձնագրային բովանդակություն ունի ու միայն այդքանը, իսկ իրականում նա մենության դառնության մեջ երջանկություն որոնող իր մոր տղան է: Ինքդ քեզ ինչո՞ւ ես խափում, ինքնախաբեությունը մոլագարի սփոփանք է, դու քեզ ինչո՞ւ ես հավասարակշիռ հոգիների բանական երթից դուրս դնում: Ամպամած հոգուդ մգլահոտը արևերես հանելու ջանքդ դատապարտվեց, որովհետև քո ամայի ներսում օջախի ջերմություն ու սիրած կնոջ նվիրում չկար. կնոջ բնույթը դու միայն անկողնու քրտնահոտով չափակշռեցիր և արդյունքում՝ մեծ հաշվով վրիպեցիր: Հիմա ես ասեմ, դու լսիր՝ կին արարածն ավելի կատարյալ ու կենսաբանորեն ավարտուն շաղախ է, քան տղամարդը. աղբյուրի ջուրը բխում է, ու ծարավ հողը ջուրը ներծծում է իր մեջ, Աստծո ջուրը տղամարդուց բխում է, ու կնոջ ներսը այդ ջուրն իր մեջ ներծծում, մայրական սիրով շաղախում, փայփայում, պտուղ է տալիս… Իսկ քո ջուրը սատանայի մահճով հոսում ու գնում խառնվում է անտեր ծովերի ջրերին: Հենց այդտեղ էլ ինքնախաբեության գալարը փակվում է քո մեջ, ու հավատդ գնում է մոլոր ճամփեքով… Որովհետև հավատը մարդուն եկեղեցի է տանում, իսկ անհավատի եկեղեցին պատահած բաց դուռն է… Մտածելու հարց է, վերլուծությունը քեզ եմ թողնում:
Իսկ վերլուծության հանդեպ բնածին քամահրանքդ քեզ բանտ տարավ: Մազը ճերմակած այրի չափած-ձևած վարքն արհամարհեցիր ու սադայելի զարմից սերվածի փեշի վրա անսպասելի գայթեցիր: Գրա՜զ էիր եկել՝ երեսուն օրում երեսուն կնոջ ծոցում պիտի թալկանայիր… Վկաների հավաստումո՜վ, իրեղեն ապացույցներո՜վ, գաղտնի ձայնագրությա՜մբ, բջջային հեռախոսի լուսանկարներո՜վ… Ներոնի մեջ քնած անասունը հենց քո մե՞ջ պիտի արթնանար, որ գազանի մորթի հագած իրեն դուրս գցեր վանդակից ու կանանց չփլաղ վտառը քաշեր թաթի տակ… Քո բաժին Պյութագորասը գոնե ներկա՞ էր, որ մարած կրքերիդ շաղ եկած մոխիրների վրա քո չորեքթաթ ճողվածքից բռնաբարվող կնոջ վայնասուն պայթեցներ… Դու միայն Աստծու պատվիրանները չէիր պղծում, դու ինքդ քեզ էիր պղծում, քո ֆիդայի պապի փառահեղ հիշատակն էիր պղծում, մի օր ճրագի պես անակնկալ մարած հորդ քրիստոնյա լռությունն էիր պղծում… Փորձության ընդամենը քսան կեռման հաղթահարեցիր, ու ձեռքդ քսանմեկերորդ մեղքի մահճին չհասած՝ գրազդ տանուլ տվիր: Եվ լածիրակի լուծը վզիդ առար խոնարհ ու հեզ, որովհետև ավելորդ շարժումդ ճահճի խորքն էր տանելու քեզ: Դու դա լավ էիր հասկացել, ինքնապաշտպանական բնազդդ սրվել էր դավի ճիրաններում, և եղավ մի պահ, երբ բանտի գաղտնիքակուլ պատերի խորքում խտացած քրեական լիցքը հասավ կրիտիկական վիճակի և քիչ մնաց պայթեր քո անպաշտպան գլխին, բայց բախտդ դարձյալ բերեց. քրեական աշխարհի հեղինակավոր մի ձեռք քեզ հեռու պահեց անարգվելու խայտառակությունից: Եվ անպատվության երախի առաջ նոր միայն հասկացար, թե ինչ արժեն մարդու կյանքն ու արժանապատվությունը բանտի պատերի նեղվածքում: Տառապանքի քո անձուկ խեցում ամփոփված-մարած, կարծես թե, լսում էիր ինձ, բայց իրականում խաբվածի թմբիրի մեջ էիր. ազատության հենց առաջին օրը խաչ քաշեցիր քո ապրած տառապանքի վրա ու տեր կանգնեցիր ընդառաջ եկող վայելքի խնդությանը…
Իսկ հրապարակներից ու փողոցներից տարաշխարհիկ ձայներ էին գալիս: Գալիս ու առանց միտք դառնալու լռվում էին քո ականջներում: Եվ դու քո ներփակ պատյանից կրիայի նման գլուխդ դուրս հանում ու անտեղյակ հարցնում էիր. «Էս ի՞նչ են ուզում, տղերք. ինչի՞, Ղարաբաղը մինչև հիմա մերը չէ՞ր…»: Դու, իհարկե, տերն ես քո կյանքի, բայց թե մարդ ես, օդից չես ընկել ու քո տոհմի տեսակն ես ներկայացնում էս արևի տակ: Ուրեմն պարտավորության մեջ ես. ծնողիդ շիրիմի լռության առջև պարտավորություն ունես, տղայիդ գտածի ու կորցրածի հանդեպ պարտավորություն ունես, ինքնասպան լինելու վճիռ կայացնելու թնջուկում անգամ արթուն ու սթափ լինելու պարտավորություն ունես: Այնինչ համր էիր համատարած աղմուկի մեջ: Այնինչ կույր էիր լույս ու ստվերի մեջ: Բայց ժամանակն իր վազքի մեջ արթուն էր: Թարմ, կենարար ալիք էր բարձրացել, տարիների քնկոտ միապաղաղությունը մշուշի հանգով ցրվել էր, ոգու զարթոնք ու անպարագիծ ցնծություն էր, իսկ դու եկար ու նախկին եռանդով կպար խնջույքի սեղանին: Էդ է՞ր, ուրեմն, քո բաժինն էս լենուբոլ աշխարհում: Ժամանակներ էին մռայլ ու պայծառ. մեկ հույսն էր կայծակի թափով փայլատակում, մեկ էլ՝ համատարած հուսահատությունը բռնում էր մարդու կոկորդը: Բայց հուսահատությունը նստվածք չէր տալիս, նպատակի ոգին, կարծես թե, գնալով նորոգվում, պնդանում էր, իսկ դու դեռ ժամանակի հի՜ն ու մգլած չափման մեջ էիր: Մազմորուք պահած տղերքը իրենց տվել էին ինքնակամ զրկանքի, իսկ դու ձեռքդ մի անգամ գրպանդ չտարար, թե՝ գործ եք անում, տղերք, էս էլ ինձանից: Պատերազմ էր և մութուխավար, մութուխավարի այդ գեհենում, երբ թվում էր, թե կյանքը մարման փուլ է մտնում, դուք (քո նմանները) հանկարծակի աշխուժացաք ու սկսեցիք դանակ սրել սեփականաշնորհում կոչված քաղաքակիրթ աճպարարությամբ երկրի փորոտիքը թափելու համար: Ու Հայոց պետականության արտը մորեխի պարսի դեմը անպաշտպան մնաց… Ընտրյալները դեռ պատերազմի դաշտում էին, իսկ դուք պատեհության քմահաճույքով ձեզ կտակված ավարն էիք մեջմեջ անում: Դիպվածի բարեհաճությամբ դու մեկ օրում մեծահարուստ դարձար. այդպես միայն երազում է լինում, ու քո երազը իրականություն դարձավ: Ու քո կյանքը քո երազի ճամփով գնաց: Տղերքը դարձյալ կռվում էին, կռվում ու զոհվում էին, զոհվում ու անմահանում էին, իսկ դուք անառակության քունջերում օղի էիք կոնծում՝ երկիր աշխարհին խաղաղության մաղթանքով: Կռիվ ու բաժակաճառ: Եվ անհամ զրույց: Առհասարակ քո ապրած կյանքը բաժակաճառ եղավ ու բաժակաճառի թեթևությամբ էլ ցնդեց: Որովհետև օրերդ շա՜տ էին նման իրար. մեկն ընկնում էր մյուսի քթից, մեկը կախվում էր մյուսի պոչից… Եվ նորություն չկար, լույսի ջերմացնող փայլ չկար, ասես անհամ ու երկար մի օր լիներ, և դու այդ անհամ ու երկար օրը դարձրիր կյանք: Ու չձանձրացար:
Իսկ մեկ ամիս առաջ, ընդամենը մեկ ամիս առաջ քո մեջ հանկարծակի ու միանգամից բարերարի ոգի արթնացավ. հայտնի քանդակագործի աղջկա նկարների ալբոմի տպագրությունը պիտի հովանավորեիր: Դու և բարեգործությունը՝ հարավ ու հյուսիս: Քարի բերանը լեզու դնող, քարի մեջ շունչ ու հոգի արթնացնող, քարի մեջ մտած ու քարն իր մեջ կրող քանդակագործը քեզ միամտաբար հավատացել ու իրեն արդեն քո շռայլության տոնահանդեսի ականատեսն էր պատկերացնում: Խեղճ մարդն ի՞նչ իմանար, որ քո երևակայությունը լուսանկարի վավերագիր իսկությունից դենը չի անցնում, այդ մաքուր հոգին ի՞նչ իմանար, որ քո աչքն ընդամենը իր աղջկա կոնքի խաղով էր հմայված… Բարեգո՜րծ: Բարեգործը Մանթաշովն էր և գիտե՞ս ինչու. նրա տիեզերական հոգում և Թումանյանն էր արթուն, և Կոմիտասը, և Սիամանթոն, և, առհասարակ, նրա հոգում, նրա արյան մեջ հայ մարդն էր արթուն, հայ ազգն ու Հայոց արևահամ երկիրն էր արթուն, իսկ քո ներսի արթունը տոնավաճառի ճլեն է, Բաստուրմա Հենդոն, կավատ Նունեն… Դիպվածի ողորմածությամբ փողի տեր դարձած ամեն մի լամուկ բարեգործի թիկնոց է վերցնում ուսերին, չիմանալով, որ բարեգործը Աստծո գրասենյակներով անցած ու Աստծո սպասավորների կնիքներով վավերացված-սրբագործված հատուկ անձ է, հոգու և նյութի ներդաշնակությունն իր մեջ կրող, խաչի զորությամբ պնդացած ու մեռոնաբույրով օծված մարդ, իսկ դու քյաբաբն ու Սուրբ գիրքը միայն քաշով ես իրարից տարբերում… Ակվարիումը հա էլ փոխի, ջուրը, միևնույն է, նեխած է, ու ձուկը այնտեղ չի ապրի…
Բարեգործության խաղդ չանցավ, ու դու նոր խաղ հորինեցիր: Բայց դա խաղ չէր ու աբսուրդի գերազարդ քրքիջ էր… Քնած տեղից անակնկալորեն փետրավորված փառասիրությունդ տարօրինակ թանձրացումով ու արագ ներգործող դեղահաբի պես արյանդ մեջ մտավ. քո մասին թերթ ու հանդեսներում հոդվածներ էիր գրել տալիս՝ անհեթեթ ցանկությամբ, որ դու օլիգարխ ես… Օլիգա՜րխ… Եվ դա քո գոյության անձնագիրն էր, քեզ բառի զորեղ թափի մեջ տեսնելու մոլագար երազանքդ, բառի ցնծությամբ մեծարվելու և ուրիշներից քեզ պիտակով զատելու սնապարծ կիրքդ… Ես քո հիշողությունն եմ ու պարտքի գիտակցումով քեզ ահա հիշեցնում եմ. վերջին անգամ հորդ գերեզմանին տասը տարի առաջ ես այցելել, էն էլ պատահաբար, ուրիշի մեռելի թափորի հետևն ընկած… Ինչո՞ւ ես քեզ ծաղրում, տղա, որտե՞ղ է քո ապրածի նստվածքը, քո տարուբեր երթում որտե՞ղ է, վերջապես, զավեշտի ու լրջության սահմանը, թե քեզպեսների կյանքը հիմնահատակ զավեշտ է…
Այդպես ապրեցիր՝ խաչապաշտն ու խաչագողը իրարից չտարբերելով…
Հիմա քո շքեղաշուք տան մեջ միայնակ նստել ու սարդոստայնն ընկած ճանճի նման խճճվել ես հուշաթելերիդ թնջուկում: Ապրուստդ արքայավայել, խանութներդ՝ մատների վրա չհաշվվող, մեքենաներդ՝ տարբեր ճաշակի, փայատիրության իրավունքդ՝ հարավից հյուսիս… Բայց մեջը կյանք չկա. անցյալիդ մոխիրը քամին է տարել, ապագադ խոստանում է գորշ մենություն (ի՞նչ իմանաս անակնկալը որ մի ակնթարթում է քեզ գետնելու), ներկայիդ դեմքն էլ աչքերիդ առջև կախված անգույն դիմակ է: Ասում եմ՝ ներկայիդ դեմքն էլ անգույն դիմակ է, որովհետև քո այդ շքեղաշուք տան մեջ պղծության ոգին է դարանել և իր դարանի քունջում էլ բորբոսնել է, որովհետև այդ տունը դու անառակատուն դարձրիր, բորենիների խրախճանքի վայր, տարփանքի գոլորշիների մեջ փոշիացող հիշողությունների անեծքաբուն… Ու Ներոնի քո վարքին քո տան մեջ էլ հավատարիմ մնացիր. գիշերները ուրվականների պես շրջող մերկ աղջիկներ, խումհարի մշուշներում նրանց հետևից քարշ եկող ապուշացած տղամարդիկ, սենյակների խորքից լսվող հեշտանքի վայնասուն, և նեխահոտ, և գարշահոտ, ու այդ ամենի գլխին զնգացող բաժակաճառ՝ Հայաստանի և հայ ժողովրդի կենացը… «Թյո՜ւ,- մի գիշեր երազումդ, ժամանակի թանձրամրուր հեռուներից, լսեցիր ֆիդայի պապիդ տնքոցը,- թյո՜ւ, քո նամուսին»: Սարսափահար վեր թռար քնիցդ և այդ անգո նախատինքի առաջ սարսուռով փշաքաղվեցիր: Ծանր, անհամաչափ շնչում էիր: Հետո դարձյալ քնեցիր ու մոռացար երազդ: Մոռացար, որովհետև ինքդ ես արդեն մոռացված, քո մեջ ամոթի զգացումն է մոռացված, պարտքն ու պարտականությունն է մոռացված, եղած-չեղածը անառակության փակված մի գալար է, ու խորշակի վայուն: Երեխայի ծափուծիծաղից դատարկ շքեղություն ու արյան փոշիացող հետագիծ… Քույր ու եղբայր չունես, ազգ ու բարեկամից օտարացել ես, ծնողների կողմից էլ վաղուց ես որբացել: Այսօր դեռ պինդ են ուսերդ, դու վաղվա մասին մտածի (կրկնեմ ու ասեմ՝ ի՞նչ իմանաս անակնկալը որ մի ակնթարթում է քեզ գետնելու): Ժամանակի ալիքը քեզ ուշ ափ շպրտեց, բայց այսօր ահա, մթագնումի յոթ ծալք խորքից, կարծես թե, հարություն ես առել՝ կյանքիդ մեջ նոր սկիզբ գտնելու հույսով: Գոնե սևագիր կյանքդ մաքրագիր դարձնելու ձգտումով: Ուշ չի, գուցե թե ուշ չի, որովհետև քո մի պուտ արյան հետքը ձգվում է քո թիկունքում, ու հավասարակշռություն գտնելու տենդում միայնակ է խարխափում: Ձեքդ պարզիր ու ոտքի կանգնեցրու նրան: Կյանքդ հարատև չի, հոգի ունես տալու, քեզ հավաքի, որ ծերությանդ շեմից պաղություն չփչի: Նստած տեղիցդ վեր կաց, թթվեցիր, վեր կաց նստի մեքենադ ու գնա կնոջդ դուռը: Գնա և թողություն խնդրի քո արած ու չարած մեղքերի համար: Ձեր սրտերի խոզան արանքում երեխայի բախտ է խմորվում, հարազատության մարմաշի տակ կոշտացած կամքդ ճկի մի քիչ, ամոթ չի, խոտոր ուղուց դարձի գալը երբեք էլ ամոթ չի, վատ մի զգա: Մեծահոգի է կինդ, գուցե թե ների, գուցե թե քո ուշացած զղջումը քո պատիժը համարի ու ներման դուռը կիսաբաց թողնի քո առջև…

Այդ օրն էլ բացառության չեղավ Երեմի կյանքում, նա նախ տղերքի հետ ուզածին պես խմեց խորտկարան կոչված տնական մի ներքնահարկում, ապա քեֆը շարունակեց դեռ սիրուհու պաշտոնակատարի կարգավիճակում գտնվող կյաժ Նունեի բնակարանում և, ուշ երեկոյան, քեֆն արդեն կատարելապես տնկոզ, փողոց ելավ։ Քթի տակ ինչ-որ երգ տնտնալով, ընթացքի մեջ ինքն իրեն չափ տալով մի կանգառ ոտքով գնաց, բաց գարեջրատան մոտ երկմտանքով մի պահ կանգնեց (իրականում այդ երկմտանքը վճիռ կայացնելու ներածությունն էր), ապա մտավ, վերջին փողերով մի շիշ գարեջուր խմեց և, անհանգստությունից ազատագրվածի երանությամբ, գարեջրատնից դուրս ելավ։ Ծխախոտ վառեց, թիկնոցի օձիքը բարձրացրեց, ձեռքի սովոր շարժումով ինքն իրեն ընթացքի հրահանգ տվեց ու, նոյեմբերյան սառը երեկոյի կիսամաթին ձուլված, գնաց ճոճվելով։
Արդեն մեկ ամիս էր, որ Երեմը, ճշտապահ երդվյալի նման, կանոնավորապես խմում էր։ Խմում էր մինչև այն աստիճան, քանի դեռ հալվող հիշողության մնացորդը ի վիճակի էր լինում հուշելու, որ տուն հասնել է պետք։ Այդ ընկալումով էլ ելնում էր տեղից։ Եվ ելնելու այդ պահին ամոթի ու արժանապատվության դեռ չմարած զգացումը չափի էր բերում վարքը, թե` այդ վիճակով չարժե տրանսպորտ նստել։ Ու գնամ էր ոտքով։ Եվ որպեսզի հանկարծ տրանսպորտ նստելու գայթակղությանը չտրվի, համենայն դեպս, ամեն անգամ մի առիթ գտնում էր, որ գրպանի փողերը քամուն տար ու ոտքով գնար։ Ժամանակի ու տխրության իր չափման մեջ ներքաշված, աշխարհից խռով, իր բախտից խռով, տարուբեր ընթացքով ելնում էր անհատական երթի։ Ու գնում էր միշտ նույն, անփոփոխ երթուղով` ՙՀայրենիք՚ կինոթատրոնից մինչև ՙՀարավ¬արևմտյան՚ անձնագրային չկպչող անունով` Բանգլադեշ հորջորջվող թաղամաս։
Այդ երթուղու վրա էր նաև այսօր։ Անցավ ևս մեկ կանգառ, երկրորդը, երրորդը, անցավ հրապարակը, հիվանդանոցն անցավ, Երևանյան լճի կամուրջն անցավ ու այստեղ կանգնեց ներքին մի հրահանգով... Սրբազան երկյուղով նայեց ծառերի ուղղությամբ։ Այնտեղ էր... Շունը... Մութուլուսի թափանցիկ խորքում կանգնած իրեն էր նայում։ Տաք, ջերմ մի դող անցավ Երեմի մարմնով... Այդ դողն արդեն մեկ ամիս շարունակ զգում էր։ Դողն զգալու պահից` քեֆն սկսում էր կամաց-կամաց թողնել։
Իսկ այն օրը, մեկ ամիս առաջվա այն հիշարժան օրը, շան հետ հանդիպման աոաջին պահին, Երեմը գեշ վախեցավ։ Օդում վտանգի թրթիռ զգալով` կռացավ, քար վերցրեց, բայց շան խաղաղ, անսպառնալիք կեցվածքի առաջ անսպասելիորեն խաղաղվեց, քարը մի տեսակ մեղավորի պես դեն շպրտեց ու գնաց քայլքի հին ռիթմով։ Շունը գնաց հետևից...Երեմից քսան–քսանհինգ քայլ հեռավորություն պահելով։ Եվ գլխապտույտ անորոշության մեջ Երեմի վախը հանկարծ փոխվեց տաք, ջերմ մի դողի։ Անըմբռնելի էր շան վարքը, Երեմը չէր հասկանում, թե ինչ է կատարվում իր հետ, բայց զգում էր, որ կրծքի տակ ինչ-որ հարազատ, ցանկալի զգացում ծիլ է տալիս։ Շրջվեց, ետ նայեց` շունը գալիս էր... Անցան որոշ տարածություն, չիմացվեց` երբ, բայց ինչ-որ պահի շունը աննկատ ետ դարձավ։ Նույնը կրկնվեց նաև հաջորդ օրը, մյուս օրը... Հինգերորդ օրը դեմները կտրած անտեր, թափառական շների ոհմակի հետ կռվի բռնվեց, ու Երեմի օգնությամբ նրանց հալածեց, ցիրուցան արեց ծառերի մութ հեռուներում։ Տասնմեկերորդ օրը Երեմը ճանապարհին անսպասելիորեն վատ զգաց, փսխեց, ճանապարհից ելավ նստեց մի քարի, մեջքը դեմ արեց ծառին ու... քնեց։ Որոշ ժամանակ անց երազ տեսավ, իբր ինչ-որ մեկը ոտքից բռնած, քար ու ղռի միջով իրեն քարշ տալով տանում էր։ Ինքը նեղվում ու սաստիկ մրսում էր։ Կարծես ծանր, չընդատվող մղձավանջ էր հյուսվում, որտեղից-որտեղ հանկարծակի առնետներ հայտնվեցին, սուր դնչերով խոշոր առնետներ էին, թավամազ մի կատվի հետևից ընկած հալածում էին։ Շատ էին, անհաշիվ, Երեմի ամբողջ տեսադաշտը միանգամից առնետներով լցվեց ու գնալով շատանում էին։ Հետո իրենց թափի մեջ ինչ-որ մի պահի կատվին թողին ու... եկան Երեմի վրա։ Առաջնորդ առնետը բռնեց տաբատի փողքից ու քաշեց, և այստեղ Երեմը արթնացավ։ Եվ արթնացման պահից սկսած, երազի շարունակությունը վերցրեց իրական պատկերը, շունը տաբատի փողքից բռնած, իրեն քաշում-արթնացնում էր։ Դեռ չհստակված մտքով իրեն թափ տվեց ու ելավ տեղից, նայեց ժամացույցին, կեսգիշեր էր։ Սարսափեց։ Երազի դեռ թարմ պատկերի տպավորությամբ շուրջը նայեց, լռության մեջ կարծես հետոներից վերադառնում էր, հետո, երբ արդեն վերջնականապես արթնացել էր, իր վիճակին անդրադառնալով գգաց, որ ահավոր մրսում Է։ Սկսեց դողացնել, ինքն իր շորերի մեջ մի տեսակ մանրամասնորեն փաթաթվեց, ձեռքերը գրպանները դրեց ու գնաց առանց շուրջը նայեյու։ Մնացած ամբողջ ճանապարհին շան մասին էր մտածում...
Այդ շունը սովորական շուն չէր, մի տեսակ հնազանդություն պարտադրող հպարտություն ուներ, որը կարծես թե չափազանց էր շատ` շուն լինելու համար... Դա ուժեղի հպարտության հմայքն էր, որ կախարդում ու համրացնում է թաթը դեռ չբարձրացրած։ Վախ սփռող պատրանք չէ, գերության շեմափայտին կամավոր ծնկի բերող թաքուն դյութանք ուներ, որ վախից ավելի էր տապալող, զգացումի այդ չափման մեջ հնազանդությունն ինքն էր գալիս, և դյութվածի քարի մեկնված ձեռքը կախվում ու լեզուն համրանում էր ուշունցի տուտերը ետ տանելու ճիգի վրա։ Իր շնական խառը տոհմի մեջ նրա թագավորական ընթացքը ժանիքի մանրիկ փայլով չէր կասեցվելու, որովհետև ինքը դեռ չծնված էր շրջանցել այդ կարգի մանրուքը, և հիմա, գոյության այս ծիրում, արյան եռքի թունդ պահին անգամ, արուի իր արժանապատիվ թաթը թափառական էգի մեջքին չէր իջեցնելու... Տեսակի արժանապատվության խնդիր կար արանքում, այդ հպարտ գոյության համար թափառական շան կարգավիճակում կենտ մեկ պահ հայտնվելն իսկ արդեն նսեմ արատ էր նշանակելու, որովհետև նրա արյունը չուներ անտեր շներին հատուկ հարմարվողականության բնազդը, որոնց համար միևնույն է, թե մի կտոր ոսկոր ճարելու հոգսի մեջ հոգին որտեղ է ավանդելու` տիրոջ փաղաքշող ձեռքի, թե ոհմակի ժանիքի տակ...
Շան վարքագծի հետ կապված առեղծվածը այդ ամսվա Մեծ գաղտնիքն էր, որ օդի մեջ պտտվում ու անմեկնելիության գալարի շիկացումով Երեմի մտքի առաջ փակվում էր։ Հաղորդակցվելու եզր չկար, փակ ճշմարտություն էր։ Մոտիկ` ինչպես բարևի մեկնած ձեռք, և հեռու` ինչպես Աստծո գոտի։ Եվ ամեն անգամ, երբ առավոտյան խումհարի մշուշներում Երեմի միտքը երևույթի վերլուծության քուջուջի էր ելնում, ճշմարտությունը կրիայի նման ինքն իր մեջ քաշվում, պատյանավորվամ էր, ու Երեմը իր մտքերի մեջ խճճվում էր, տանից թևաթափ ելնում, գնում էր նոր օրվա մեջ հյուսվող գայթակղությանն ընդառաջ։ Իսկ մինչ այդ մինչ խումհարի մշուշներում տարրալուծվելը, լուսադեմի խոր բնի մեջ Երեմը երազ էր տեսնում։ Նույն երազը։ Տառացիորեն նույն երազը։ Սկզբում լուցկու բոցի նման ինչ-որ լույս էր բռնկվում երկնքում, հետո լույսի այդ կետը տրաքտրաքվելով բազմանում, պայծառանում ու բռնում էր ողջ տիեզերքը, և դեղին միգամածության խորքից մոր դեմքը աղոտ ուրվագծվում, աչքառաջ էր գալիս։ Հետո հստակվելով մոտենում էր, մոտենում էր այնքան, մինչև որ պարզորոշ երևում էին մոր արծաթափայլ մազերը, դեմքի կնճիռները, աչքերի թախծոտ փայլը... Թվում էր` ձեռքը որ պարզեր մատները կհպվեին մոր դեմքին, շունչը կտրվում էր, փութով ելնում էր տեղից, ձեռքն իսկապես պարզում, ու մեկ էլ մոր դեմքը շրջվում, թափով հեռանում էր, ընթացքի մեջ աղճատվում ու ձուլվում էր տիեզերքի գույներին։ Այդ պահից սկսած երկնքում համատարած քաոսն էր մոլեգնում, տիեզերքը լցվում էր անթիվ, անհամար կենդանիներով, ինչ-որ կորություններ էին զագահեռվում-հատվում, կենդանիները լողում-պտտվում էին խառը, անկանոն ուղեծրերով, գազանները կերպանափոխվում դաոնում էին մարդ, մարդիկ կերպանավտխվում դառնում էին գազաններ, թռչուններ, սողուններ... Եվ համատարած քաոսի մեջ վայրենի ձայները որոտի պես բռնում էին ողջ տիեզերքը, և այստեղ Երեմը արթնանում էր։ Արթնանում ու երկար ժամանակ չէր հասկանում, որտե՞ղ է ավարտվում երազը, և ո՞ր պահից է սկսվում իրականությանը։ Հետո վրա էր գալիս խումհարի ալիքը, և սկսվում էր անպտուղ վերլուծության կիրքը։ կիրքը, ի վերջո, մարում էր, և Երեմը տրվում էր զառանցանք հիշեցնող մտքի ընթացքին։
Ու հոսում էր զառանցանքը, մտքի տենդից ջրիկացած ուղեղի միջով հոսում, լցվում էր բացվող օրվա երակներն, ու օրը թունավորվում էր։ Օրը Երեմի համար դառնում էր բանդագուշանք հիշեցնող բաժակաճառերով լեցուն խեղված մի բան, որ գաղթականի շալակի բեռան նման գնալով ծանրանում էր ուսերին, ու ո՜չ գույն ուներ, ո՜չ` համ, ո՜չ բարեկամի ձեռք էր մեկնում, ո՜չ` թշնամու սուր ճոճում, իր համար քամահրանքով մթնում էր։ Ու դեմն անդունդ էր, անհատակ խավարն իրեն ձգում տանում էր, ու ինքը գնում էր մի տեսակ կամավոր բնազդով, անխուսափելիի հետ հաշտ, առանց ափսոսանքի, լինել-չլինելու հաշիվը քամուն տված... Բայց համատարած այդ գորշության մեջ երբեմն պահեր էին լինում, երբ Երեմի բերանի դառնահամը ցրվում ու հիշողության ակունքը բացվում էր։ Ու հուշը տանում էր Երեմին...
...Երբ Հայոց աշխարհում ժամանակը փոխեց իր շապիկը, և կենցաղի կանոնավորությունը բզկտվեց օրերի տաք ու պաղ քամիներից, Երեմի կինը` Զառան օտար գայթակղությանը դիմերես ելավ։ Աջ ու ձախ փախուստի արահետներ էին բացվում-հստակվում, Զառայի քույրը Ամերիկայից շնչակտուր կանչում էր, շքեղ ապրուստի մեջ բնավորված քույրը օր ու գիշեր զանգում ու Զառային կանչում էր դեպի ապահով ծերություն երաշխավորող աշխարհ։ Հեռախոսագծի մյուս ծայրում արագ-արագ խոսում-վերջացնում ու ամփոփում էր. ՙԻ՞նչ ես կորցրել էդտեղ, թող արի, էլի՚։ Զառան, առանձնապես երկար մտածել չսիրող Զառան այս անգամ էլ իր սկզբունքին հարազատ մնաց, հոգին պղտորված, մոտալուտ ցուրտ ու անլույս ձմռան շունչը ռունգերում, ելավ, եղած-չեղածը կապեց, աղջկան վերցրեց, երեսին խաչ հանեց ու Ամերիկա թռավ։ ՙՀայրենիքն ու հայրենասիրությունը ձեզ,– վերջին պահին հեգնե՞ց, թե՞ լրիվ անկեղծացավ Զառան,– մեր մնացած կյանքն ու ապահովությանը` մեզ՚։ Ու սիրուն երեսը շուռ տվեց, գնաց։ Համրացած ու աշխարհից կտրված Երեմը կանգնած ձեռքն էր թափահարում։ Ինքնաթիռը թռավ, ձուլվեց ամպերին, բայց Երեմը դեռ թափահարում էր հրաժեշտի մեկնած ձեռքը ու չէր հասկանում` այդ ամենն իրականությո՞ւն էր, թե՞ գեշ երազ։ Բայց քնից արթնացածի նման հանկարծ հասկացավ, կրծքի տակ ծակոցի պես սուր զգաց, թե ինչ ահավոր բան է բաժանումը, տրոհումը, հոգու, մարմնի, արյան մասնատումը... Եվ շրջվեց, գլուխն առավ ափերի մեջ ու գնաց հարբածի նման։ Մարմինը չէր զգում, շրջապատից լրիվ վերացած էր, իր քայլքի մեջ բմբուլի թեթևությամբ տարուբեր ճոճվում ու քշվում էր դեպի անհայտություն... Եվ խնդրեց, աղերսեց Աստծուն. ՙՏեր, օգնիր դիմանամ փորձությանը՚։ Ուշ երեկոյան այդպես խոտոր ու ջարդված տուն հասավ։ Խմած էր, ներս մտավ ու փղձկաց, արցունքները ջրի նման հոսում էին։ Մայրը գլուխն էր շոյում, չէին խոսում, իրար մանրամասն ու ճիշտ հասկանում էին։ Հետո քնեց։ Ամբողջ գիշեր ուժեղ մրսում էր։
Այդ ձմեռն իսկապես որ անտաննլի էր։ Աղքատի պատանք այդ ձմեռը գնա ու ե՛տ չգա. ձմեռ չէր, գլխակե՜ր հրեշ էր, լափում ու չէր կշտանում։ Թույլերի, ոտուձեռից ընկածների որս էր, դարան մտած գայլի բնազդով խփում ու տանում էր։ Այդ ձմռանը Երեմի մայրը հիվանդություն վաստակեց, հաջորդ ձմռանը անկողին ընկավ ու երրորդ ձմռանը չհասավ... Երեմը մնաց մենակ` աշխարհի ու իր հիշողության մեջ թաղված ու մոռացված, ազատ ինչպես ձմեռվա թռչուն, անտեր ինչպես փողոցի շուն, անպաշտպան ինչպես կայծակի դեմ կանգնած միայնակ ծառ...
Հետո ապրում էր զուտ բնազդով, ինքնահոսի տրված, վտանգի արգելքները շրջանցելու համար առանձնապես ջանք չէր թափում, լինելիքի հետ հաշտ էր, զգում էր, որ կյանքը տանուլ էր տված... Բայց ներքին մի մղումով դեռ դիմադրում էր, հատկապես խմիչքից էր գգուշանում, բացարձակապես չէր խմում, գիտեր` որ սկսեց` գնալու է։ Գիտեր, տեսել էր` այդ մի վերջը չափագանց անփառունակ էր ամփոփվում։ Համբերեց մի տարի, համբերեց երկու տարի, լարվեց-համբերեց ևս կես տարի, ուզեց նորից լարվել, բայց զգաց, որ անզոր է, նյարդերն այլևս չէին պրկվում, չդիմացավ... Սկսեց ու... գնա՜ց։ Մի ամիս շարունակ` մինչև...
... Շունը քայլ արեց դեպի Երեմն ու նորից կանգնեց։ Ինքն անշարժ կանգնած էր, ժպտաց, ձեռքով կանչեց` արի, ու շունը եկավ։ Հետո ամեն օրվա ծանոթ պատկերն էր` ինքը առջևից գնում էր ճոճվելով, իր քայլի ռիթմը բռնած` շունը հետևից գալիս էր քսան-քսանհինգ քայլ հեռավորությունը պահած։ Անցան մի ամբողջ թաղամաս, անցան ևս երեք խաչմերուկ, ինչ-որ պահի Երեմը շրջվեց, ետ նայեց, շունը պիտի որ արդեն ետ դարձած լիներ, բայց դեռ գալիս էր։ Երկու խաչմերուկ էլ անցան` շունը դարձյալ գալիս էր։ Հետո արդեն երկուսով իրենց շենքի աստիճանների վրա էին...

Ու խոհը դարձյալ պատյանի մեջ էր, որ անպտուղ պտտվում, հունցվում ու առանց նստվածք տալու կորչում էր։ Բայց խոհի մեջ սևեռում կար, որ մտքի գալարը աննկատ տաքացնում էր` աստիճանաբար, դանդաղ։ Մայրը մահացավ ե՞րբ... Այս շունը քանի՞ տարեկան կլինի... Սևեռումի մեջ մտքի գալարը թափով շիկանում էր։ Հետո ասես տենդի մեջ լիներ. մտքեր էին ծնվում` խառը, խրթին, իր մտքերն իր գլխին քարո՞զ էին, զառանցա՞նք էին... Հոսում ու ընթացքում արագորեն թանձրանում էին, գալիս ու ձևակերպվում էին կարծես կողքից, կարծես ծնվում էին ուրիշ մեկի գլխում, հետո գալիս ու բանաձևվում էին իր համար... Ուրեմն երբ է՞ր... Հա, մայրը մահացավ։ Հետո՞... Հետո անվերջ թվով ժամանակներ, ժամանակների խուրձ, ժամանակների թնջուկ, ժամանակի մեջ ժամանակ, ժամանակը ժամանակից դուրս առանձին չափում... Ու ժամանակների ուղեծրերով պտտվող անվերջ թվով հոգիներ... Ու կույր, անգիտակից հանդիպում ժամանակների խաչմերուկներում... Ու գոյության բզկտված առեղծված... Ու խեղճ, զառամյալ միտք, թե` վերջը... Ի՞նչ վերջ, ո՞ր վերջը... Վերջը ջուր է խմում սկզբի ձեռքից, սկիզբը հոսում դառնում է նոր սկիգբ, ու նոր սկզբի մեջ հանկարծ հստակվում-պայծառանում ու մտքին դեմերես է ելնում մերկ առեղծվածը... Ու թե` միտքն ու բնազդը շիկացման կիզակետում բացառիկ զորություն ունեցան, ուրեմն համարենք, որ գիտակցության խմորը հունցվելու է տեսանելիության տաշտում, իսկ եթե` չէ, ուրեմն` փակ ու խուփ պատյան, ժամանակ էր` հոսեց, գնաց...
Բանալին կողպեքի մեջ շրխկոցով պտտեց, դուռը բացեց, ու շունը ներս մտավ իրենից առաջ։ Ներս մտավ ու տրվեց խելահեղ պտույտի... Ամեն ինչ մանրամասնորեն հոտոտում, վնգստում ու պտույտը նորից կրկնում էր։ Տպավորությունն այնպիսին էր, թե երկար բացակայությունից հետո տուն էր վերադարձել... Կախարդանքի ինչ-որ անըմբռնելի բանդագուշանք էր հյուսվում Երեմի ներսը, շան տարօրինակ շարժումները հմայում էին հուշի ծանոթ ու հեռու երանգով, օդը մի տեսակ հարազատորեն տաքանում էր... Կախարդանքը, թվում էր, Երեմին սթափության հովիտ է տանելու, բայց հովիտը մնաց հեռվում, ու զգացումը սաստկացավ հակառակ ուղղությամբ։ Երեմը հանկարծ ահավոր հոգնածություն գգաց, աչքերը փակվում էին, նստեց անկողնու վրա, մեջքը դանդաղ իջեցրեց, պառկեց, ու դիմացի պատից կախված մոր նկարին էր նայում։ Մկանները մաշկի տակ մանրիկ խուտուտով խաղում, տաքանում էին, հետո՜ ամբողջ մարմինն սկսեց տաքանալ, այն զգացողությունն ուներ, թե ուժեղ կրակի դեմ Է կանգնած։ կոպերն աստիճանաբար ծանրանում, կախվում էին, քնի ու արթնության սահմանագծում հանկարծ ֆիզիկապես զգաց, թե ինչպես էներգիայի հզոր մի փունջ կենսատու թափով լցվեց իր ներսը, ուղեղը մաքրվեց մշուշների փառից, հիշողության խցանված ակը բացվեց զարմանալի հստակությամբ, և անցյալն ու ներկան խառնվեցին իրար... Եվ այստեղ իրեն հանկարծ տեսավ ժամանակի շրջման տարօրինակ մի կեռմանում, օտար, մոռացված հիշողություններ արթնացան, ու ինքը տեսավ ձևափոխման հրաշքը... Հեռվում, տիեզերական էկրանի վրա խառը հերթափոխ էր, ու մարմնավախության համակարգում ինքը տեսավ մորը... Պատկերը մի պահ երևաց ու անցավ, և գրեթե անմիջապես էլ էներգիայի հոսքը թուլացավ, աղեղը պարպվեց լարվածությունից ու այստեղ ինքն արթնացավ։ Ահավոր քրտնած էր։ Նայեց դիմացի պատին։ Մոր նկարը չկար։ Նայեց շուրջը, սենյակում մոր սիրած մանրամասն կանոնավորությունն էր։ Պատուհանից լուսնի շողքն ընկել լուսավորել էր ամեն ինչ։ Դեղին լուսնափոշու մեջ շշուկի պես թափանցիկ ինչ-որ փայլ էր թրթռում–խաղում, և, դյութանքի մարմաջով պարուրված, շունը սենյակի մեջտեղում կանգնել, լիալուսնին էր նայում։